Kognitiv buzilishlar - Vikipediya (1)

1.

Kognitiv buzilishlar
Kognitiv buzilish — bu xotira, aqliy faoliyat va boshqa kognitiv funksiyalarning pasayishi[1][2].
Kognitiv funksiyani baholash uchun
MMSE shkalasi (rasm izohi rus tilida
berilgan).
Kognitiv funksiyalar- miyaning eng murakkab funksiyalaridan boʻlib, ular yordamida dunyoni
oqilona bilish jarayoni amalga oshiriladi va u bilan oʻzaro maqsadli taʼsir koʻrsatiladi: axborotni
idrok etish; axborotni qayta ishlash va tahlil qilish; yodlash va saqlash; axborot almashish,
harakat dasturini qurish va amalga oshirish[1].
Kognitiv buzilishlar polietiologik holatlardir: ularning sabablari etiologiyasi va patogenezida
turlicha boʻlgan koʻp sonli kasalliklar boʻlishi mbuzilishlarumkin (nevrologik, aqliy va boshqa)[1].
Tasniflash
Kognitiv buzilishlar 3 ta darajaga boʻlinadi, bular: yengil, oʻrtacha va ogʻir.
Yengil,
Oʻrtacha,
Ogʻir
Tarixan, kognitiv buzilishlar muammolari asosan „ demensiya“ tushunchasi doirasida oʻrganilgan:
„ demensiya“ atamalari eng ogʻir kognitiv buzilishlarni anglatadi, bu esa kundalik hayotda
dezadaptatsiyaga olib keladi[1].
Oʻrtacha kognitiv buzilish (inglizcha: mild cognitive impairment, MCI) — bu yosh normasidan aniq
chiqib ketadigan, lekin avtonomiya va mustaqillikni cheklamaydigan, yaʼni kundalik hayotda

2.

notoʻgʻri moslashishga olib kelmaydigan mono yoki koʻp funksiyali kognitiv kasalliklardir.
Oʻrtacha kognitiv buzilish, qoida tariqasida, shaxsning shikoyatlarida namoyon boʻladi va
boshqalarning eʼtiborini tortadi; intellektual faoliyatning eng murakkab shakllariga xalaqit berishi
mumkin. Keksa yoshdagi oʻrtacha kognitiv buzilishning tarqalishi, tadqiqotlarga koʻra, 12-17 % ni
tashkil qiladi. Nevrologik bemorlarda oʻrtacha kognitiv buzilish sindromi 44 % hollarda uchraydi.
MKB-10 mezonlariga muvofiq, oʻrtacha kognitiv buzilishlarni tashxislash uchun bemor aqliy ish
paytida charchoqning kuchayishi, xotiraning pasayishi, eʼtibor yoki oʻrganish qobiliyatidan,
demensiya darajasiga yetmaydigan boʻlishi kerak. Bu esa, organik tabiatga asoslangan boʻlib,
deliriy bilan bogʻliq emasdir[3].
Yengil kognitiv buzilishlar bilan psixometrik shkalalar koʻrsatkichlari oʻrtacha yosh meʼyorida
qolishi yoki undan biroz chetga chiqishi mumkin, ammo bemorlar premorbid darajaga nisbatan
kognitiv qobiliyatlarning pasayishini bilishadi va bu haqda tashvishlanishadi. Yengil kognitiv
buzilishlar bemorning shikoyatlarida namoyon boʻladi, lekin boshqalarning eʼtiborini jalb qilmaydi;
kundalik hayotda, hatto eng murakkab shakllarda ham qiyinchiliklarga olib kelmaydi. Yengil
kognitiv buzilishlarning tarqalishi boʻyicha aholi tadqiqotlari hozirgi kunga qadar oʻtkazilmagan,
ammo ularning tarqalishi oʻrtacha darajadagi kognitiv buzilishning tarqalishidan kam emas deb
taxmin qilish mumkin[4].
Etiologiya (sabablari)
Kognitiv buzilishlarning rivojlanishiga bir necha oʻnlab nozologik shakllar mavjuddir. Ushbu
nozologik shakllar ham asosiy miya kasalliklarini, ham kognitiv funksiyalarga salbiy taʼsir
koʻrsatadigan turli somato-nevrologik va ruhiy kasalliklarni oʻz ichiga oladi[1].
Kognitiv buzilishning sabablari koʻpdir,[1] xususan,
boʻlishi mumkin:
Neyrodegenerativ kasalliklar, bular:
1. Altsgeymer kasalligi
2. Lyui jismlari bilan demensiya
3. Fronto-temporal degeneratsiya (FTD)
4. Kortikobazal degeneratsiya
5. Parkinson kasalligi
6. Progressiv supranuklear falaj
7. Xantingtonning xorreyasi
8. Miyaning boshqa degenerativ kasalliklari

3.

Miyaning qon tomir kasalliklari:
1. Miya infarkti
2. Koʻp infarktli holat
3. Surunkali miya yarim ishemiyasi
4. Gemorragik miya shikastlanishining oqibatlari
5. Miyaning birlashgan qon tomir jabrlanishi
Aralash (tomir-degenerativ) kognitiv buzilish
Dismetabolik ensefalopatiyalar
1. gipoksik
2. Jigar
3. buyrak
4. Gipoglikemik
5. Distiroid (hipotiroidizm, tirotoksikoz)
6. Tanqislik holatlari (B <sub id="mwbA">1</sub>, B <sub id="mwbg">12</sub>, foliy kislotasi,
oqsillar yetishmasligi)
7. Sanoat va maishiy zaharlanish
8. Yatrogenik kognitiv buzilish (antikolinergetiklar, barbituratlar, benzodiazepinlar,
neyroleptiklar, litiy tuzlari va boshqalarni qoʻllash).)
Neyroinfektsiyalar va demiyelinizatsiya qiluvchi kasalliklar
1. OIV bilan bogʻliq ensefalopatiya
2. Spongiform ensefalit (Kreytsfeldt-Yakob kasalligi)
3. Progressiv panensefalit
4. Oʻtkir va subakut meningoensefalitning oqibatlari
5. progressiv falaj
6. Keng tarqalgan skleroz
7. Progressiv diimmun multifokal leykoensefalopatiya
Travmatik miya shikastlanishi
Miya shishi
Likvor dinamikasining buzilishlari
1. Normotensiv (aresorbtiv) gidrosefaliya
Miopiya

4.

Ruhiy kasalliklar (tashvish — depressiv kasalliklar[1], shizofreniya va boshqalar.)
Baʼzi dorilarning taʼsiri (masalan, antipsixotiklar).
Qayta tiklanadigan kognitiv buzilishlar
Koʻpgina surunkali qon tomir va degenerativ miya kasalliklarida kognitiv buzilishlar
qaytarilmasdir, ammo kognitiv buzilishlarning sababi tizimli metabolik kasalliklar boʻlgan
hollarda, bu buzilishlarni tuzatish, aqliy funksiyalarni tiklashga olib keladi. Bunday hollarda qayta
tiklanadigan kognitiv buzilish haqida gapiriladi[1].
Qaytariladigan kognitiv buzilishlar orasida dismetabolik ensefalopatiya, meʼyoriy gidroksefaliyada
yuqori miya funksiyalarining buzilishi va baʼzi hollarda miya shishi; Anksiyete-depressiv
kasalliklar ham qaytariladigan buzilishlarning sababi boʻlishi mumkin. Demensiya bosqichida
kognitiv buzilish holatlarining 5 % gacha (va, aftidan, yengil va oʻrtacha darajadagi kognitiv
buzilish bosqichida sezilarli darajada kattaroq foiz) butunlay tiklanadi[1].
Kognitiv buzilishlar har doim ham birlamchi miya kasalligi natijasida rivojlanmaganligi sababli,
nevrologik holatni baholashdan tashqari, organlar va tizimlarni umumiy fizik tekshiruvdan
oʻtkazish kerak. Kerakli chora-tadbirlar qon va siydikning umumiy testi, jigar transaminazalari va
gamma-HT, qalqonsimon gormonlar faoliyatini oʻrganish, bilirubin, albumin, kreatinin va karbamid
azot kontsentratsiyasini oʻrganish, iloji boʻlsa, B 12 vitamini, foliy kislotasi konsentratsiyasini
oʻrganish, metabolik buzilishlarni tuzatgandan soʻng kognitiv funksiyalarni tiklash tashxisini
tasdiqlashga katta xizmat qiladi[1].
MMSE shkalasi
USUL: Qisqacha ruhiy holat shkalasi (Mini Mental State Examination- MMSE)
MMSE- rivojlanish jarayonida sodir boʻlgan oʻzgarishlarni baholash uchun ishlatiladi. Oʻlchov
1975-yilda ishlab chiqilgan boʻlsa, keyingi yillarda unga oʻzgarishlar kiritildi. Sinov taxminan 10
daqiqa davom etadi, bu vaqt davomida insonning arifmetik qobiliyatini, uning xotirasini,
orientatsiyasini qisqacha baholab beradi. Qisqacha ruhiy holat shkalasi kognitiv funksiyalarning
holatini baholash uchun butun dunyoda qoʻllanadi.
Texnika quyidagi parametrlardan iborat:'
1. Vaqt bo'yicha orientatsiya.
2. Orientatsiya joyida.
3. Idrok.
4. Diqqatni jamlash.

5.

5. Xotira.
6. Nutq funksiyalari.
1. Vaqt bo'yicha orientatsiya:
"Ismi... (yil, fasl, sana, haftaning kuni, oy)?".
Baholash (ballar) - 0-5.
2. Joyga yoʻnaltirish:
"Biz qayerdamiz? (mamlakat, viloyat, shahar, klinika, qavat)".
Baholash (ballar) - 0-5.
3. Idrok:
Uchta so'zni takrorlash: "olma", "stol", "tanga".
Baholash (ballar) - 0-3.
4. Diqqat va hisoblash:
Ketma-ket ball ("100 dan 7 ni ayirish") besh marta
yoki: ""Yer" so'zini teskari talaffuz qiling."
Baholash (ballar) - 0-5.
5. Xotira:
"Oldin takrorlagan uchta so'zni eslang" (3-bandga qarang).
Baholash (ballar) - 0-3.
6. Nutq xususiyatlari:
A. Ob'ektlarni nomlash (qalam, soat).
Baholash (ballar) - 0-2.
B. Qoʻshma gap takrori: “Agar, ands, yoki buts yoʻq”.
Baholash (ballar) - 0-1
C. Uch bosqichli buyruq: "O'ng qo'lingiz bilan bir varaq
qog'oz oling, buklang
uni ikki barobar qilib, stolga qo'ying."
Baholash (ballar) - 0-3
D. "O'qing va bajaring: "Ko'zingizni yuming."
Baholash (ballar) - 0-1.

6.

E. “Taklif yozing”.
Baholash (ballar) - 0-1.
F. “Rasm chizing”.
Baholash (ballar) - 0-1.
Umumiy ball.
Baholash (ballar) - 0-30.
Izoh.
Ushbu test uchun maksimal ball - 30 ball, bu eng yuqori
kognitiv qobiliyatga mos keladi. Sinov
natijasi qanchalik past bo'lsa shuncha kognitiv qobiliyat
past deganidir.
Turli tadqiqotchilarning fikricha, test natijalari quyidagi
qiymatlarga ega bo'lishi mumkin:
28 - 30 ball - kognitiv funksiyalarning buzilishi yo'q;
24 - 27 ball - yengil (predementiya) kognitiv buzilish;
20 - 23 ball - yengil demensiya;
11 - 19 ball - o'rtacha demensiya;
O - 10 ball - og'ir demensiya.
Demensiyaning klinik tashxisi faqat ushbu test natijalariga asoslanmasligi kerak. Natijalarni
miqdoriy qayta ishlash bilan bir qatorda, ularning sifat tahlilini amalga oshirish zarur.
Davolash
Har qanday kognitiv buzilishlarni davolash ikkita komponentdan iborat boʻlishi kerak:
1) kasallikning etiologik omillarini yoʻq qilish yoki tuzatish (birinchi navbatda arterial gipertenziya,
qandli diabet, giperholesterinemiya, homosistein darajasini pasaytirish va boshqalar);
2) dori terapiyasi:
— miyadagi metabolik jarayonlarni ragʻbatlantirish, asab hujayralarida energiya muvozanatini
tiklash;

7.

— miyada mikrosirkulyatsiyani yaxshilash;
— miya trofizmini yaxshilash;
— miya neyrotransmitterlari darajasini tuzatish (asetilxolin, dopamin, glutamat darajasini
tuzatish).
Kognitiv buzilishlarni davolash kognitiv buzilishning sababi va ogʻirligiga qarab sozlanishi
mumkin.
Dastlabki bosqichlarda energiyani toʻgʻirlash va toʻqimalarning perfuziyasini yaxshilash, ayniqsa,
qon tomir kognitiv buzilishlar uchun strategik ahamiyatga ega boʻlishi mumkin. Amaldagi dorilar
murakkab taʼsir mexanizmiga ega boʻlishi, foydalanishda katta tajribaga ega boʻlishi va keksa
bemor uchun xavfsiz boʻlishi muhimdir. Mexidol — bu aniq energiyani toʻgʻrilaydigan, antioksidant
taʼsirga ega dorilardan biridir. Mexidol qon oqimining surunkali yoki oʻtkir pasayishi holatlarida
kislorod etishmasligi sharoitida asab hujayralarining ishlashini va energiya ishlab chiqarishini
taʼminlaydi. Mexidol tasdiqlangan antioksidant taʼsirga ega, yaʼni ishemiya sharoitida ham,
neyrodegenerativ jarayon sharoitida ham (Altsgeymer kasalligi, Parkinson kasalligi) hosil boʻlgan
erkin radikallarning salbiy rolini zararsizlantiradi. Kognitiv buzilishlari boʻlgan bemorlarni
kompleks davolashda mexidol yiliga 2-3 marta ketma-ket terapiya shaklida kurslarda buyuriladi:
14 kun davomida kuniga 5-10 ml (250-500 mg) tomir ichiga yoki mushak ichiga yuborish. 1,5 oy
davomida kuniga 3 marta 125 −250 mg tabletka shakliga oʻtish orqali. Demans bosqichida
miyadagi atsetilxolin darajasini oshirishga (galantamin, rivastigmin, donepezil), shuningdek,
glutamat (memantin preparatlari) faolligini kamaytirishga qaratilgan neyrotransmitter taʼsiriga
ega dorilarga ustunlik beriladi.
Turli kasalliklar va buzilishlarda kognitiv buzilishlarning
oʻziga xosligi
Shizofreniyada kognitiv buzilish
Shizofreniyadagi kognitiv buzilish bevosita ijtimoiy va funktsional nuqsonlar bilan bogʻliq.
Kognitiv alomatlarning aksariyati yuzaki boʻladi, bu esa ushbu kassalikni ajratib olish qiyin boʻlishi
mumkin. Odatda ular faqat kognitiv test paytida topiladi.
Amerika DSM-5 qoʻllanmasida kognitiv buzilish shizofreniya diagnostik mezonlari sifatida
nomlanmagan, chunki ular turli xil psixozlardan aziyat chekadigan bemorlarda sifat farqlarisiz
boshqa kasalliklarni differentsial tashxislash imkonini bermaydi (ammo, miqdoriy jihatdan
affektiv boʻlmagan psixozlarda, Kognitiv buzilish affektivdan koʻra aniqroq boʻlishi mumkin)[5].

8.

Shizofreniyadagi kognitiv buzilishlar, xususan, anosognoziyani oʻz ichiga olishi mumkin; tartibsiz
fikrlash va aqliy faoliyatni nazorat qilishni kamaytirish; ijroviy tizimning yomon ishlashi
(shizofreniya bilan ogʻrigan odam uchun maʼlumotni tushunish, uni qayta ishlash va mantiqiy
qarorlar qabul qilish va muammolarni hal qilish xatti-harakatlarida foydalanish qiyindir);
diqqatning barqarorligi, uning selektivligi va konsentratsiyasining yoʻqligi; eshitish va vizual
gnozning buzilishi; idrok yetishmovchiligi; turli xil xotira turlarining yetishmasligi (ishchi,
avtobiografik, ogʻzaki[5], fazoviy); fikrlash paralogizmi (mantiqiy xatolar va fikrlashda mantiqiy
aloqalarning buzilishi); sxematik, rasmiy, qattiq fikrlash.
Baʼzi tadqiqotchilar shizofreniyada oldindan namoyon boʻladigan ruhiy disontogenezni ajratib
koʻrsatishadi[6].
Dofamin retseptorlariga qarshi antagonizm bilan ajralib turadigan antipsikotiklar shizofreniya
bilan ogʻrigan bemorlarda kognitiv disfunksiyani kuchaytirishi mumkin (bu faqat mezolimbik
mintaqada dofaminning koʻpayishi bilan tavsiflanadi, mezokortikal mintaqada va frontal
korteksda doimiy dopamin deficiti mavjud).). Dofamin antagonistlari frontal korteksda
gipodopaminerjik neyrotransmissiyaning kuchayishi natijasida miyaning yuqori integral
funksiyalari buziladi, sintez qiyinlashadi va tanqidga duchor boʻladi. Antipsikotiklar bilan terapiya
paytida axborot jarayonlarining tezligi va hajmi kamayishi, fikrlashning kechikishi, diqqatni
jamlashda qiyinchilik va „boshdagi boʻshliq“ hissi kuzatilishi mumkin. Insonning ijtimoiy muhitda
ishlash qobiliyati pasayadi. Ayrim antipsikotiklarning antixolinergik taʼsiri va antikolinerjik taʼsirga
ega qoʻshimcha ravishda buyurilgan korrektorlar ham kognitiv nuqsonlarni kuchaytiradigan
omillardir, ayni paytda qisqa muddatli xotira va ijro etuvchi funksiyalar taʼsir qiladi va amneziya
rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Shuningdek qarab koʻring
Intellekt
Intellektning buzilishi
ahmoqlik
Chegaraviy aqliy zaiflik
Manbalar
1. Захаров В.В., Яхно Н.Н.. Когнитивные расстройства в пожилом и старческом возрасте:
Методическое пособие для врачей (http://www.unmc.su/library/Zaharov_VV_Kogn-narush.pdf)
,
Москва, 2005. (Wayback Machine saytida 2012-12-23 sanasida arxivlangan (https://web.archive.org/
web/20121223220530/http://www.unmc.su/library/Zaharov_VV_Kogn-narush.pdf) )
2. {{{заглавие}}}.

9.

3. {{{заглавие}}}.
4. {{{заглавие}}}.
5. {{{заглавие}}}.
6. Большая медицинская энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983 — 325-bet.
Havolalar
Slobodin T. A., Goreva A. V. Kognitiv zaxira: pasayish sabablari va himoya mexanizmlari //
Xalqaro nevrologik jurnal. — 2012. — 3-son (49). — S. 161-165. (http://www.nbuv.gov.ua/portal/
Chem_Biol/Mnzh/2012_3/Articles/161MNZ49.pdf)
Lyubov E. B. Demansning dastlabki belgilari: vaqt oʻz vaqtida qimmatlidir (http://nvm.org.ru/na
shi-izdaniya-3/kniga-rannie-priznaki-dementsii-dorogo-vovremya-vremya/) . — M.: OOOI
„Yangi imkoniyatlar“, 2011-yil.
Bekker R. A., Bikov Yu. V. Depressiv holatlarda kognitiv disfunksiyaning patogenezida
neyroendokrin kasalliklarning roli haqida // Consilium Medicum. — 2016-yil. — Yoʻq. toʻrtta. —
FROM. 57-61.