Jahon metallurgiya va kimyo sanoati geografiyasi

1.

Jahon metallurgiya va
kimyo sanoati
geografiyasi
Xayitboyeva Yulduz

2.

metallurgiyasi, metall buyumlar ishlab chiqarish, ruda
xom ashyosini qazib olish, boyitish, maydalash, koks
kimyosi ishlab chiqarishi, ferroqotishmalar va oʻtga
chidamli materiallar tayyorlash, noruda xom ashyo
qazib olish va qora metallarni qayta eritish
tarmoqlarini oʻz ichiga oladi. Sovuqlayin yoki qizdirib
ishlangan prokat, poʻlat trubalar va metall buyumlar
Qora metallurgiya mahsu-lotlarining muhim turlari
hisoblanadi.
Oʻzbekistondagi temir konlari resurslari: Jizzaxdagi temir koni — 150
million t, Surenota temir koni — 50 million, t, Tebinbuloq temir koni —
100 million t dan koʻp. Oʻrta Osiyoda birinchi zamonaviy metallurgiya
kombinati 1944-yil ishga tushirilgan (qarang Oʻzbekiston metallurgiya
kombinati). Oʻzbekiston metallurgiya sanoatida 500 ming tonnaga yaqin
poʻlat, 450 ming tonnaga yaqin tayyor prokat ishlab chiqariladi
Prokat ― metall va metall qotishmalarini qizdirib yoki sovuqlayin maxsus vallar orasidan
o`tkazib tayyorlanadigan buyumlar. Masalan, list, rels, truba, sim va boshqalar.
Koks ― tabiiy yoqilg`ilar (toshko`mir, neft , torf va boshqalar) yoki ularning qayta ishlangan
mahsulotini havo ishtirokisiz 950-1050 °C gacha qizdirish jarayonida hosil bo`ladigan uglerodli
qattiq qoldiq.
Legirlash ― metall qotishmalariga, ma’lum kimyoviy tarkibga, strukturaga va kerakli xossaga
ega bo`lgan qotishmalar olishga imkon beruvchi elementlar (xrom, nikel, molibden va
boshqalar) qo`shish.
Flyuslar ― metallarning kavsharlanadigan yoki payvandlanadigan sirtida hosil bo`luvchi
oksidlarni eritib yuborish, shlak hosil qilish, metall tarkibini kerakligicha o`zgartirish uchun
mo’ljallangan material. Asosli (ohak, dolomit, pirit qoldig`i, kalsiy, soda), kislotali (kvars, qum,
qumtuproqli chaqmoqtosh) va neytral (boksit, plavik shpati) turlari bor.

3.

4.

Cho`yan va po`lat
Domnada suyqlantirilgan cho`yan tarkibida 93 % atrofida temir, 4.5 % gacha uglerod, kremniy 0.5-2%, marganes 1-3 % , fosfor 0.02-2.5 % va oltingugurt 0.0050.08 % bo`ladi. Cho`yan mo`rt, bolg`alanmaydi. Cho`yan ikki xil: oq va kulrang bo`ladi. Kulrang cho`yan tarkibidagi uglerod grafit holida bo`ladi va sindirilganda
kulrang tusli bo`ladi. Texnikada u quyish (mashinalarning og`ir qismlarini, maxoviklarni quyish) uchun ishlatiladi. Oq cho`yan tarkibida uglerod asosan sementit
Fe3C holida bo`ladi, u kulrangdan oqroq. Oq cho`yanning hammasi po`latga aylantirish uchun ketadi. Qattiq po`latda uglerodning miqdori 0.3 dan 1.7 % gacha
bo`ladi. Yumshoq po`latda (ilgari u bolg`alanuvchi temir deb atalgan) 0.3 % gacha uglerod bo`ladi. Po`lat cho`yandan farq qilib, oson bolg`alanadi. Tez sovitilganda
u qattiq, sekin sovitilganda – yumshoq bo`ladi. Yumshoq po`latga ishlov berish oson. Yumshoq po`latdan mix, boltlar, sim, tomga yopiladigan tunuka,
mashinalarning detallari tayyorlanadi. Qattiq po`latdan asboblar yasaladi. Hozirgi texnikada legirlangan po`latlar kata ahamiyatga ega. Ular mashinalarning
ko`pchilik qismlarini, uy-ro`zg`or buyumlarini (qoshiq, vilka va boshqalar), trubalar, aviamotorlar va kompressorlarning detallarini ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Cho`yandan po`lat olish Cho`yanni qayta ishlab po`latga aylantirish uning tarkibidagi ortiqcha uglerodni va boshqa qo`shimchalarni chiqarib yuborishdan iborat. Bu
ularni oksidlash yo`li bilan amalga oshiriladi. Yuqori haroratda kislorod uglerod va boshqa qo`shimchalar oson birikib, oksidlar hosil qiladi. Uglerod (II) – oksid gaz
holida chiqib ketadi, qolgan oksidlar flyuslar bilan reaksiyaga kirishib, shlak hosil qiladi, u po`latning yuzasiga qalqib chiqadi. Po`latlarda fosfor va oltingugurt ko`p
miqdorda bo`lishi ayniqsa nomaqbuldir: fosfor po`latni sinuvchan qilib qo`yadi, oltingugurt esa qizigan po`latga ishlov berishda darzlar hosil bo`lishiga sabab bo`ladi.
Bu qo`shimchalarni yo`qotish uchun suyuqlangan cho`yanga ohak qo`shiladi.

5.

Rangli metallurgiya - rangli metallar rudalarini qazib olish, boyitish, rangli
metallar va ularning qotishmalarini eritishnio'z ichiga olgan metallurgiya
sohasi. Fizik xususiyatlari va maqsadi bo'yicha rangli metallar shartli ravishda
og'ir ( mis, qo'rg'oshin, rux, qalay, nikel ) va yengil ( alyuminiy, titanium,
magniy ) ga bo'linadi. Ushbu bo'linish asosida engil metallar metallurgiyasi va
og'ir metallar metallurgiyasi farqlanadi.

6.

Asosiy tar-kibiy qismini alyuminiy oksid tashkil qilgan
togʻ jinsi; alyuminiyga eng boy ruda. ◆ Boksit —
sement va oʻtga chidamli ma-teriallar olish uchun
ishlatiladigan togʻ jinsi.

7.

Sulfat kislota H2SO4 - ikki asosli kuchli kislota. Uning elektron va tuzilish formulalari
quyidagicha (oltingugurtning 6 ta elektroni kislorod atomlari tomon siljigan). Olinishi — Sulfat
kislotani olish uchun quyidagi sxema asosida boradigan kimyoviy reaksiyalarni amalga
oshirish kerak: FeS2→ SO2 → SO3 → H2SO4. Fizik xossalari. Oddiy sharoitda hidsiz, rangsiz,
ogʻir moysimon suyuqlik; zichligi 1,83 g/sm³ (15 °C-da), qotish temperaturasi 10,45 °C,
qaynash temperaturasi 296,2 °C. Sulfat kislota suvni oʻziga yutib, koʻp miqdorda issiklik
chiqaradi. Shu sababli uni suyultirishda kislotaga suv qoʻshish salbiy oqibatlarga olib keladi
(kuchli portlash sodir boʻlishi mumkin).
Sulfat kislota kimyo sanoatining muhim mahsuloti. Oʻgʻit tayyorlashda, metallurgiyada, neftni
tozalashda, boʻyoqchilik sanoatida, sunʼiy tolalar, portlovchi moddalar, xlorid kislota olishda,
qoʻrgʻoshinli akkumulyatorlarda elektrolit sifatida va boshqalarda ishlatiladi.