Jahon energetika sanoati

1.

Jahon
energetika
sanoati
Xayitboyeva Yulduz

2.

16-§. Jahon energetikasi geografiyasi
Sanoat jahon, turli mintaga va davlatlar iqtisodiyotining
yetakchi tarmog'i
hisoblanadi. Uning tarmoglari orasida yoil'i-energetika
tarmog'i alohida o'rin
egalaydi. Elektr energetika sanoatning muhim tarmogi
hisoblanib, boshga sohalarning rivoji chun asos yaratib
beradi. Shu sababli mazkur tarmoq so'nggi yillarda tez
sur'atlar bilan rivojlanmogda. Neft, ko'mir, gaz va elektr
energetika sanoatlari yoqilg'i-energetika majmuasining
asosiy tarmoqlaridir.

3.

Neft sanoati. So'nggi 70 yil mobaynida jahonda neft qazishning
yalpi hajmi 8,5 barobar ortgan). Neftga bo'lgan talab yuqoriligi
sababli dengiz sayozligidagi neft havzalari (masalan, Shimoliy
dengiz, Meksika, Gvineya, Kaliforniya ko'rfazlari) ham ishga
tushirilmogda. Norvegiya, Buyuk Britaniyada aynan shu
hududlar qazib olinadigan neftning 100% ini, AQSHda esa 50%
ini beradi.

4.

5.

Gaz sanoati. Tabiiy gaz yoqilg'i sifatida boshqa yoqilg'i turlaridan ekologik
jihatdan nisbatan bezarar energiya manbai ekani bilan ajralib turadi. Shu bilan
birga, u qazib olish tannarxining arzonligi, issiqlik berish quvvatining yugoriligi
kabi xususiyatlarga ham ega. Ma'lumotlarga ko'ra, gazning jahon bo' yicha
umumiy isbotlangan zaxirasi 188,1 trillion m'ni tashkil etadi. So'nggi vaqtlarda gaz
qazib olish hajmi yildan yilga oshib bormogda. Agar 1950-yili u 200 milliard m3,
2000-yili esa 2420 milliard m' ni tashkil etgan bo'lsa, 2020-yilga kelib, 3854
milliard m'ga yetdi. Gaz qazib olish bo' yicha Osiyo, Shimoliy Amerika, Yevropa
mintaqalari yetakchi bo'lsa, davlatlar orasida AQSH (914,6 milliard m), Rossiya
(638,5 milliard m), Eron (250,8 milliard m), Xitoy (194,0 milliard m), Qatar (171,3
milliard m) peshqadamlik giladi.
Jahonning 30 taga yaqin davlatlarida suyultirilgan gaz ishlab chigariladi. Qatar,
Avstraliya, Malayziya kabi davlatlar ular orasida yetakchilik giladi. Yaponiya, Xitoy,
Koreya Respublikasi suyultirilgan gazning asosiy iste'molchilaridir (31-rasm).

6.

Ko'mir sanoati. Qo'ng'ir va toshko'mir asosan elektr stansiyalarida
yoqilg'i sifatida, qora metallurgiya
va kimyo sanoatlarida foydalaniladi. E'tiborlisi shundaki, qazib
chiqarilayotgan ko'mir asosan o'sha
davlatlarning ozida iste'mol qilinadi, eksportga esa ancha kam qismi
chiqariladi.
Ishlab chiqarishda neft va tabily gazdan keng miqyosda foydalanish
ko'mirga bolgan talabning kamayishiga sabab boldi. Ko'mirning
aniqlangan zaxiralari 1074,0 milliard tonnani tashkil etgan holda, jahon
bo'vicha villik qazib olish miqdori 7,7 milliard tonnaga teng (2020-y.).
Qazib olingan ko'mirning 50%i Xitoy (3,9 milliard t) hissasiga to'g'ri
keladi. Hindiston (756,5 mln t), Indoneziya (562,5 mln t), AQSH (484,7
mln t), Avstraliya (476,7 mln t) kabi davlatlar ham shu soha
peshqadamlari hisoblanadi. Jahon mintagalari orasida ko'mir qazib olish
hajmi Osiyo, Shimoliy Amerika va Avstraliyada yuqori.

7.

Issiqlik elektr energetikasi elektr energetika sanoatining yetakchi tarmog'i
hisoblanib, ko'mir, gaz va eft hamda ularning goldiqlari asosida issia bug va elektr
energiyasi ishlab chigaradi. Niderlandiya
(9786), JAR (91%), Polsha (870), Ruminiya (83%), Meksika (82% kabi davlatarida
ishlab chigailayotgan
elektr energyasining asosiy qismi lEStarga to gri keladi. Tuketuo, Tayjun (Xitoy),
Surgut GRES-2
(Rossiya) jahondagi eng virik lESlar hisoblanadi
Gidro elektr energetika suv oqimining energiyasini gidravlik turbinalar yordamida elektr energiyasiga
aylantrishga tayanadi. GESlar asosan suvi ko'p bo'lgan tog' daryolariga, vodiylarining toraygan joylariga
quriladi. Norvegiya (99%), Braziliya (92%), Albaniya (90%), Kolumbiya (70%) kabi davlatlarda elektr
energiyasining asosiy qismi GESlarda ishlab chiqariladi.
Atom elektr energetikasi elektr energetikaning fan-texnika inqilobi davrida rivojlanishni boshlagan, murakkab
texnologik jarayonlarni o zida mujassamlashtirgan tarmog'i. Hozirgi kunda jahonning 30 tadan
ortiq daviatida AESar faoliyat korsatmogda. Eng yirik AESlar Yaponiya, AQSH, Fransiya, Germaniya, Rossiya kabi
davlatlar hududida joylashgan. Fransiya (72%), Belgiya (61%), Koreya Respublikasi (54%)
AESlar asosida olinuvchi elektr energiyasi ulushi eng yuqori bo'lgan davlatlar hisoblanadi.
Songgi villarda jahon mamlakatlarida ekologik jihatdan xavfsiz muqobil energiya manbalariga
(quyosh, shamol, suv alqishi, geotermal energiya) bolgan talab ortib bormogda. Ular asosida ishlovchi elektr
stansiyalari atrof-muhitga deyarli salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. Geotermal energiyadan foydalanish AQSH, Rossiya,
Filippin, Italiya, Islandiya kabi davlatlarda yo'lga qo'vilgan bo'lsa, Fransiya, Kanada, Rossiya, Xitoyda dengiz
qalqishidan, Yevropaning bir qator davlatlari (masalan, Niderlandiya, Germaniya), AQSHda shamoldan, AQSH
va Fransiyada esa quyoshdan elektr energiyasini olish faol rivojlanmoqda.