Boshlang'ich sinflarda ona tili darslariga qo'yilgan talablar

1.

Mavzu: Boshlang'ich sinflarda ona tili darslariga qo'yilgan talablar
MUNDARIJA:
I.Kirish........................................................................................................
I bob. Ona tili fanidan dars tiplarining ta`lim jarayonidagi o‘rni........
1.1. Dars jarayonini tashkil qilishda dars tiplarining ahamiyati................
1.2 Dars tiplarining ifodalanishi...............................................................
1.3 Ona tili o‘qitish metodlari....................................................................
II bob. Ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar tahlili...........................
2.1. Darslarga qo‘yilgan asosiy talablar ...................................................
2.2. Dars tiplarining vazifalar bo‘yicha tahlili..........................................
II.Xulosa....................................................................................................
III.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati...................................................
1

2.

Mavzu : Ona tili dars tiplari va ularga qo`yiladigan talablar .
Reja:
I.Kirish.
I bob. Ona tili fanidan dars tiplarining ta`lim jarayonidagi o‘rni.
1.1. Dars jarayonini tashkil qilishda dars tiplarining ahamiyati.
1.2 Dars tiplarining ifodalanishi.
1.3 Ona tili o‘qitish metodlari.
II bob. Ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar tahlili.
2.1. Darslarga qo‘yilgan asosiy talablar
2.2. Dars tiplarining vazifalar bo‘yicha tahlili
II.Xulosa
III.Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
2

3.

Kirish
Mavzuning
dolzarbligi:
mamlakatimizning
siyosiy,
O‘zbekistonning
iqtisodiy,
ijtimoiy,
mustaqillika
yuz
tutishi
ma‘naviy
hayotida
tub
o‘zgarishlarni amalga oshirish kerakligini taqazo etadi. “Ona tilining buyuk
ahamiyati shundaki, u ma‘naviy belgisi sifatida kishilarni yaqin qilib jipslashtiradi
”... deb aytilgan gaplar ma‘naviy turmush tarzini o‘zgartirishda xalqmiz uchun
dasturulamal bo‘lib xizmat qilib kelmoqda.
Taraqqiyotning omili ma‘naviyatli xalq, ma‘naviyatli millat, ma‘naviyatli
shaxs, ma‘naviy yetuk inson qo‘lida bo‘lishi lozi mligi bugungi hayot tarsi
va uning rivoji ko‘rsatib turibdi. “ Ozod va obod Vatan, erkin va farovon
hayot qurish bosh g‘oyamiz hisoblanib, bu g‘oyani ma‘naviy yetuk, barkamol
insonlargina amalga oshiradi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasini ma‘vaviy
jihatdan
rivojlantirish
bo‘layotgan
tub
amalga
islohatlarni
oshirilayotgan
bozor
hozirgi
iqtisodiyotiga
o‘tish
sharoitda
sodir
qonuniyatlarini
bilishni taqozo etadi .
Mustaqillik sharofati bilan ta’lim tizimida katta o‘z ganishlar sodir bo‘ldi
Ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida jumladan boshlang‘ich sinflarda o‘quv
tarbiya jarayonini samarali tashkil etish dars turlaridan unumli foydalanish
yangicha pedagogik va axborot texnologiyalari o‘qitishning
usullarini o‘zlashtirish
interfaol
va amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning dolzarb
muammolaridan bo‘lib turibdi.
Muhtaram yurtboshimiz O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining 31
yillik bayram tantanalarida o‘zbek tili haqida quyidagi fikrlarni bildiradi: “ O‘zbek
tili xalqimiz uchun milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho
ma’naviy boylik, buyuk qadriyatdir ”.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqqan holda ta’limni
tashkil etishning zamonaviy shakl va usullari dars turlari ulardan samarali
foydalanish oila va maktab hamkorligi muomm olari ustida bir qancha kurs
ishchilar ish olib bormoqdalar. Sharq xalqlari taraqqiyotida yoshlarga bilim
3

4.

berish, ularni halol mehnat qilishga da’vat qilish, turli davralarda yashagan
donishmandlarni asarlarda va boshqa turli manbalarda keng bayon etilgan. Al
Xorazmiy , Al Farg’oniy, Al Marg’iloniy, Abu Nosir Farobiy, Abu Rayxon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Xoja
Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshbandiy, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy,
Zahiriddin
Muhammad
Bobur
kabi
ko‘plab
donishmand
mutafakkirlar
asarlarida ham yoshlarning odobi, ahloqi hamda bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish to‘g’risida qimmatli fikr- muloxazalar bildirilgan.
Kurs ishning maqsad va vazifalari: Jamiyatimiz yuqori ma’lumotli, fan
asoslarini chuqur egallagan, milliy istiqlol ruhida tarbiyalangan, o‘z bilimlarini
ishlab chiqarishga mohirlik bilan tatbiq qila oladigan kishilarni talab etadi.
Bunday kishilarni tarbiyalashda dars muhim rol o‘ynaydi. Shu tufayli darsga
bo‘lgan talab ham o‘sib boradi. Darsga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri
ilmiylikdir. Darslarda o‘rganiladigan bilimlar mazmuni o‘zbek tilshunosligining
ilmiy yutuqlarini o‘zida aks ettirishi, ta’lim jarayonining maqsadiga hamda
bolalarning bilim saviyasiga mos bo‘lishi zarur.
Ta’limda bularning birontasiga rioya qilinmasa, ona tili mashg’ulotlarining
samaradorligiga putur etkaziladi. O‘quvchilarning yoshiga mos kelmaydigan
elementar yoki nihoyatda murakkab bilimlar bolalarning til faniga oid
qiziqishlariga salbiy ta’sir qiladi. Ona tili darslarida o‘qitish metodlari bilan birga,
fan sohasida
ishlatiladigan
usullardan
foydalanish
mashg’ulotlarning
samaradorligini oshiradi. Bolalarga tahlil va qayta qo‘sha olish, induktiv va
deduktiv xulosalar chiqara bilish, til hodisalarini kuzatish, kuzatilgan hodisalarga
oid dalillar to‘plash, to‘plangan dalillarni taqqoslash yo‘llarini o‘rgatish
o‘qituvchining asosiy vazifasidir.
Kurs ishining predmeti: boshlang‘ich sinflarda ona tili va savodxonlik darslarini
samarali tashkil etish.
Kurs ishining tadqiqot manbai: Ona tili darslarida dars tiplari ustida ishlash
4

5.

Kurs
ishining metodologik asosi: O`zbekiston Respublikasining sohaga oid
Qonun, davlat hujjatlari, shuningdek, boshlang‘ich ta`lim bo`yicha “Boshlang‘ich
ta`lim konsepsiyasi”, ona tilidan o`quv dasturlari, maktab darsliklari, boshlang‘ich
sinflarda maktab darsliklarini yaratish mezonlari, pedagogika, psixologiya va ona
tili o`qitishning nazariy asoslarini tashkil etadi.
Kurs ishining metodlari: boshlang‘ich sinflarda ona tilidan dars tiplari va ularga
qo`yiladigan talablarni o`rganish va ular asosida darslarni tashkil qilish.
Mavzuning ilmiy-amaliy ahamiyati: mavzuni yoritish jarayonida dars tiplari va
ularga qo`yiladigan talablar, darsning maqsadi va vazifalarini o‘rganib chiqdik va
o‘z ishimizda bayon etdik.
Kurs ishining tarkibi: Ishning tarkibi kirish, asosiy qisim 2 bob 5 bo`lim, xulosa
qismi hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

6.

I bob. Ona tili fanidan dars tiplarining ta’lim jarayonidagi o‘rni.
1.1. Dars jarayonini tashkil qilishda dars tiplarining ahamiyati.
Dars inson tafakkuri durdonalarini, fan va texnika, san’at va adabiyot
yutuqlarini, Vatanimiz tarixi hamda xalqimizning milliy madaniyatini yoshlarga
singdirishning asosiy shaklidir. Dars ta’limning boshqa shakllaridan o‘zining
tashqi va ichki xususiyatlariga ko‘ra
farq
qiladi.
O‘quvchilarning
doimiy
guruhi, qat’iy rejim va dars jadvali, mashg’ulotlarni ma’lum xonada o‘tkazish
kabilar tashqi xususiyatlarga, darsning maqsadi, o‘quvchilarning bilim olishga
qiziqishlari, ta’lim materialini his qilish, anglash, tushunish kabilar ichki
xususiyatlarga kiradi. Dars ana shu ikki xil xususiyatning o‘zaro uyg’unlashuvi
zaminida tashkil etiladi. Keyingi paytlarda dars va uning tashkiliy qurilishida katta
o‘zgarishlar yuz berdi. Juda ko‘p olimlar, metodistlar, ilg’or o‘qituvchilar mahalliy
va markaziy matbuot sahifalarida dars qurilishini takomillashtirish, ta’limda
o‘quvchilarning ijodiy faolligini oshirish to‘g’risida g’oyat qimmatli fikrlar
bildirmoqdalar. Lekin
ona tilidan o‘tkaziladigan darslarning tashkiliy qurilishi
ba’zi bir nuqsonlardan ham xoli emas. Darslarda yangi o‘quv materialini o‘rgatish
va mustahkamlash jarayoni o‘rtasidagi uzilish, vaqtdan ratsional foydalana
olmaslik, dars tiplarini aksariyat o‘qituvchilarning ajrata bilmasligi kabilar ana
shunday nuqsonlar sirasiga kiradi.
So‘z signal bo‘lganidek, dars tipining nomini bildiruvchi so‘z yoki so‘z
birikmasi o‘qituvchi uchun signal vazifasini o‘taydi. O‘qituvchi uchun tushuncha
hamda signal vazifasini o‘tayotgan dars tipining nomi, masalan, “yangi bilim
berish darsi” iborasi xatoliklarga olib kelmoqda (Oliy o‘quv yurtlari uchun
pedagogikadan
yaratilgan qo‘llanmada darslarning birinchi tipi “yangi bilim
berish darsi” deb atalgan). Chunki “yangi bilim berish” degan ibora bilan dars
tipini ajratadigan o‘qituvchi mashg’ulotning asosiy maqsadi qilib yangi bilim
berishni belgilaydi-yu, uni mustahkamlashni e’tibordan chetda qoldiradi.
6

7.

Tajribali o‘qituvchilar yangi mavzuni o‘rgatishni ikki xil yo‘l bilan olib
borishadi: o‘rganiladigan material oldingi mavzularning birontasiga bog’liq
bo‘lsa, ishni takrorlashdan boshlaydilar. O‘tilgan mavzu takrorlangach, yangi
o‘quv materiali tushuntiriladi. Agar yangi mavzu oldin o‘tilgan fasllarga
bog’lanmagan
bo‘lmasa, to‘g’ridan-to‘g’ri
yangi
mavzu
tushuntirilaveradi.
Ikkala holatda ham yangi o‘quv materiali o‘tilgach, uni mustahkamlash ustida
ish olib boriladi. Yangi materialni o‘rgatish darsining asosiy ikkita belgisi bor:
yangi bilimlarni o‘rgatish; o‘rgatilgan bilimlarni dastlabki mustahkamlash. Shu
xususiyatlariga ko‘ra darsning bu tipini uning boshqa turlaridan farqlaymiz.
Demak, yuqoridagi dars tipini “yangi materialni o‘rgatish va mustahkamlash darsi”
deb atamoq maqsadga muvofiq bo‘ladi.
«Bumerang» texnikasi – o‘quvchi-tinglovchilarni dars jarayonida, darsdan
tashharida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o‘rganilgan materialni yodida
saqlab qolish, so‘zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish hamda bir dars
davomida barcha o‘quvchi-tinglovchilarni baholay olishga qaratilgan.
«O‘qituvchi shaxsi» treningi – o‘qituvchining innovatsion faoliyatini ochib
beruvchi «O‘qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan tinglovchilar» mavzusidagi mustaqil
fikrlashga, ijodiy insho yozish orqali fikrlarni bayon qilishga qaratilgan.
«Muloqot» texnikasi o‘qituvchilarni auditoriya diqqatini o‘ziga jalb etish, dars
jarayonidahamkorlikda faoliyat ko‘rsatishga, uni tashkil etishni o‘rgatishga
qaratilgan.
«Boshharuv» texnikasi o‘qituvchilarni auditoriyani boshharishdagi usullari
hamda
o‘quvchi-tinglovchilarni
ish
jarayonida
boshharish
usullari
bilan
tanishtiruvchi va shunga o‘rgatishga qaratilgan.
Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator
vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
- jamoa bilan ishlash mahorati;
- muomalalik;
- xushfe’llik;
- ko‘nikuvchanlik;
7

8.

- o‘zlarga fikriga hurmat;
- faollik;
- rahbarlik sifatlarini shakllantirish;
- ishga ijodiy yondashish;
- o‘z faoliyatining samarali bo‘lishiga qiziqish;
- o‘zini xolis baholash.
Asosiy tushunchalar quyidagilar:
Ochiq savollar – bu savollar muomala, so‘zlashuvni davom ettirishga imkon
beradi. Ularga qisqa, bir xil javob berish mumkin emas.
Yopiq savollar – bu savollar oldindan «ha»yoki «yo‘q» tipidagi to‘g’ri, ochiq,
javoblarni berishni ko‘zda tutadi.
Ko‘ndalang so‘roq – bir-biriga guruhlab beriluvchi qisqa savollar qatori
bo‘lib, bu o‘ziga xos axborotlar izlash hamda dalillarni, opponentlar pozitsiyasini
aniqlash va muayyan harorlar qabul qilish uchun ajoyib imkoniyatdir.
Ko‘ndalang so‘roq paytida munozaraga kirishish mumkin emas. Bu vaqtda faqat
savollar beriladi, munozaraga kirishilmaydi.
Pedagogika darsliklarida darslarning ikkinchi tipi “Mustahkamlash darsi”
nomi bilan atalgan. Bunday darslarda o‘quvchi oldin o‘rganilgan materialga
ikkinchi marta qaytadi, olgan
nazariy
bilimlari
asosida
bajaradi. Ruhshunoslar “bilimlarni mustahkamlash” iborasi
amaliy
mashqlar
ruhiy jarayonni
o‘zida to‘liq aks ettirmaydi deb, “mustahkamlash” terminiga shubha bilan
qaramoqdalar. Bunday mustahkamlash mashg’ulotlarida mashq qilish yo‘li bilan
o‘quvchilarda malaka hosil qilinadi. Shuning uchun darsning bu tipini
“mustahkamlash darsi” deb emas, balki uni “o‘tilganlarni takrorlash va malaka
hosil qilish darsi” deb yuritgan ma’quldir.
Darsning tashkiliy qurilishidagi asosiy kamchiliklardan biri - dars tiplariga
berilgan nomlarda bo‘lsa, ikkinchisi - darslarning tipologiyasidadir.
Didaktika
va xususiy metodikaga oid adabiyotlarda dars tiplari turlicha ajratiladi.
Pedagogika darsligida “Mashg’ulotning asosiy qismini (dars soatining ko‘p
qismini) ishg’ol qilgan dars shakli...” dars tiplarini ajratishning asosiy
8

9.

kriteriysi sifatida qabul qilinadi. Ba’zi pedagoglar dars tiplarini tasnif etishda
o‘qitish metodlarini ko‘zda tutadi. Vaqt taqsimoti, o‘qitish metodi dars tiplarini
ajratishning asosiy tamoyili bo‘la olmaydi. 45 minutlik vaqtni taqsimlashda o‘quv
materialining hajmi, murakkabligi, sinf o‘quvchilarining tayyorgarlik darajasiga
asoslaniladi. Bir metod yordamida o‘rgatilgan mavzuni boshqa metod vositasida
ham o‘rgatish mumkin. Buning uchun o‘quv materialining mazmuniga muvofiq,
uni o‘rgatishni osonlashtiradigan metodni tanlay bilish lozim.
9

10.

1.2.Dars tiplarining ifodalanishi
Ayrim mualliflar, masalan, S.V.Ivanov dars tiplarini o‘quv-tarbiya jarayonining
ichki qurilishidan, uning tarkibidan izlashgan. Fikrimizcha, dars tiplarini ta’lim
jarayoni akt, halqalariga ko‘ra ajratish original fikrdir. Ammo ta’lim jarayoni
juda ko‘p halqa, aktlardan iborat. Bunday yondashuv dars tiplarining nihoyatda
ko‘payib ketishiga sabab bo‘ladi. Shundan bo‘lsa kerak, S.V.Ivanov tasnifida
sakkiz xil dars tipi ajratilgan:
Maktablar
tajribasida
yuqorida
sanalgan
darslarning
hammasi
ham
qo‘llanmaydi. O‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash o‘tganlarni takrorlash
darsining murakkab ko‘rinishidir. Binobarin, uni alohida dars tipi sifatida talqin
etishga ehtiyoj qolmaydi.
Mustahkamlash, takrorlash, umumlashtirish darslarini bir tip ostida
birlashtirish
prinsip (umda)
ruhshunosligida
o‘zlashtirish
jihatidan
to‘g’ri
emas.
Hozirgi
zamon
jarayoni o‘quv materialini his etish, anglash,
o‘rganish, malaka hosil qilish kabi uzvlardan iborat ekanligi isbotlangan. Shunday
ekan, yangi bilimlarni o‘zlashtirishni alohida dars tipi sifatida ajratish nomaqbul
10

11.

bo‘ladi. Chunki o‘zlashtirish jarayoni hajm va mazmun jihatidan dars tipiga
nisbatan kengroq sohani o‘z ichiga oladi. Shularga ko‘ra yuqoridagi tasnif til
o‘rgatishning mohiyati, maqsadi, vazifalariga mos kelmaydi.
M.A.Danilov va S.G.Shapovalenko dars tiplarini ta’lim jarayoni maqsadiga
ko‘ra beshga bo‘ladi: ta’limdan ko‘zlangan barcha vazifalarni amalga oshirish
darslari (o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash, tekshirish, umumlashtirish),
yangi materialni idrok etish va dastlabki o‘zlashtirish darslari, bilimlarni
mustahkamlash, takrorlash, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish darslari;
mustaqil ishlash darslari; bilim va malakalarni umumlashtirish, tizimlashtirish,
tekshirish darslari.
Lekin bu tasnifda ziddiyat ko‘zga tashlanadi. Birinchidan,
bu tasnifda ikkinchi dars tipini “yangi materialni idrok etish va dastlabki
o‘zlashtirish” deb atalgan. Dars tipini shu shaklda qabul qilsak, unda uchinchi,
to‘rtinchi, beshinchi dars tiplari o‘zlashtirish tushunchasi doirasidan chetda
qoladi. Ikkinchidan, mustaqil ish malaka va ko‘nikma hosil qilishning, bilimlarni
turmushga tatbiq etishning bir vositasidir. Ko‘rinadiki, mustaqil ishlarni darsning
alohida bitta tipi sifatida ajratishga ehtiyoj qolmaydi. Uchinchidan, bu tasnifda dars
tiplari bir tomonlama, ya’ni ta’limning didaktik maqsadiga ko‘ra tasnif qilingan.
Bunday tasnif o‘quv narsalariga oid o‘zaro bog’langan darslar tizimini ishlab
chiqish uchun ojizlik qiladi. Chunki unda o‘quv predmetining xususiyatlari
hisobga olinmagan.
A.V.Tekuchev esa dars tiplarini ikki tomondan: ham darsning maqsadiga
ko‘ra, ham darsning mazmuniga ko‘ra tasnif etadi. A.V.Tekuchev tasnifi bo‘yicha
darslar maqsadiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: yangi bilimni bayon qilish darsi; bilimlarni
mustahkamlash darsi; nazorat darslari; mazmuniga ko‘ra darslar to‘rt xil
bo‘ladi:
grammatika darslari, orfografiya darslari, punktuatsiya darslari, nutq
o‘stirish darslari. Dars tiplarini ajratishda Y.Abdullaev ham shu tamoyilga rioya
qilgan
Bizningcha, ona tili darslarini tiplarga ajratishning eng maqbul yo‘li
yuqoridagi tasnifdir.
Ammo
bu
tasnifning
zaif
tomoni
ham
mavjud.
Birinchidan, bu tasnifda darslarni tiplarga ajratishning birinchi tamoyili sifatida
11

12.

dars maqsadi olingan. Ta’lim jarayonida qilinadigan har bir ish ma’lum bir maqsad
uchun xizmat qiladi. Masalan, o‘qituvchi atoqli otlarni tushuntirgandan keyin,
ularning imlosini mustahkamlash uchun saylanma diktant o‘tkazishi mumkin.
Darsning
boshlanishida
qilingan
ishlar
atoqli otlarning
grammatik
xususiyatlarini o‘rgatishga oid bo‘lsa, darsning keyingi qismida qilingan ishlar
orfografiya o‘rgatishga doir bo‘ladi. Mohiyat jihatidan atoqli otlarning grammatik
xususiyatlari va ularning imlosi bo‘yicha qilinadigan ishlar bir–biridan farq qiladi.
Shunday ekan, yuqoridagi tasnifning birinchi kriteriysi dars tiplarini ajratishda
asosiy tamoyil bo‘la olmaydi. Ikkinchidan, bu tasnifda maqsadga ko‘ra uch xil dars
tipi ko‘rsatilgan. Ammo asosiy dars tiplaridan biri – umumlashtiruvchi darslar
e’tibordan chetda qolgan. Uchinchidan, dars tiplarini ajratish uchun ishlatilgan
istilohlar juda ham qulay emas. Masalan, “yangi bilimlarni bayon qilish” iborasi
maqsadga muvofiq emas.
Bayon qilish – o‘qitish metodining nomi. Binobarin, “Bayon qilish”
iborasi o‘rniga “o‘rgatish” istilohini ishlatish ma’qul.
Biz dars tiplarini ajratishda o‘quv jarayoni mantiqiga tayanamiz. O‘rta
maktab ta’limi gumanitar, tabiiy va aniq fanlarni o‘z ichiga oladi. Bu
fanlarning o‘zaro bog’liqligi, aloqadorligi ta’lim mantiqini tashkil etadi. Aynan
olingan bir o‘quv predmeti (masalan, ona tili) ta’lim mantiqining bir elementi
sanaladi. Ta’lim predmeti mantiqini shu fan bo‘limlari orasidagi bog’lanish, har
bir bo‘limda beriladigan ilmiy tushunchalarning o‘zaro munosabati tashkil etadi.
Ona tilidan atroflicha bilim olish uchun o‘quvchilar til fonetikasini o‘rganishlari,
morfologiyani o‘zlashtirish uchun so‘zning umumiy xususiyatlarini, ya’ni
leksikani, sintaksisga oid bilimlarni egallash uchun morfologiyani bilishlari
lozim.
Morfologiya bo‘limi so‘z tarkibi va so‘z turkumlari qismlaridan
iborat. “So‘z tarkibi”ning o‘zi ham darslikda bir nechta mavzu–paragraflar (o‘zak,
negiz, qo‘shimchalar) ostida berilgan. Bular o‘quv materialini tashkil qiladi.
Ta’lim mantiqi va ta’lim predmeti mantiqi barqaror bo‘lib, ular fan va
texnika sohasida sezilarli kashfiyotlar bo‘lgunga qadar, o‘z hajmi hamda
mazmunini saqlaydi.
12

13.

Fan va texnika, san’at va adabiyot sohasidagi keyingi yutuqlar ta’lim
mazmunini qayta ko‘rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi. Natijada barcha
o‘quv predmetlari bo‘yicha yangi dasturlar va darsliklar yaratildi.
Ta’lim mantiqi, ta’lim predmeti mantiqi iboralari vositasida ta’lim
mazmunining o‘quv–tarbiya ishlari
boshlangan davrgacha bo‘lgan holatini
ifodalaymiz. Demak, bu iboralar orqali ta’limning statik holati belgilanadi. Ta’lim
jarayoni o‘qituvchi rahbarligida boshqariladi. O‘quv materialini o‘rganish,
o‘rganilgan bilimlar asosida malaka hosil qilish va ularni umumlashtirish
hamda tekshirishga ketgan vaqt o‘quv jarayoni hisoblanadi. O‘quv jarayoni
mantiqini o‘quv materiali
va uni o‘zlashtirish psixologiyasi tashkil etadi.
Boshqacha aytganda, o‘quv jarayoni mantiqi o‘quv materiali mazmuni bilan
uni o‘zlashtirish psixologiyasining o‘zaro bog’lanishidan iborat. Bu haqda
M.A.
Danilov
shunday
deb
yozadi:
“O‘quv jarayoni
logikasi–obektiv
qonuniyat. U bolalarning o‘quv predmeti, uning bo‘lim va mavzularini o‘rganish
boshlangan
davrdagi
bilim
saviyalari,
taraqqiyot
darajalaridan tortib, to
o‘quvchilarning bilim va taraqqiyotlariga mos ravishda ta’lim predmeti, uning
bo‘lim va mavzularini to‘liq o‘zlashtirgunga qadar bo‘lgan izchil harakatini o‘z
ichiga oladi”. Demak, o‘quv jarayoni mantiqi deganda, ta’lim mazmunining
statikasi emas, aksincha, uning dinamikasi nazarda tutiladi.
O‘quv jarayoni mantiqi o‘quv jarayoni taraqqiyotining harakatlantiruvchi
kuchi bo‘lib, u o‘quvchilar oldiga qo‘yilgan vazifalarda, bu vazifalarni echish
uchun bolalar ko‘rsatadigan aqliy, jismoniy, hissiy intilishlarda o‘z aksini topadi.
O‘quv jarayonida bolalar oldiga qo‘yilgan har bir topshiriq faoliyatni talab etadi.
Faoliyat ko‘rsatish orqali har
o‘zlashtiriladi.
O‘quv
predmeti
bir
topshiriqda
ifodalangan
bo‘yicha o‘tkaziladigan
mazmun
darslarning,
dars
doirasida tashkil etiladigan topshiriqlarning o‘zaro aloqadorligiga rioya qilish
yo‘li bilan o‘quv jarayonining dialektik mohiyatiga amal qilinadi.
Ta’limning unumdorligi dars tiplarini aniq belgilashga, ularga qat’iy amal
qilishga bog’liq. “Dars tipi u yoki bu o‘quv soati uchun asossiz qabul qilingan
yorliq emas, aksincha, o‘rganilayotgan mavzu doirasida o‘zida dialektik
13

14.

taraqqiyotni aks ettiradigan o‘qitish va o‘qish, o‘rgatish va o‘zlashtirish amalda
qo‘llash va nazorat qilish bosqichlarining jonli orientidir”, — deb yozgan edi
S.V.Ivanov.
O‘quv
jarayoni
mantiqi
dars
tiplarini,
har
mashg’ulotda
bir
o‘tkaziladigan topshiriqlarni izchil tahlil qilishni talab etadi. Bunda o‘quv predmeti
va uni o‘zlashtirish psixologiyasi o‘zaro aloqada tekshiriladi. Dars tiplarini
ajratishda
o‘quv
o‘quv
jarayoni logikasiga tayanish
predmeti
yuzasidan
o‘tkaziladigan topshiriqlarni, juz’iy dalillarni umumiy tushunchalar bilan yaxlit,
o‘zaro bog’langan holda olish imkoniyatini beradi.
Til mashg’ulotlarini ta’lim jarayoni maqsadiga ko‘ra tahlil qilish –
o‘zlashtirish jarayonini falsafiy, didaktik va psixologik nuqtai nazardan yoritish
masalasi bilan uzviy bog’langan. O‘quvchi-ijtimoiy individ. U ta’lim jarayonida
kishilik
jamiyati
tomonidan
to‘plangan
bilimlarni
o‘zlashtiradi.
O‘quv
predmetining mantiqiy strukturasi, shu fan sohasida ishlatilgan ilmiy istilohlar,
tushunchalar tizimi o‘quvchilar bilish faoliyatining mazmunini tashkil etadi.
Ta’lim mazmuni ta’lim maqsadiga ko‘ra belgilanadi.
Fan sohasida qilingan har bir kashfiyot abstraksiyalash va umumlashtirish
natijasi bo‘lganidek,
abstraksiyalash
bilimlarning
ta’lim
jarayonida
asoslarini
egallash
ham
mahsuli
sanaladi.
O‘zlashtiriladigan
mundarijasi, o‘rgatish
usullari,
vositalari
va umumlashtirish
hajmi,
fan
o‘quv
jarayonining tashqi omillaridir. Ta’limning tashqi omillari ichki omillar
zaminida (tahlil, sintez, induksiya, deduksiya, taqqoslash va hokazo) amal
qiladi. Ichki va tashqi omillarning o‘zaro aloqadorligi samarali natijalar beradi.
Didaktika va xususiy metodikalarga oid tadqiqotlarda o‘quv jarayonining
yaxlitligiga e’tibor berilmaydi. Didaktikaga oid adabiyotlarda, ta’lim jarayonining
turli tomonlari, turli o‘qitish usullari atroflicha tahlil qilinsa-da, o‘quvchilar
ongining ichki o‘zgarishi, ularning
o‘quv predmetiga bo‘lgan
munosabati,
ta’limninng ichki harakatlantiruvchi kuchlari yaxlitligicha o‘rganilmayotganligini
e’tirof etishga to‘g’ri keladi. Har qanday yaxlit tizim bo‘laklardan, qismlardan
iboratdir. Ammo tartibsiz holda olingan, o‘zaro bog’lanmagan bo‘laklar yaxlit
14

15.

tizimni tashkil eta olmaydi. Yaxlit tizim bir-biri
bilan
uyg’unlashgan,
muvofiqlashgan bo‘laklardan tashkil topadi. Obektning yaxlitligi uchun xizmat
qila oladigan bo‘lak yaxlit tizimning tarkibiy uzvi hisoblanadi. Muhokama obekti
taraqqiyotda,
rivojlanishda
tekshirilganda,
bu
qaralib,
jarayonning
tarkibiy
dialektik
uzvlar
mohiyati
o‘zaro
to‘g’ri
aloqada
tushuniladi.
O‘rganilayotgan obekt, uning tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
turlariga, tashkiliy tamoyillarga va omillarga ko‘ra o‘z mazmunini o‘zgartiradi.
Obektning mazmuni unda amal qiladigan qonuniyatlar bilan o‘lchanadi.
Qonuniyatlar o‘rganilgan sari, shu jarayonni ilmiy tashkil etish imkoniyatlari orta
boradi. Fanning yaxlitlik tamoyili ta’lim mazmuni hamda uning tashkiliy
shakli bo‘lgan darsning ham asosiy tamoyilidir. O‘quv predmeti bo‘yicha
o‘rganiladigan
o‘qitilgandagina
bilimlar, o‘zlashtiriladigan
ta’limning
tushunchalar
o‘zaro
aloqada
yaxlitligi saqlanadi. Ammo buning o‘zigina
etishmaydi. O‘quv predmeti bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg’ulotlarning
o‘zaro
aloqadorligiga, darslarda o‘rganish, mustahkamlash, umumlashtirish jarayonlari
uzviy bog’liqligiga rioya qilish ona tili ta’limining samaradorligini oshirish
omillari hisoblanadi.
Dars tiplarini aniqlash,
ularning o‘zaro bog’liqligini ko‘rsatish uchun
tahlilni o‘quv jarayonining maqsadidan boshlaymiz.Maqsad oldindan anglangan
natija bo‘lib, unga erishish faoliyatni talab etadi.
Oldindan anglangan natijaga erishish uchun ko‘rsatiladigan faoliyat –
maqsadga muvofiq faoliyat sanaladi. Maqsadga
muvofiq faoliyat
moddiy,
ma’naviy va ijtimoiy hayotda jamiyatning bundan keyingi taraqqiyotiga mos
keladigan yangi mohiyatning paydo bo‘lishi, yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi
kurash hamda hayotga yaroqsiz narsalarning yemirilishi, inson hayotida ma’lum
natijaga erishish uchun ko‘rsatiladigan faoliyat kabi ko‘rinishlarda ro‘y beradi.
Maqsad va maqsadga muvofiq faoliyat o‘zaro uzviy bog’liq bo‘ladi.
Ko‘zlangan natijaga erishish uchun kishi faoliyat ko‘rsatadi. Faoliyat
ko‘rsatish uchun kishida ma’lum qobiliyatlar shakllangan bo‘lmog’i lozim.
Maqsad – oldindan anglangan natijaga qarab intilish, faoliyat ko‘rsatish, natijaga
15

16.

olib keladigan qobiliyatlarni ishga solish zaminida qo‘lga kiritiladi. U kishining
barcha xatti-harakatini,
uning butun imkoniyatlarini, qobiliyatini yagona bir
maqsadga yetaklaydi.
Inson o‘z amaliy faoliyatida obektiv olamga duch keladi, unga bog’liq
bo‘ladi, o‘z faoliyatini u bilan belgilaydi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va
o‘quvchilar faoliyati tabiat va jamiyat to‘g’risidagi bilimlarga duch keladi. Ta’lim
mazmuni o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatining
O‘quvchilarning
bilish
faoliyati
mazmunini
ham
belgilaydi.
o‘qituvchi tomonidan boshqariladi. Ta’lim
jarayonida o‘qituvchi faoliyatining predmeti o‘quvchilar bo‘lib, u insoniyat
tomonidan ochilgan qonuniyatlarini bolalar ongiga singdirish uchun faoliyat
ko‘rsatsa, o‘quvchi faoliyatining predmeti maktab dasturida ko‘rsatilgan bilimlar
bo‘lib, u fan asoslarini egallash, shu bilimlarga oid malaka hosil qilish uchun
faoliyat ko‘rsatadi. O‘qituvchi faoliyati sinalgan yo‘ldan boradi, u o‘z maqsadini
aniq his qiladi.
Bu maqsadlar dastur va darsliklarda aniq ko‘rsatiladi. Maktab ta’limi bolalarni
fan asoslari bilan qurollantirishga qaratilgan. Barcha o‘quv predmetlari yagona
maqsadga – barkamol insonni etkazib chiqarishga da’vat etilgan. Bu ta’limning
umumiy maqsadi hisoblanadi. Ta’lim jarayonining umumiy maqsadi nazariy
bilimlar, malakalar o‘quvchining aqliy taraqqiyoti, tafakkuri,
dunyoqarashi
kabi uzvlardan tashkil topadi.
Ta’lim jarayonining umumiy maqsadini tashkil etgan uzvlar o‘zaro uzviy
bog’langan.Nazariy
bilimlarni
o‘rganmasdan,
malakalar
hosil
qilmasdan
o‘quvchilarni aqliy jihatdan taraqqiy ettirish mumkin emas. O‘quvchilarni aqliy
jihatdan taraqqiy ettirmasdan, ularning tafakkurini o‘stirmasdan, bolalarda
dunyoqarashni shakllantirib bo‘lmaydi.
Tafakkur - jarayon, xotira uning mahsulidir. Shunday bo‘lgach, o‘quv
jarayonida o‘rganiladigan bilim o‘quvchining o‘z tafakkuridan qancha ko‘p o‘tsa,
o‘rganilayotgan mavzu ustida bolalarning faol aqliy faoliyati qancha ko‘proq
tashkil etilsa, o‘rganilgan bilim xotirada shuncha ko‘p va uzoq muddat saqlanadi.
16

17.

Ta’lim jarayoni maqsadini tahlil qilishni yana davom ettirsak, xususiy
maqsadni, xususiy maqsadni
amalga oshirishda rioya
qilinadigan
juz’iy
maqsadni, juz’iy maqsadning uzvlari yoki yaqin didaktik maqsadni ajratib
olish mumkin. Ta’lim jarayonining xususiy maqsadi alohida olingan bir o‘quv
o‘rgatishdan ko‘zlangan maqsaddir. Ta’lim jarayonining juz’iy
predmetini
maqsadi deganda, ma’lum bir o‘quv materialini
maqsadni
tushunamiz.
Juz’iy
maqsad
o‘rganishdan
ko‘zlangan
o‘quv materialiga ko‘ra belgilanadi.
Masalan, “Ravishlarning ma’no jihatdan turlari” mavzusini o‘tishning maqsadi
o‘quvchilarga holat, payt, o‘rin, daraja-miqdor ravishlarini ajrata olishni,
ularning o‘zaro farqlari, o‘ziga xos xususiyatlarini, ma’nolarini singdirishdir.
Ta’lim jarayonidagi juz’iy maqsadlarni amalga oshirish yo‘li bilan o‘quvchilar
bo‘lakdan butunga qarab boradilar. O‘quv predmeti to‘liq o‘rganilgach, ularda
shu o‘quv predmetiga oid ma’lum tushuncha hosil bo‘ladi. Demak, ta’lim
jarayonining juz’iy maqsadi o‘quv predmetining mazmuni, o‘quv materialining
xususiyatlari ko‘ra belgilanadi.
Ta’lim jarayonining yaqin didaktik maqsadi o‘quv materialini o‘zlashtirish
psixologiyasidan kelib chiqadi. Ta’limning mazmuni doimo harakatda bo‘ladi.
Bu harakat o‘quvchining bir o‘quv materialiga turli paytda turlicha munosabatda
bo‘lishi, turli
o‘qitish
metodlarini
qo‘llash
orqali
ro‘y
beradi.
Ba’zi
mashg’ulotlarda o‘quv materiali o‘rgatilsa, ba’zilarida esa o‘rganilgan qoidalar
asosida malaka hosil qilinadi, ba’zilarida o‘rganilgan bilim va malakalar
tekshiriladi, o‘quv predmetining ma’lum qismi yoki bo‘limi yuzasidan olingan
bilimlar umumlashtiriladi. O‘quv materialini o‘rganish,
malaka hosil qilish,
umumlashtirish, bilim va malakalarni tekshirishni o‘quv jarayonining yaqin
didaktik maqsadlari hisoblanadi.
17

18.

1.3.Ona tili o‘qitish metodlari
Ona tili darslarida qo‘llanadigan o‘qitish metodlari nafaqat bilimlarni bayon
qilish yoki uni mustahkamlashga xizmat qilishi, balki o‘quvchilarning mustaqil
bilim olishni ham hisobga olish, ta’lim jarayoniga izlanuvchanlik va tadqiqotchilik
unsurlarini qo‘shish orqali ulrni ijodiy faoliyatiga tayyorlash lozim. Ana shu nuqtai
nazardan qaraladigan bo‘lsa, ta’lim metodlarini ikki katta guruhga ajratsa bo‘ladi:
1.O‘qituvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar.
2.O‘qituvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar.
O‘quvchi faoliyati bilan bog’liq metodlarni:
1.Bilimlarni tayyor holda bayon etish;
2.Bilimlarini muammoli yo‘l bilan bayon qilish metodlariga ajratsa bo‘ladi.
O‘quvchi faoliyati bilan bog’liq metodlar o‘z navbatida qayta xotirlash,
qisman izlanuvchanlik va izlashga asoslangan metodlarga bo‘linadi.
Bilimlarni tayyor holda bayon qilish metodi. Bu metod ona tili darslarida eng
ko‘p tarqalgan metodlardan biridir. Bayon yordamida murakkabroq, ayniqsa,
o‘quvchilarga oldindan ma’lum bo‘lmagan ma’lumotlar izohlanadi. Ko‘pincha til
hodisalarining mohiyatini tushuntirish, o‘quvchilar bilimidagi bo‘sh tomonlarni
to‘ldirish, qo‘shimcha ma’lumot berish, savollarga javob qaytarish maqsadida bu
metodga murojaat qilinadi. Bu metod ham ijobiy, ham salbiy tomonlarga ega.
Uning ijobiy tomonlaridan biri vaqtni tejash imkoniyatini tug’diradi. Bu o‘z
navbatida bilim, malaka va ko‘nikmalarni mustahkamlash va ko‘nikmalarni
mustahkamlash va takrorlashga ajratilgan vaqt miqdorini ko‘paytiradi. Bilimlarni
tayyor holda bayon qilishining salbiy oqibatlaridan biri esa bu jarayonda
o‘quvchining fikrlash faoliyatni ma’lum darajada chegaralanishidir. Ko‘p hollarda
o‘quvchi ta’lim jarayonining faqat tinglovchisiga aylanib qolishi mumkin. Bu
18

19.

metoddan foydalanish uchun quyidagilarga amal qilishni maqsadga muvofiq deb
bilamiz:
- O‘qituvchining nutq madaniyatiga e’tiborini kuchaytirish.O‘qituvchining nutqi
mantiqiy talablarga javob berishi shart: Sodda, mazmunli, ifodali, izchil nutq
o‘quvchilarda bilimga nisbatan kuchli qiziqish uyg’otadi;
- O‘quv materialini qatiy bir reja asosida bayon qilish (qat’iy reja asosida bayon
qilingan fikrlarni o‘zlashtirish o‘quvchi uchun ancha qulay):
- bilimlarni tayyor holda bayon qilish, ishontirish va asoslash. Ishontirish va
asoslash o‘rgatilayotgan materialga qiziqish uyg’otadi.
Yuqorida sanalganlardan tashqari til hodisalarini sharhlash maqsadida
keltiriladigan misollarning ilmiy, badiiy va tarbiyaviy yo‘nalishda bo‘lishini
ta’minlash, o‘qituvchi bayoni bilan namoyish etiladigan vositalarni bir-biriga
muvofiqlashtirish o‘quvchining faollik darajasini oshiradi.
Ona tili darslarida bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish metodi.
Ma’lumki, izlanishga asoslangan har qanday faoliyat sermahsul faoliyatdir.
O‘quvchi til hodisalarini tayyor holda o‘zlashtirmay, uni izlasa, aktiv ijodiy
faoliyat ko‘rsatsa, o‘zlashtirish jarayoni ancha samarali bo‘ladi. Muammoli ta’lim
ana shunday izlanish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Bu metod shaxs va uning
ijtimoiy faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Ona
tili darslarida muammoli vaziyat yaratishning quyidagi usullaridan foydalanish
mumkin:
1.Tilga oid dalillarni tahlil qilish asosida muammoli vaziyat yaratish.
2.Til hodisalarini qarama-qarshi qo‘yish va taqqoslash asosida muammoli vaziyat
yaratish.
3.Til hodisalarini umumlashtirish orqali muammoli vaziyat yaratish.
4.Berilgan matning mazmunidan kelib chiqib, muammoli vaziyat yaratish.
Qayta xotirlashga asoslangan metodlar. Mazkur metod o‘quvchi oldida muayyan
bir qiyinchilik yaratmaydi va u tayyor o‘quv materiali bilan ish ko‘radi.
19

20.

O‘rganilgan ish hodisalarini xotirada tiklash, topshiriqni to‘laligicha muayyan
andaza yoki namunaga qarab bajarish kabi topshiriqlar shunday topshiriqlar
sirasiga kiradi.
Qisman izlanuvchanlik metodi. Qisman izlanuvchanlik metodi tarkibida qayta
xotirlash asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki o‘quvchi ona tilidan egallangan
bilimlariga tayanmay turib, uni yangi sharoitda qo‘llay olmaydi. Ona tili
mashg’ulotlarida bajariladigan qator mustaqil ish turlari:
a) nuqtalar o‘rniga zarur harflar, kelishik qo‘shimchalari, so‘zlarni topib qo‘yish;
b) ma’lum bir so‘zni uning ma’nodoshi, uyadoshi, qarama-qarshi ma’noli so‘z
bilan almashtirish;
v) berilgan gaplar yoki matnlarning mazmunini saqlagan holda shaklini
o‘zgartirish;
g) berilgan tayanch so‘zlar yoki so‘z birikmalaridan foydalanib, gaplar yoki
matnlar tuzish o‘quvchilardan qisman izlanishni talab etadi.
Izlanishga asoslangan metodlar. Izlanish til materiallarini ijodiy faoliyat
ko‘rsatish yo‘li bilan o‘rgatish demakdir. Shubhasiz, o‘quvchi ona tili
mashg’ulotlarida ma’lum bir yangilik kashf etmaydi, balki berilgan ma’lumot
mazmunini
ijodiy
yo‘l
bilan
o‘rganadi.
Bu
metod
o‘quvchidan
oldin
o‘rgatilganlarni tamoman yangi sharoitda qo‘llashni talab etadi. Ona tili
mashg’ulotlarida yoziladigan insholar, o‘qilgan badiiy asarga taqriz yozish, maqola
yozish, ilmiy ma’ruzalar tayyorlash o‘quvchidan hech qanday andaza yoki tashqi
yordam olmasdan bajariladigan asosiy ishlardir.
20

21.

II bob. Ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar tahlili
2.1. Darslarga qo‘yilgan asosiy talablar
Ona tili darsi o‘quvchining fikrlash qobiliyatini rivojlantirishda muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi. Ona tili fani orqali o‘quvchi boshqa fanlarni ham
idrok qila olish qobiliyati shakllanadi.
Ona tili darslarida bolalarning tafakkur faoliyatini kengaytirishga, ularda erkin
fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrini og‘zaki va yozma bayon qilishga,
jamiyat a’zolari bilan erkin muloqotda bo‘la olish ko‘nikma va malakalarini
rivojlantiradi. Ona tili ta’limda o‘quv fani emas, balki butun ta’lim tizimini
uyishtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida qaraladi. Ona tili ta’lim standarti
ko‘rsatkichlari bolaning fikrlay olishga, ifodalangan fikrni anglashga va o‘z fikrini
savodli, mantiqiy izchil rioya qilgan holda bayon qila olishga o‘rgatish nuqtai
nazardan belgilanadi.
Ona tili darsiga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilar:
-O‘quvchining onggida fonetik, grammatik va orfografik tushunchalarni
shakllantirish;
-Asosiy fonetik, grammatik tushunchalar yordamida imloviy malakalarini
shakllantirish.
-Og‘zaki va yozma nutq uzviyligi, uyg‘unligini ta’minlash, muntazam ravishda
mavzuga bog‘liq holda yozma nutq ustida ishlash; ijodiy matnning mantiqiy
jihatdan to‘g‘riligini, fikr izchilligini, lug‘aviy me’yorini ta’minlash.
-Mashg‘ulotlarda turli didaktik voitalardan to‘g‘ri va unumli foydalanish; ta’limiy
o‘yinlar izchilligi va xilma-xilligi, qiziqarli bo‘lishiga erishish.
-Mavzuni muammoli ravishda yetkazishda turli noan’aviy usullardan foydalnish,
mashqlarning tizimi va optimal variantlariga alohida e’tibor berish.
-O‘quvchilarning fikrlash darajasini o‘stirib borish: mashg‘ulot vositalarini
mazmunidan kelib chiqib tarbiyaviy jihatlarga e’tibor berish.
21

22.

“Ajoyib o‘qituvchi bo‘lgan ona tili bolaga ko‘p narsani o‘rgatadi... Bola 2-3 yil
ichida shuncha ko‘p narsa o‘rganadiki, ko‘p narsa bilib oladi, 20 yil qunt va
metadik jihatdan juda to‘g‘ri o‘qiganda ham, uning yarmigacha o‘rgana olmaydi.
Ona tilining ulug‘ pedagogligi ham ana shundadir” – deydi- K.D.Ushinskiy
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning ona tili ta’lim sohasi bo‘yicha
tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan muhim talablar quyidagi 3 parametr standart
o‘lchovi orqali aks ettiriladi.
1.O‘qish texnikasi
2.O‘zgalar fikrini va matn mazmunini anglash.
3.Fikrni yoma bayon etish malakasi.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar ona tili va o‘qish bo‘yicha quyidagi bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashi shart.
a) o‘qish texikasi bo‘yicha:
Miqdoriy ko‘rsatkichlar, bir daqiqa 80-90 so‘zni o‘qiy olish.
Talablar:
-harflarni to‘g‘ri talaffuz qilish;
-so‘zlarni to‘g‘ri yozish;
-gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va obrazli o‘qish;
-sanash va ajratish ohanglaridan to‘g‘ri foydalanish;
-so‘z urg‘ulariga rioya qilish;
-ohangga rioya qilish;
-ilmiy atama va ramzlarni to‘g‘ri talaffuz qilish;
b) Matn mazmunini va o‘zgalar fikrni anglash malakasi bo‘yicha;
Miqdoriy ko‘rsatkich, 10 daqiqadan 4-5 sahifali matnni o‘qib, qayta so‘zlab
bera olish.
Talablar.
-ogzaki nutqning to‘g‘ri, ravon, aniq tushunarli va ta’sirchan bo‘lishi.
- monoligik nutqning ravon bo‘lishi.
-diologik nutqda ta’sirchan, izchil, mantiqiy jihatdan aniq bo‘lishi;
d) diktant –yozma malakasi;
22

23.

Miqdoriy ko‘rsatkich 75-80 so‘zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar:
-imlo xatolarga yo‘l qo‘ymaslik;
-ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
-berilgan izohlarning aniqligi;
-lug‘atlarning to‘g‘ri va aniq berilishi;
e) Fikrni yozma bayon etish malakasi bo‘yicha:
Miqdoriy ko‘rsatkich 5-6 gapdan iborat bo‘lgan matnni (fikr ehtiyoji bilan bo‘lgan
mavzu asosida) yaratish:
Talablar:
-matndagi gaplarning mazmunini o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi ko‘rsatilgan
mavzu doirasida birlashtirish;
-harf va tinish belgilarni to‘g‘ri yozish;
-husnixatda qatorlarni to‘g‘ri joylashtirish;
-tasvirda tilning ifoda vositalaridan foydalanish;
-matnda so‘zlarni takrorlashdan saqlanish va sinonimlarni qo‘llay olish;
-matnda xat boshlarining yaxlitligi va fikr izchilligini ta’minlash;
-undosh so‘zlardan foydalana olish.
Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh
xususiyati va yozma nutqini, tafakkurini amalga oshirish, ularni shaxs sifatida
shakllantira borishni amalga oshirish, ularda bilim olishga qiziqishni oshirish,
faollik, mustaqillik mehnatsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobiliyatlarini
o‘stirish hisoblandi. Bolalarning aqliy va nutqiy qoobiliyatlarini muvaffaqiyatli
o‘stirish kelgusida fanlarni puxta o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi.
Boshlang‘ich sinflar “Fonetika” gramatika, to‘g‘ri yozuv va nutq o‘stirish”
dasturi bo‘yicha izchillik tamoyillari asosida tuzilgan bo‘lib, fonetika,
grammatika, imlodan beriladigan boshlang‘ich ta’limotlar yuqori sinflarda
o‘qitiladigan ona tili va adabiyot, materiallari bilan uzviy bog‘lanadi. Ushbu dastur
“Tovushlar va harflar”, “So‘z”, “Gap”, “Bog‘lanishli nutq” va “Husnixat”
bo‘limlarini o‘z ichiga oladi.
23

24.

Tovushlar va harflar:
Tovushlar va harflarga oid asosiy bilimlar o‘quvchilarning savod o‘rgatish
jarayonida o‘rgangan amalliy bilimlariga asoslangan holda 1-2 sinflarda beriladi,
ular haqida ko‘nikma va malakalr hosil qilinadi. Tovushlar va harflar, unli va
undosh tovushlar, ularning harfiy ifodasi, bo‘g‘in, jarangli va jarangsiz undosh
tovushlar haqida tushuncha beriladi.
Bolalar shu bilimlar asosida aytilishi va yozilishi farq qiladigan so‘zlar: a va
o, y va n tovushli so‘zlarning aytilishi va yozilishi, so‘z oxirida kelgan jarangli b
va d undoshlarning jarangsiz jufti, n va m undosh eshitilsa ham d va ga harfining
yozilishi, ayrim so‘zlar oxirida kelgan g va m undoshlarning talaffuzida tushib,
ammo uozuvda saqlanib, yonma-yon kelgan ikki bir xil undoshli so‘zlarning
aytilishi va yozilishini bilib oladilar.
3-4 sinfalrda esa tovushlar va harflarga oid bilimlar chuqurlashtiriladi,
mustahkamlanad. So‘zlarni tovush harf tomonidan tahlil qilish takomillashtiriladi,
bolalarda nutqni eshita olish qobiliyatini o‘stirishga e’tibor kuchaytiriladi. Bular
o‘z navbatida o‘quvchilar savodxonligini oshiradi. Xatosiz ko‘chirib yozish,
eshitib yozish, yozganlarini mustaqil tekshirish ko‘nikmalarni o‘stiradi.
Tovushlar va harflar yuzasidan olib boriladigan ishlar kichik yoshdagi
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq madaniyatini o‘stirish va takomillashtirish
yo‘naltiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda bolalarni har tomonlama rivojlantirishga ongli, ifodali
o‘qish, hisoblash, savodli o‘qish va yozish, nutqini o‘stirish va xulq madaniyatini
shakllantirishga puhta zamin tayyorlaydi.
Boshlang‘ich ta’lim o‘rta umum ta’limning asosiy poydevoridir. O‘quvchi
boshlang‘ich sinfda chuqur va puhta bilim olsagina yuqori sinflarda fanlarni yaxshi
va a’lo darajada o‘zlashtira oladi. Yangi DTS va dasturi yoshlarga ta’lim-tarbiya
berishning vazifalarini hal qilishda o‘qituvchiga, uning chuqur bilimliligi,
g‘oyavoy e;tiqodiga, kasb mahoratiga iste’dod madaniyatiga bog‘liqdir.
24

25.

2.2. Dars tiplarining vazifalar bo‘yicha tahlili.
Yangi bilim berisg darslari vazifalari:
-O‘quvchilar ongida muayyan mavzu asosida yangi tushunchalar hosil qilish;
-yangi mavzuni oldin o‘tilgan mavzular tizimiga kiritish, o‘xshash va farqli
tomonlarini ko‘rsatish;
-yangi mazvuga oid qoida, atamalar mohiyatini ochib berish;
-mavzuni amaliy ahamiyatini uqtirish;
-yangi mavzu bo‘yicha ma’lumotlarni qat’iy izchillikda yetkazish;
-shu mashg‘ulotning o‘zida yangi bilim asosida shakllangan ko‘nikmani tekshirib
olish;
-mavzu ustida ishlashda belgilangan usul, tamoyilllarga rioya etish;
-dars jarayonida o‘uvchilar faoliyatini kuchaytirib borish;
-o‘quvchilarni psixologik xususiyatlarini hisobga olish, fikrlash darajsini
rivojlantirib borish.
Mustahkamlash darslari vazifalari:
-mashg‘ulotlarda shakllanadigan ko‘nikm, malakalar me’yorini bilib olish;
-o‘tkaziladigan mashqlar tizimini belgilab ularning bajarilish izchilligini
ta’minlash;
-og‘zaki va yozma mashq turlarini maqsadga muvofiq o‘tkazish, mashqlarni o‘yin
turlaridan unumli foydalanish;
-mustahkamlash davomida o‘quvchilarga differensial va individual ravishda
munosabatda bo‘lish;
-har bir mashq turining to‘g‘ri va mukammal bajarilishiga erishish;
-mashg‘ulot davomida o‘quvchilarning mustaqilligini ta’minlash va faolliklarini
oshirib borish;
-oshib qolgan vaqt uchun doimo zahirada qo‘shimcha mashq bo‘lishiga e’tibor
berish;
-o‘quvchilar bajargan topshiriqlarni imkon darajasida tekshirib, bahosini izohlab
berish;
25

26.

-mashqlar davomida o‘quvchilarni o‘ta toliqtirmaslik uchun jismoniy harakat
o‘yinlaridan me’yorida foydalanish.
Yangi bilimlarni o‘rgatishda deduksiya va induksiya. Tilga oid nazariy
materiallar, asosan, ikki xil yo‘l bilan o‘rgatiladi: yangi bilimlarni deduktiv yo‘l
bilan o‘rgatish; yangi bilimlarni induktiv yo‘l bilan o‘rgatish. Bularni “Ega va
uning ifodalanishi” mavzusi misolida tahlil qilaylik. Mavzuni deduktiv yo‘l bilan
o‘rgatishda, o‘quvchilarning gap, gap bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog’lanishi
to‘g’risidagi bilimlariga tayaniladi. Doskaga biror gap yozib tahlil qilinadi.
Masalan, Botirlar xalq xotirasida hamisha yashaydilar. Bu gap mazmuniga ko‘ra
darak gap ekanligi aytiladi. Gapda so‘zlarning bog’lanishi aniqlanadi: botirlar
yashaydilar - moslashuv; xalqning xotirasi – moslashuv; xotirasida yashaydi –
boshqaruv; hamisha yashaydi – bitishuv. Gapni tahlil qilish yo‘li bilan gap
bo‘laklari haqidagi bilim takrorlanadi. Gap tarkibidagi bosh bo‘laklar ajratiladi:
Botirlar yashaydilar. So‘roqlar
vositasida ega topiladi va uning ta’rifi
tushuntiriladi. So‘ngra eganing bosh kelishikdagi ot, olmosh, otlashgan so‘zlar
bilan ifodalanishi bayon qilinadi.
Tilga oid bilimlarni yuqoridagi yo‘l bilan bayon qilganda, umumiydan
aniqlikka qarab boriladi. Gap, gapda so‘zlarning bog’lanishi, gap bo‘laklari, bosh
bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklar to‘g’risidagi bilimlar ega haqidagi
bilimlarga nisbatan umumiy sanaladi. Eganing turli so‘z turkumlaridan ifodalanishi
bo‘yicha berilgan bilimlar ega haqidagi umumiy ta’rifga nisbatan juz’iy bo‘ladi.
Yangi bilimlarni shu yo‘l bilan bayon etganda, deduksiyadan induksiyaga qarab
boriladi. Oldin dalillar asosida o‘quv materialining umumiy tomonlari izohlanadi.
Keyin esa dalillar asosida shu materialning xususiy tomonlari aniqlashtiriladi.
Yangi bilimlarni o‘rgatishning ikkinchi yo‘li induksiyadir. Bunda oldin o‘quv
materialining xususiy tomonlari o‘rgatiladi, so‘ngra uning umumiy tomonlari
izohlanadi. Masalan, ega va uning ifodalanishini tushuntirish uchun quyidagi
gaplar tahlil qilinadi:
26

27.

D a r a x t l a r xuddi choyxonaning sahnidagi gulzorga o‘xshar edi. Biz bu
quvonchli kunlarga osonlik bilan etib kelmadik. O‘ n – beshdan katta. O‘ q i m o q
- o‘rganmoq.
To‘g’ri o‘zadi, e g r i to‘zadi.
Yuqoridagi gaplar tahlil qilinib, har bir gapning egasi topiladi, ularning qaysi
so‘z turkumi bilan ifodalangani aytiladi, so‘roqlari ko‘rsatiladi. Tahlil qilingan
misollar, chiqarilgan juz’iy xulosalar zaminida eganing umumiy ta’rifi o‘rganiladi.
O‘rganish jarayonida o‘quv materialining juz’iy xususiyatlaridan umumiy
xususiyatiga qarab boriladi.
Izchillik tamoyiliga qat’iy amal qilish yo‘li bilan yangi materialni o‘rgatish va
mustahkamlash darslarini ijodiy tashkil etishga erishiladi. Yangi materialni
tushuntirishda o‘quvchilarning oldin o‘rgangan bilimlari, hosil qilgan malakalariga
tayanish o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishga zamin hozirlaydi. O‘rganilayotgan
mavzuga aloqador bilimlarni takrorlash yangi bilimlarni faol
idrok etishning
asosiy omili sanaladi. O‘rganilgan bilimlarni qayta esga olish va undan yangi
bilimlarni ongli o‘zlashtirish vositasi sifatida foydalanish turli yo‘llar bilan amalga
oshiriladi: o‘rganilgan bilimlarni o‘qituvchining o‘zi eslatadi va yangi bilimlarni
o‘zlashtirilgan mavzuning davomi sifatida tushuntiradi; oldin o‘tilgan mavzuni
o‘quvchilardan birontasi eslab aytib beradi, o‘qituvchi o‘quvchi fikrlariga bog’lab
o‘z tushuntirishini boshlaydi; o‘tilgan mavzu yuzasidan sinf jamoasi bilan suhbat
o‘tkaziladi, keyin yangi mavzuni tushuntirishga o‘tiladi; o‘tilgan mavzuga doir
mustaqil ish o‘tkaziladi, mustaqil ish ustida suhbat o‘tkazilgach, yangi mavzuni
tushuntirishga o‘tiladi va hokazo.
Bilim, ko‘nikma, malakalarni tekshirish va baholash darslari vazifalari:
-tekshiriladigan bilim, ko‘nikma va malakalar me’yorini oldindan belgilab olish;
-tekshirish shakllari, usullarini aniq belgilab, ularga qat’iy rioya etish;
-tekshirishni muayyan tizim va izchilikda olib borish;
-tekshirish uchun belgilangan savol va topshiriqlarni aniq, puxtaligini ta’minlash;
-tekshirishning qiziqarli, o‘yin tusidagi turlaridan unumli foydalanish, test va turli
usullarning optimal va variantlarini izlash;
27

28.

-tekshirishni
baholash
davomida
o‘quvchilarning
psixologik
va
yosh
xususiyatlariga jiddiy e’tibor berish. Rag‘batlantirish va tanbeh berishning ta’sirli,
tarbiyaviy jihatlarini ta’minlash;
-tekshirish va baholash uyg‘unligiga erishish;
-tekshirish va baholash davomida o‘zlashtirshdagi nuqsonlarni bartaraf etib borish.
Takrorlash va umumlashtirish darslari vazifalari:
-takrorlanadigan ma’lumotlr, tushunchalar me’yorini belgilab olish;
-takrorlash va umumlashtiruvchi suhbat qanday qat’iy tizim va izchilikka rioya
qilish;
-takrorlash
va
umumlashtishda
muayyan
mavzular
bo‘yicha
qo‘llangan
ko‘rgazmali vosita va tarqatma varaqlardan foydalanib borish;
-takrorlash va umumlashtirish davomida o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilimlari
va malakalarini hisobga olish, ularni yodga tushirish usullarini qo‘llash;
-takrorlash va umumlashtirish davomida o‘quvchilar faolligini oshirib borish;
- umumlashtirish yakunida muayyan xulosalar chiqarish.
Aralash darslar vazifalari:
-yangi bilim hajmi, mavzu ustida ishlash bosqichlari, mustahkamlash mashqlar
tizimi va o‘quvchilarnning bilim ko‘nikma, malakalarini tekshirish jarayoniga
qat’iy tartibda rioya qilish;
-bosqichlar orasidagi bog‘lanisg, izchillikda uzilishig yo‘l qo‘ymaslik;
-shu mashg‘ulotning o‘zida muayyan o‘quvchilar guruhining bilimlarini tekshirib,
baholashga ulgurish;
-mashg‘ulotlar davomida turli didaktik vositalardan foydalanish;
-mashg‘ulotlada o‘quvchilarning faolligiga erishish.
28

29.

Xulosa
Bugun yurtimizda ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Barcha
sohaning rivoji inson manfaatlari uchun xizmat qilmoqda. Ta’lim sohasida ham
diqqatga sazovor ulkan ishlar amalga oshirayotganligi biz yoshlarni ham kelajakda
yanada o‘qib bilim olishlarimizga ulkan imkoniyatlar yaratilayotganligini
anglatadi. Ona tili bu millatning ruhidir. Tilda jamiyatning moddiy va ma’naviy
boyligi o‘z ifodasini topadi. Til o‘rganish va til o‘rgatishning yangi metodlaridan
foydalanish bugungi kunning talabidir.
-Har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillika bo‘lgan e’tibor deb,
davlat tiliga ehtirom va adoqatni, ona vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz,
shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak, -deydi yurtboshimiz
Shavkat Mirziyoyev. – Bu olijanob harakatni barchamiz o‘zimizdan, ona tilimizga,
urf-odat va qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga mehrimzni amaliy faoliyatda
namoyon etishimiz kerak.
Tilni o‘qitishda har bir darsning mazmunidan kelib chiqqan holda ona tilini
o‘rgatishning zarur tiplarini qo‘llash bu har bir pedagogning ta’lim sohasi oldida
turgan
muhim vazifasidir. Tilni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish, yangi dars o‘tish metdolarini qo‘llash, o‘quvchilarni darsga qiziqtirish
orqali o‘z vataniga sadoqatli qilib tarbiyalash har bir ona tili va adabiyot
o‘qituvchisining vazifasidir.
Ona tilini o‘rgatishda ona xalqqa muhabbatni singdirish, til o‘rgatish
jarayonda tilda ham milliy qadriyatlar akas etganligi anglatish, Alisher Navoiy,
Mahmud Koshg‘ariy kabi tilshunos olimlarning ishlari, asarlarini o‘rganishga
qodir, ularni munosib avlodi bo‘lib yetishish har bir tilshunosning eng katta
maqsadlaridan biri bo‘lishi jamiyatimizning rivojlaniga asos bo‘lishi shubhasizdir.
29

30.

Foydalanilgan adabiyotlar:
I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar
1.Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият,
2008. – 176 б.
2. Каримов И. Истиқлол ва маънавият. – Тошкент: Ўзбекистон, 1
994.
3. Каримов И. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари
ва тараққиѐт кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997.
4. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 488 б
5. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт, санъат ва маданият яшаса, миллат ва халқ, бутун
инсоният
безавол
яшайди.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.Мирзиёевнинг “Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда
ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари” мавзусидаги халқаро
конференция иштирокчиларига йўллаган табриги. www. xabar.uz
II. Ilmiy adabiyotlar
1.A.V.Tekuchev. Metodika russkogo yazka v sredney shkole. M., 1970, vtoroye
izdaniye, str.
2.Y.Abdullayev. Ona tili o’qituvchilarining ish tajribasidan. Toshkent, 1965. 5 –
16 - bet.
3.Qosimova K. va boshqalar. Boshlang’ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi
fani dasturi. Toshkent, 1996.
4.Qosimova K. Boshlang’ich sinflarda imlosi qiyin so‘zlarni o‘rgatish. Toshkent,
1964.
5.Qosimova K. 4-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1978.
6.Qosimova K., Ubaydullayeva N. 2-sinfda ona tili darslari. Toshkent, 1987.
7.Roziqov O.R. O‘zbek tilidan dars tiplari. Toshkent, 1976.
8.Ta`lim taraqqiyoti jurnali 7-maxsus son. Umumiy o‘rta ta`limning davlat
ta`lim standarti va o‘quv dasturi (Boshlang’ich ta`lim). Toshkent, 1999.
30

31.

9.Ta`lim taraqqiyoti jurnali 1-maxsus son. Umumiy o‘rta ta`limning davlat
ta`lim standarti va o‘quv dasturi (Ona tili). Toshkent, 1999.
III. Internet saytlari
1. www.ziyo uz
2. www.arm.uz
3.www.library.uz
31