Қазақстан тарихы. Әбілқайыр хандығы 1428 – 1468 жылдары

1.

Қазақстан тарихы
ӘБІЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ
1428 – 1468 жылдары

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Қалыптасуы
Саяси тарихы
2
4
Құрамы
Ыдырауы

3.

Шайбани ханның
ұлысы
Батый ханның тұсында құрылған.
Жазба деректерде Шығыс Еуропаға жасаған жеті
жылдық жорықта көрсеткен жақсы қызметі үшін. Батый
хан Шайбани ханға қосшы етіп найман, бұйрық, қарлұқ
тайпаларын берген.
Аумағы:
• Тобыл, Ырғыз, Жайық өзендерінің аралығындағы
жерлерді жайлады
• Арал теңізі, Шу, Сарысу өзендерінің бойында,
Сырдарияның төменгі ағысында қыстаған.

4.

5.

Аумақтағы жағдайдың
қиындауы
XV ғасырдың 20-жылдарында Ақ Орда ыдырауына
байланысты Жошы әулетінің арасында феодалдық
шиеленіс басталды.
Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс
аудандарында тәуелсіз иеліктер пайда болды.

6.

Әбілқайыр хан 1411-1468
жылдары
1428-1468 жылдары билік
құрған.
Шыңғыс ханның 10-ұрпағы,
Жошы ханның бесінші ұлы
Шайбани ханның ұрпағы.
Әбілқайыр жастайынан жетім
қалып, Жұмадық ханның
қолында өскен.
1428 жылы 17 жасында екі
жүзден астам ақсүйекшонжарлар хан сайлады.
Батыс Сібірде Тура
қаласында хан болып
жарияланды.
1468 жылы Алматы
маңындағы Аққыстау
Әбілқайыр хан қайтыс болды.
жерленген кесене: Көккесене

7.

Территориясы
XV ғасырда Әбілқайыр хандығы орналасқан
аймақ: Шығыс Дешті Қыпшақ
Шығысы –Балқаш;
Батысында – Жайық;
Оңтүстігінде – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі
ағысы;
Солтүстігінде – Тобыл мен Ертіс өзендерінің орта
саласы.

8.

Астаналары
Тура(Тюмень)- 1428–1431 жылдары .
Орда-Базар-1431–1446 жылдары Қаланы Батый хан
салдырған.
Сығанақ-1446–1468 жылдары.

9.

Этникалық құрамы:
Әбілқайыр хандығы 92 ру-тайпадан құралған.
Халқының басым көпшілігі: қыпшақтар.
Парсы тарихшысы Рузбихан Исфахани (1457-1530жж)
дерегі бойынша: Әбілқайыр хандығы негізгі үш
халықтан:
Шайбанилер- түркіленген Шыңғыс тұқымдары;
Маңғыттар- қарақалпақтар мен ноғайлар;
Қазақтар- қыпшақ, т.б. түркі тайпаларынан тұрған.
олардың ішіндегі ең көбі және ержүректері қазақтар
деп жазған.
ХІV ғасырда Шыңғыс ұрпақтары толық түркіленіп,
жергілікті жергілікті тайпалармен сіңісіп кеткен.

10.

Мемлекет атауы
О см ан Кухистанидің «Тарихи Абулхайы рхани» еңбегінде
жазы лған.
Тарихи жазба деректердегіӘ білқайы р хан құрған ханды қты ң
атауы :«Ө збек ұлы сы »,«Ө збек ханды ғы », «Ш айбани
ұлы сы »,«Қы пш ақ ханды ғы ».

11.

Саяси тарихы

12.

Батыс Сібірге
жорығы
• 1428 ж ы л Ә білқайы р хан Б аты с С ібірге жоры қ жасап,
Ш айбани ұрпағы М ахм ұд Қож аны жеңеді
Орталық аймaқтарға
жорық
1431 ж ы л Екіретүп деген жерде Тоқа-Тем ір
ұрпақтары н жеңеді.
Баты й ханны ң астанасы болған О рда Б азарды
бағы нды рады

13.

Ақ Орданың оңтүстік аудандарын
бағындыруы
XV ғасы рды ң 40-ж ы лдары нда Балқаш өңірінің терістік баты с
жағы н өз иелігіне қосады .
көп уақы ты мен күш -жігерін жұмсаған жер:Ақ О рданы ң
оңтүстік аудандары – С ы р өңірім ен Қаратау айм ақтары .
Бұл аймақтар Ж әнібек пен Керей сұлтандарды ң иеліктері.
«...ол алдымен өзінің қарсыластары Махмұд-Қожа
ханды, маңғыт әмірі Уақас биді жеңіп, өзіне
қаратады. ХV ғасырдың 40-жылдарында Балқаш
өңірінің терістік батыс жағын өз иелігіне
қосады. Әбілқайыр хан көп уақыты мен көп уақыты
мен күш-жігерін жұмсаған жер Ақ Орданың оңтүстік
аудандары – Сыр өңірі мен Қаратау аймақтары
болған» .Бұл Ә білқайы р ханны ң жаулауш ы лы қ соғы стары ны ң
бағы ты Б аты с С ібірден оңтүстікке қарай болды .

14.

Сыр бойы қалаларын алуы
• 1446 ж ы лы Атбасар м аңы нда Ш айбани ұрпағы М ұстаф а
ханды жеңгеннен кейін С ы ғанақ,Аркөк,С озақ,Аққорған,
Үзкент қалалары н басы п алады .
• 1446 ж ы лы С ы ғанақты астана етті.
• 1446 ж ы лы О рта Азияға қарай С ам арқанды басы п алды .

15.

Ойрат шапқыншылығы
1456-1457 ж ы лдары С ы ғанақ түбінде ойраттардан ханы
Үз-Тем ір тайш ы дан ойсы рай ж еңіледі.
Бұл жағдай ХV ғасы рда Ә білқайы р ханны ң беделін түсірді.
С оғы стан халы қты ң ж ағдайы ауы ралап,сарай іш інде
қазақ сұлтандары на қастанды қ басталды .
1457-1458 ж ы лдары Керей м ен Ж әнібек Әбілқайы рдан
халқы н бөліп,М оғолстанға бары п,ханды қ құрды .

16.

Керей мен Жәнібекке қарсы
жорық.
Қаза табуы
1468 жылы Әбілқайыр әскерімен өзінен бөлінген Керей мен
Жәнібекті жазалау үшін жорыққа шығады. Өзі осы жоықта
қаза табады.
«ХV ғасырдың ІІ жартысында Әбілқайыр Сығанақ қаласы
түбінде Үз-Темір тайшы бастаған ойраттардан жеңіліс
тапты. Хан бұл аймақты тастап, Дешті Қыпшақ жеріне
кетуге мәжбүр болды. Өзінің жеңілісін ішкі бақталастық пен
қайшылықтардың шиеленісуінен көріп, мемлекеттің күшқуатын арттыруды қарастырады. Өзі күмәнданған
шонжарларды жазалап, қатаң заң орнатуға тырысады.
Өзіне
бағынбай,
Жетісу
аймағына
ауып
кеткен
Жәнібек пен Керей сұлтандарды жазалау
мақсатымен Моғол хандығына қарсы жорыққа шықты».

17.

Керей мен Жәнібекке қарсы
жорық.
Қаза табуы
М ахм ұд ибн Уәли:«Көп әскер жиналғаны соншалық,
бүкіл дала салт аттылардың мұндай санына
таршылық еткендей болды. Әскер Жетіқұдық
мекеніне тоқтаған кезде нөсер жауын құйып, қалың
қар түсті, оның соңы қатты аязға ұласып,
Әбілқайыр әскерінің іс-қимылын тежеді. 1468 жылы
Әбілқайыр хан ауырып, қайтыс болды».

18.

Хандықтың құлауы
Әбілқайырдың өлімінен соң елде саяси дағдарыс шиеленісті.
«Өзбек хандарының иеліктерінде берекетсіздік пайда
болды»,-деп жазды Ибн Рузбихан.
Әбілқайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт
хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбыршы, Сібір ханы
Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Керей
мен Жәнібек Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға
қарсы шығып, хандықты жойды.
1469-1470жылдары Керей мен Жәнібек Моғолстаннан Дешті
Қыпшаққа оралып, Ұлы Даладағы саяси билік үшін күресті
бастады. Әбілқайыр хан мұрагерлері бұл соғыста толық
жеңілді.

19.

Құлау себептері
Мемлекет билігінің әлсіздігі
Өзара қы рқы стар
Көш пелілердің Ә білқайы р саясаты на наразы лы ғы
М ұхам мед Ш ай бани
Немересі М ұхам м ед Ш айбани Қазақ хандағы мен 30
ж ы лдан аса уақы т соғы сты .
1500 ж ы лы М ауараннахрды басы п алы п,С ам арқанды өз
ордасы етіп жариялады .

20.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!