Қазақстан тарихы Ноғай Ордасы, Сібір хандығы

1.

Қазақстан тарихы
Ноғай Ордасы, Сібір хандығы

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
Аумағы
Қоғамдық құрылысы
2
4
Мәдениеті
Саяси тарихы

3.

НОҒАЙ ОРДАСЫ
ХІV-ХVІ ғасырлар

4.

Территориясы
Еділ мен Жайық аралығы.
Ноғай
Ордасымен
шекарасы
ортақ
емес
мемлекет: Моғолстан.
Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасының
құрылуы: Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың
әлсіреуі.
Солтүстік-шығыснда – Батыс Сібір ойпатына дейін,
Солтүстік-батысында – Қазан қаласына дейін,
Оңтүстік-батысында – Арал мен Каспий Теңізіне
дейін көшіп-қонып жүрген.

5.

6.

Астанасы -Сарайшық
қаласы
Жайық өзенінің оң жағында орналасқан.
Сарайшық- Кавказ бен Қырымды Қарақорым және
Қытаймен байланыстырған.
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығының біраз жылдар
астанасы болған.
1580 жылы Дон, Еділ казактарының Жайық бойына
шапқыншылық жасау салдарынан Сарайшық қаласы
біржолата қирады.

7.

8.

Қоғамдық
құрылысы

9.

Ноғай Ордасында ұлыстық басқару жүйесі
қалыптасып, бір орталыққа бағынған өкімет болды.
Хан – Ноғай Ордасының билеушісі.
Мырза – түрік тайпаларының басшысы. Ұлыстарды
басқарды.
Кінәз – дипломатиялық істерді атқарушылар.
Үлкен кеңес – жоғарғы билік, оған ақсүйектер мен Едіге
ұрпақтары жатады. Соғыс мәселелерін шешті.
Төбе би – Едіге ұрпақтарынан сайланды. Сот билігіне ие
болды.

10.

Деректер
Ш.Уәлиханов « Алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында
достық қатынаста өмір
сүрген ноғайлар мен қазақтарды«екі туысқан Орда» деп
атаған
Ноғай Ордасымен шекарасы ортақ емес
мемлекет: Моғолстан.
«Едіге», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын» т.б. батырларға
арналған эпостар Ноғай Ордасы өркендеу дәуірінің белгісі
болып табылады.

11.

Орданың атауы
Б ату хан тұсы нда қол
бастап,Алты н О рданы ң 5
ханы тұсы нда әскербасы
болған.
Б ерке ханны ң М ы сы р
сұлтанны ң Б ейбары спен
дипломатиялы қ байланы с
орнатуы на,Хулагуге қарсы
одақ құрйлуы на ы қпал етті.
Н оғайға қараған рулар
ноғайлы немесе ноғай елі
атаны п кеткен
1273 ж ы лы Н оғай
ақсүйектіліктіны ғайту үш ін
Византия императоры ны ң
қы зы на үйленеді.
1260-1306 жы лдары Н оғай
Алты н О рдада өз ы қпалы н
жүргізген.

12.

Билеушілері

13.

Едіге 1352-1419 жылдары
Н оғай ордасы ны ң негізін
қалаған әм ірш і,қолбасш ы .
1376 ж ы лы Ұры с ханны ң
қуғы ны нан Әм ір Тем ірге
М ауараннахрға қаш ты .
С амарқандта Тоқтам ы спен
кездесіп,Ұры с ханға
күресіне көмектеседі.
Әмір Темір Тоқтамы с пен
Едігеніқолдап Ақ О рдаға
қарсы аттанды рды .
Тоқтамы с 1379 ж ы лы Ақ
О рданы ң,1380 ж ы лы
Алты н О рданы ң билігін
алғанда,Едіге Темірді
қолдайды .

14.

1396-1411 жы лдары Алты н О рдада саяси биліктіөз
қолы нда ұстаған.
1411-1419 ж ы лдары өз алды на дербес Н оғай О рдасы на
басш ы лы қ жасады .
Шы ңғы сханны ң ұрпағы болмағанды қтан Едігенің атағы
:«беклер бек»,«ұлы әм ір» оны ң билігіш ексіз болды .
О рда Едігенің кезінде Алты н О рдадан оқш аулана
бастайды .
1409 ж ы лы Баты с С ібірде жасы ры нған Тоқтамы сты
өлтіреді.
М аңғы т еліш ы ғарған эпос:«Едіге».
1419 ж ы лы Тоқтамы сты ң ұлы Қады рбектің қолы нан қаза
табады .

15.

Нұр ад-дин
1426-1440 ж ы лдары
Н оғай О рдасы Алты н О рдадан
бөлініп ш ы ғы п,ж еке м ем лекет
болды .
Уақас би
1446-1492 жы лдары
1428 ж ы лы
Әбілқайы рды ң билікке
келуіне көмектесті.
Билікке келген Әбілқайы р
ш айбанилік М ахм ұд Қож а
ханды ,маңғы т әмірі
Уақас бидіжеңіп өзіне
қаратады .

16.

Ыдырауы
• ХVІ ғасы рды ң басы нда Н оғай О рдасы ы ды рай
бастады .
• Н оғай О рдасы ны ң иеліктерге бөлінуіне себеп болған
жағдай:1550 ж ы лдарды ң ортасы нда Қазан,Астрахан
ханды қтары ны ң Ресейге қосы луы
• ХVІ ғасы рды ң екінш іж арты сы нда Н оғай О рдасы екіге
бөлінді:
• Үлкен Н оғайлы – Еділдің ш ы ғы сы ;
• Кіш іН оғайлы – Еділдің баты сы .

17.

Ыдырауы
• Қазақ ханы Хақназар (1538‒1580 ж ы лдары ) М әскеуге
қосы луды
жақтаған
ноғайларды
Д он
даласы на
ы ғы сты ры п,Кіш іНоғайлы қазақ ханды ғы н мойы ндады .
• 1557 ж ы лы қазақ әскерлері Ж айы қты ң арғы бетіне өтіп,
ноғай билеуш ісіИсм айы лды Еділге ы ғы сты рды .Хақназар
әкесі Қасы м ханны ң тұсы ндағы көптеген ұлы стары н
(қазақты ң Кіш і ж үз Алш ы н одағы на кірген тайпалар)
қосы п алды .
• Хақназар хан – «Қазақтар м ен ноғайлар ханы ».
• ХVІ ғасы р ортасы нда Ноғай О рдасы өм ір сүруін
тоқтатты .

18.

XIII-XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕН
БАТЫС СІБІР

19.

Аумағы
Баты с С ібір ханды ғы ны ң
негізгіжерлері:Тобы л,
Тура өзендерінің
аңғары .
Астанасы :
Тура қаласы .Қазір ол
қаланы ң орны нда
Тюм ень қаласы
орналасқан.
ХVғ.соңы нда Іскер
қаласы .

20.

Деректер
С ібір атауы б.з.б.1 м ы ңы нш ы ж ы лды ң соңы нан
бастап «С ы пы ра» этникалы қ тобы ны ң атауы нан
ш ы қты .
Парсы тарихш ы сы :Раш ид ад-Д ин «С ібір елін
монғолдар жаулап алғаннан кейін,Ж ош ы ұлы сы ны ң,
одан соң Алты н О рда құрамы на енді» деп жазған.
Алты н О рданы ң ханы Б аты й С ібір жерін Ш айбанға
сы йға тартқан.О сы кезден С ібір жері Шайбани
әулетінің заңды м ұрасы болы п есептелді.
XIV ғасы рды ң аяғы нда Тобы л,Тура және Тобда
өзендерінің аңғары нда ш айбаниліктер құрған
ханды қ:Түм ен ханды ғы (Б аты с С ібір ханды ғы ).

21.

Этникалық құрамы
С ібірдің байы рғы тұрғы ндары :хант ы лар мен
мансы лар.
Б аты с С ібір тайпалары на елеуліы қпал еткен
қазақ тайпалары ны ң негізгіұйы тқы сы қы пш ақтар
болды .
Баты с С ібір жеріндегітуы сқан түрік тілдес
тайпаларды ң бірлестігінде басты рөл атқарған
тайпа:Керейіттер
Қазақ рулары Тобы лды ң,Есіл м ен Ертістің
орта ағы сы нда,Б араба даласы нда Баты с
С ібірдің түркітілдес халы қтары мен көрш ілес көш іп
жүрді

22.

Билеушілері

23.

Тайбұға
Керей ханы Торы ханны ң ұрпағы .
М оңғол ш апқы нш ы лы ғы нан кейін Баты с С ібір Ж ош ы
ұлы сы құрамы на кіріп,Тайбұға заманы ндағы түрік
ш онжорлары әулиетінің қолы нда болды .
Тайбұға Шы ңғы сханны ң құрметіне өзінің астанасы Тура
қаласы н Чим ги-Тура деп атаған.
С ібір ханды ғы 1420 жы лға дейін «Түм ен ханды ғы »
деп аталған.

24.

Махмұд-Қожа
Ш айбани ханны ң
ұрпағы .
Ақ О рда ханы
Б арақтан жеңіліп,
Б аты с С ібірге
қаш ы п келіп,
ноғайларды ң
қолдауы мен хан
болды .

25.

Әбілқайыр хан
1428-1468 ж ы лдары
билік құрған.
1428 ж ы лы М ахм ұдҚож аны жеңіп,Баты с
С ібірдіөзіне
қаратқан.

26.

Ибақ хан 1468 -1495
жылдары
Тарихи әдебиеттерде Ибақ
ханны ң мемлекетіТүм ен
ханды ғы деп те аталады .
Астанасы Чим гу Тура
қаласы
О л қазақ хандары Ж әнібек,
Керейм ен одақтасы п,
Әбілқайы рды ң мирасқоры
Ш айх-Хайдарды өлтірді.
1481-1484 ж ы лдары оры с
мемлекетіне екірет елш ілік
жіберген.
Тайбұғалы қ М ұхам м едтің
басш ы лы ғы мен 1495 ж ы лы
Ибақ ханды өлтіреді.

27.

Көшім хан 1563 -1598
жылдары

28.

1555 жылы қазақтар мен ноғайлардың жасақтарын басқарып,
тайбұғалықтарды жеңген.
Территориясы: Батыс Сібір, Орал өңірі, Ертіс, Тобыл өзендерінің алабы.
Астанасы: Іскер қаласы.
Оның тұсында Сібір хандығының күш-ұуаты артты. Көршілері Мәскеу,
Қазан, Бұхар, Ноғай, Шығыс Түркістан және қалмақ елдері санасып
отырды.
Көшімнің тұсында Сібір халқы ислам дінін қабылдайды.
Сібір хандығында, негізінен, сауда мен аңшылық дамыды.

29.

С ібірдің басты қазы насы :бағалы аң терілерім ен
қы ран құстар.
1582 ж ы лы Ресейден Ерм ак жасағы 540 казак пен
С трогановтарды ң 50 қы зм еткері30 кем ем ен С ібірге
аттанған.
Қараш ы түбінде Көш ім ханны ң жасағы н талқандап,
Искердібасы п алды .
Көш ім жасақтары ны ң ең осал жері:дәрім ен аты латы н
қаруды ң ж оқты ғы .
1584 ж ы лы ұры ста Ермакты жеңген С әтбек баты р.

30.

Ыдырауы
• 1598 ж ы лы Патш а өкіметінің С ібір ханы Көш імді
талқандап,С ібір ханды ғы н жаулап алды .
• Қазақ ханы Тәуекел хан С ібір ханды ғы ндағы түркітілдес
тайпаларды қазақ ханды ғы на қосы п алды .
• Қады рғали Ж алаиридің «Ж ы лнам алар жинағы нда»
Көш імдіШайбани ұрпағы на жатқы зған.
• Тарихш ы Әбілғазы да «Түрік ш еж іресінде» соны
растайды .
• Н.Карам зин,А.Левш ин,Ш .Уәлиханов Көш імдіқазақ
ақсүйегіне жатқы зады .
• Ж ы лнамаш ы сы Есипов Көш імнің С ібірге «Қазақ
ордасы нан» келгенін аш ы п жазған

31.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!