Куштуг, кошкак болгаш эн кошкак ажык эвес уннер

1.

МБОУ СОШ Чыраа-Бажы
Куштуг, кошкак болгаш эн
кошкак ажык эвес уннер

2.

Допчузу:
• Куштуг,кошкак эн кошкак ажык эвес
үннер дугайында билиг
• Чурук-биле ажыл (онаалгазы, тып болгу
дег сөстер).
• Ажыглаан литература.

3.

Тыва дылдың ажык эвес үннери
күштүг, кошкак болгаш аяар, азы эң
кошкак деп үш бөлүкке чарлыр.
Күштүг, частыышкынныг адаар ажык
эвес үннерни күштүг ажык эвес үннер
дээр. Күштүг ажык эвес үннерни
дараазында үжүктер-биле демдеглээр:
п, т, с, ш, х, чижээ: пөш, тал, шай,
хой.
Олардан п, т чүгле сөс эгезинге күштүг
үннер болур.

4.

Күжениишкин чок кошкак адаар
ажык эвес үннерни кошкак ажык
эвес үннер дээр. Кошкак ажык эвес
үннер сөстүң кайызынга-даа чоруур,
дүлей-даа, ыыткыр-даа болур. Ол
үннерни дараазында үжүктер-биле
демдеглээр: п-б-в, с-з, ш-ж, к-г, ч, пт деп үннер сөстүң ортузунга
болгаш сөөлүнге кошкак үннер
апаар.

5.

Күштүг ажык эвес үннер:
П, Т, С, Ш, Х
сөс эгезинге турар
Пага
Тараа
Сиген
Шык
Херел

6.

Кошкак ажык эвес үннерни туружунуң аайыбиле аңгы-аңгы үжүктер-биле көргүзер,
чижээ: б деп ужук-биле боо деп сөс эгезинге
чоруур кошкак дүлей ажык эвес үннү
(балык) демдеглээр, п деп үжүк-биле ол-ла
үннүң сөс иштинге дүлей үннер чанынга
болгаш сөс сөөлүнге чоруур дүлей хевирин
(хепкерип), в деп үжүк-биле база-ла ол
үннүң, ийи ажык үн аразынга чоруур
ыыткыр хевирин (ава) көргүзер.

7.

Д деп үжүк-биле, бирээде, сөс
эгезинге чоруур кошкак дүлей үннү
(дош), ийиде, ол-ла үннүң, сөске ийи
ажык үн аразынга болгаш й, л, м, н,
ң, р, г деп үннер чанынга чоруур
ыыткыр хевирин (ада, алдын)
көргүзер.
Т деп үжүк-биле ол-ла үннүң, сөс
иштинге дүлей үннер, й азы р деп үн
чанынга база сөс сөөлүнге чоруур
дүлей хевирин (каткы, кат, айтыр,
чартык) көргүзер.

8.

Сактып алыңар!
Сөс иштинге дүлей үннер чанынга (аскан)
болгаш сөс сөөлүнге (ас) чоруур с деп кошкак
дүлей үннүң, з деп ыыткыр хевири сөс иштинге
й, л, м, н, ң, р деп үннер болгаш ажык үннер
аразынга чоруур: малзыг, азыг, аңзыг.
Сөс иштинге дүлей үннер чанынга (ашкан)
болгаш сөс сөөлүнге (аш) чоруур ш деп кошкак
дүлей үннүң; ж деп ыыткыр хевири сөс
иштинге й, р деп үннер болгаш ажык үннер
аразынга чоруур: хойжу, ааржы, ажыг.

9.

Сөзүглел-биле ажыл. Сөзүглелдиң
утказын чугаалаңар, күштүг ажык
биле кошкак ажык эвес үннерниң
үжүктерин ийи шыйыг-биле
демдеглеңер.

10. Бут..ар Мер..ен бал..ы бы..аа бар..а ба…ык

11.

Төрээн дылымга йөрээл
Улуг-Хемниң агымы-дег күштүг, ак-көк Тывавыстың
дээри-дег арыг, бора хектиң эдери дег өткүт, алдынсарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн
дылым!
Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайгатаңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожумтоптуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аңмеңниң алгы-кышкызы сиңген.
Чырык өртемчейге карак чивеш аразында
чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында
чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының,
аялгаларының аразында мөңге шагда хомустуң үнү
бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг
төрээн дылым!
Сат Шулуу Чыргал-оолович

12.

Сула шимчээшкин
Ажылдаарга эки боор,
Адыжывыс дыштанзын.
Эзеп-херлип орбас бис,
Эки кызып бижиир бис.

13.

Чурук-биле ажыл
Онаалгазы: чурукту кичээнгейлиг
көргеш, күштүг, кошкак болгаш
эң кошкак ажык эвес үннер
кирген сөстерден тыпкаш, ийи
аңгылап бижиир.

14.

15.

Тып болгу дег сөстер
куштуг ажык эвес үннүг сөстер:
хундус,
шык,борт,
халыыр, тон,аът,хеп.
кошкак ажык эвес үннүг сөстер: дуъш,
даван, ак,кыс, ог, даг, кыс, ногаан,
хурен,кок,аржыыл, кызыл, кара ,дуюг,эзер,
калчан, кудурук,кымчы,
думчук,кулак,кирбик, чувур

16.

Бот чогаадылга ажыл
Онаалгазы: чурукту база
катап кичээнгейлиг көргеш,
«Аът – кижиниң өңнүү» деп
кыска чогаадыгдан бижиңер.

17.

Ажыглаан литература:
1. М. Д. Биче-оол, К. А. Бичелдей. Тыва
дыл 5 кл. – Кызыл, 1990.

18.

Улуу-биле четтирдим!