Ажык эвес үннер

1.

Ажык үннер.
Кадыг
Дылдың
одуруунуң
аайы-биле
болгаш
акустиктиг
демдээниң
аайы-биле
Аастың
ажыттынарын
ың
аайы- Кыска Узун
биле
Чымчак
Өкбиле
адаар
Кыска Узун
Өк-биле
адаар
Кызаа
ы
ыы
ыъ
и
ии
иъ
Делгем
у
о
а
уу
оо
аа
уъ
оъ
аъ
ү
ө
э(е)
үү
өө
ээ
үъ
өъ
эъ
Эринниң
киржилгезиниң
аайыбиле
Эрин-биле
адавас
Эрин-биле
адаар
Эрин-биле
адавас

2.

Ажык эвес үннер.
Тыптыр аргазының
аайы-биле
Үн органнарының
дыңзыгыш
кынының аайы-биле
Тыптыр чериниң аайы-биле
Идепкейлиг үн органнары
Дааш
ЭринДыл
болгаш
нерниң
мурну
ыыттың
киржилгези
Дыңзыг
п
т
дүлей
ф
с,ц
Ыыткыр
б
д
Дүлей
Ыыткыр
п
в
т
з
Дыл
мурнуу ортузу
нуң
Дыл
орту
зу
Дыл соо
Дыл
дөзү
Дүлей
Кошкак
дүлей
Эң кошкак
Аяар
ш
х
к
г
ж
ч
м
н
й
л
р
н

3.

Класста өөреникчилерниӊ аттары
Эртине, Чайзат, Алиса, Белек, Дарина,
Олчапай, Радж, Диана, Баз-оол, Тайгана,
Пэмаа, Чодураа

4.

Кожуунда суурлар аттары
Ийи-Тал, Хайыракан, АрыгБажы, Чодураа, Торгалыг,
Эйлиг-Хем, Көк-Чыраа, АрыгҮзүү, Арыскан, Иштии-Хем

5.

Ноябрьныӊ чээрби дөрт
Графика, ооӊ хевирлери. Алфавит. Кадыг (ъ)
болгаш чымчак (ь) демдектерни хереглээри.

6.

Мергежилге 152
Карандаш
Балааш
Шугум
Ном

7.

Дүрүм
• Графика - чугаа үннерин бижикке
илереттинер үжүктери база бижик
демдектерит
• Алфавит – чаӊгыс аай чурум ёзугаар бүгү
үжүктерни дес-дараалай чыскааганы.
• Орфография – шын бижилге дүрүмнери
өөренир дылдын адыры
• Орфоэпия – шын адалга дүрүмнери.

8.

Онаалга
• § 22,23
• Мергежилге 155 (Шээжилээр)
• Мергежилге 159 (Чүзү деп айтырыгга
өскертип бижиир: нефть - нефтизи)

9.

А л ф а в и т
А
Б
В
а
бэ
вэ
Г
гэ
Д
Е
Ё
Ж
дэ
е
ё
жэ
З
И
Й
К
Л
М
Н
Ң
зэ
и
й
ка
эль
эм
эн
ң
О
Ө
П
Р
С
Т
У
Υ
о
ө
пэ
эс
тэ
у
ү
Ф
Х
Ц
Ч
Ш
Щ
Ъ
Ы
эф
ха
цэ
чэ
ша
ща
чымчак
демдек
ы
Ь
кадыг
демдек
эр
Э
Ю
Я
э
ю
я

10.

Мергежилге 154
Авырган
Аӊчы
Балык
Аптека
Даш
Дилгии
Иви
Идик
Итпик
Керээ
Кулун
Метр
Молдурга
Ном
Одаг
Омак
Өдүрек
Өшкү
Пар
Плакат
Пөш
Самбын
Тарбаган
Театр
Улар
Үер
Фабрика
Хая
Хем
Чечек
Чодураа
Школа
Шүлүк
Эмчи
Эрик
Янзы

11.

Сөс-биле ажыл
• Падежтерге өскертир.
• Каът, аъш-чем, букварь, словарь

12.

Домак чогаадыр
• чаъс, пальма, тюлень, браконьер

13.

Ъ,ь демдектерни хереглээри
• Ъ
1) Үлегерлеп алган сөстерге чамдык ажык эвес
үжүктерниӊ соонга я,е,ё,ю деп үжүктерниӊ үннериниӊ й
үннүг кылдыр адаарын айтыр, чижээ: объём, съезд,
адъюдант, субъект
2) тыва дылга өк-биле адаттынар чамдык ажык үннерни
тускайлап демдеглээринге хереглеттинер, чижээ:
аът,эът, оът, каът, чүък, чөъп, дүъш, чаъс, аъш-чем
• Ь
Чымчак демдекти (ь) бижикке орус дылдан үлегерлеп
алган сөстерге мурнунда турар ажык эвес үннү чыичадыр
адаарын айтыр, чижээ: букварь, лагерь, словарь

14.

Карточка-биле ажыл
• Дараазында сөстерге чогуур черлерге Ъ (кадыг
демдекти) немеп бижицер:
1.
5-ки ка…тка чурттаар. Ка…ттангыны кедер.
А…тты …ттуг черге о...ткарар. Э…ттиг чемни
чиир. Э...тти садар. О…тту о…ттаар.
2.
Ча…ска чагдырар. Ча…стыг хун. Чү…ктүг
машинаның чү…гүн дүжүрер. Чө...птүг мүннүң
чөвүн ап каар. Дал ду…ште дү…штеки чем
чиир. А…штыг-чемниг авазының а…жын-чемин
чиир.

15.

Түӊнел.
Мен чүнү билип алдым.
Мен чүнү билбейн бардым.