Тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринде идепкейлиг методтарны ажыглаары

1.

Дыңнадыгнын темазы:
Тыва дыл болгаш чогаал
кичээлдеринде идепкейлиг
методтарны ажыглаары»
«
Хөнделең ортумак школазының
тыва дыл болгаш чогаал башкызы
Ооржак С.К.

2.

1.Кластер.
Бо методту кичээлдиң кайы-даа кезээнге ажыглап
болур. Методтуң кол утказы: бар билиглерин
системажыдары болгаш немей билип алыры.
Чижээ: Чүве ады деп темага өөреникчиниң тургускан
кластери.
а) падеж
сан
хамаарылга
Чүве ады
хуу
ниити
тодаргай туугай

3.

2.Метод «Кыдыынга демдеглелдер кылыры» азы «Инсерт».
Номчуп, сайгарып орар сөзүглелди азы онаалганы өөреникчилерге
канчаар демдеглээрин баш бурунгаар айтып бээр. Сөзүглелди,
теманы, дүрүмү номчуп оргаш, кыдыынга карандаш-биле тускай
демдектерни салып тургаш номчууру, сайгарары. Ылаңгыя, чогаал
кичээлдеринге болгаш сөзүглел-биле ажылдап тургаш ажыглап
болур.
«!»- кайгадыпкан;
«+»- билир, ооң мурнунда таварышкан;
«?»-билдинмес чүүл бар, немелде материалды дилээр
күзелди оттурар;
«-»-чаа билиг, чаа чүүл, бир дугаар таваржып турар.
Мындыг таблицаны долдуртуп болур.

4.

Мындыг таблицаны долдуртуп болур.
(чаа билип
алдым)
+
?
(билир мен)
(билдинмес,
айтырыглар
бар)
!
(немей билип
алыксап тур
мен)

5.

3. Метод « Фишбоун» ( «Балык сөөгү»).
«Фишбоун» деп схеманы профессор
Кауро
Ишикава деп япон эртемден чогааткан. Ук схеманы
тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге мынчаар
ажыглап болур. Маңаа башкының чогаадыкчы чоруу
херек.
Бажы- чугула айтырыг;
Үстүкү сөөктери- кол билиглер;
Адаккы сөөктери- билигниң утказы;
Кудуруу- чугула айтырыгга харыы, азы түңнел.
Маңаа уруглар түңнеп , бодап турар чүүлүн
кысказы-биле илередир азы бөлүктеп эккээр.
Чижээ: а)

6.

Чижээ: а)
Ё Ю
Й уннуг
\жуктер
Шын
бижилге
Я Е
аяк үер Ёндан дуюг

7.

б)
?
Түңнел
Чылдагааннар
Барымдаалар

8.

6. «Бодалдар хевизи». («Ковер идей»)
Бөлүктеп
ажылдаарынга
болгаш
салдынган
айтырыгны шиитпирлээринге ажыглаар. Уругларга баш
бурунгаар берген А4 саазынынга боттарының бодалдарын
бижээш чыпшырар. Бөлүк бүрүзүнге чыпшырыптар
саазыннар
үлеп бээр. Эң-не сөөлүнде 4 каът апарган
бодалдарын бөлүктен бир өөреникчи камгалап болур.
Азы 1 кезек эрттерге камгалап болур.
1) 5-ки класста баснялар өөренип дооскаш, ЧСК
кичээлинге ажыглап болур. Чижээ:Лидия Иргит «Теве»
Теве хүннүң-не чүнү бодаар турганыл?
2) Тевениң бодалы чүге ындыг болганыл? Кандыг кижилер
дугайында чугаалап турарыл?
3) Силер болзуңарза чүнү канчаар турган силер?
4) Силер бодаарыңарга, теве кандыг болур ужурлуг
турган-дыр?

9.

4. «Чоон», « чиңге» айтырыглар азы делгереңгей, делгереңгей эвес
харыылыг (Тонкие,толстые вопросы)
Бөлүктеп ажылдаарынга ажыглап болур. Чижээлээрге, уруглар
онаалгага чоон, чиңге(делгереңгей,делгереңгей эвес харыылыг)
айтырыглар белеткеп алыр. Олар 2-2, 3-3 бооп болур. Баштай
«чиңге» айтырыгларны салып болур.
«Чиңге» айтырыглар
Айтырыг чаңгыс харыылыг
болур.
-«Танаа-Херелдиң чуртунда» деп
чогаалдың кол маадыры кымыл?
-Чогаалда болуушкуннар чылдың
кайы үезинде болуп турарыл?
-Чогаалдың жанры? -Чугула
кежигүннерге чүлер
хамааржырыл? --Кылыг сөзү чүнү
илередирил?
«Чоон» айтырыглар
Бердинген айтырыгга долу болгаш
бадыткалдыг харыы негеттинер.
Боттарының харыызын бадыткаар,
чижектер киирип болур.
-Тас-Баштыгның өг-бүлези тос
чадырга канчаар чурттап чорааныл?
-К.Кудажының «Кым эң
ажыктыгыл?» деп чогаалында
аңнарның кайызы ажыктыг
болганыл? Чүге?
-Силер чүге ынчаар бодап турар
силер?
-Чөпшээрежир силер бе?

10.

5.Синквейнни ажыглаары.
Синквейн – хостуг чогаадылга. Ол автордан чогаадып турар чүүлүнге
эргежок чугула сөстерни тып, түңнелди кылып, бодалдарын мөөңнеп, шын
илередирин негээр. Синквейн 20-ги ч\с чылдың эгезинде Америкага херээжен
шүлүкчү Аделиада Крепсиниё ады-биле көстүп келген. Француз дылда
синквейн дээрге «беш» дээн уткалыг. Ынчап кээрде синквейн дээрге беш
одуруглуг кыска шүлүк. Ону анаа-ла бижий бербес, ол дараазында дүрүмге
чагырткан турар:
1-ги одуруг – чүве ады, ат орну бооп болур, синквейниң кол темазын илередир.
2-ги одуруг – 2 демдек ады азы причастие (үстүнде чуве адын тодарадыр)
3-ку одуруг – 3 кылыг сөзү (үстүнде чуве адынга
хамааржыр)
4-кү одуруг – 4-5 сөстен тургустунган домак (Кол бодалга таарышкан).
5-ки одуруг – чуве ады. (Кол бодалды тайылбырлар илереткен түңнел сөс азы
чажыт деңнелге бооп болур.)
Синквейн – сөстер оюну. Ол кандыг-даа бодалды илередип болур. Ону
кандыг-даа кичээлде ажыглап болур.
Чижээ: Кичээл.
Өөредиглиг, онзагай.
Дилээр, тывар, боданыр.
Кичээл – демниг ажыл.
Ажыдыышкын.

11.

Метод «СИНКВЕЙН»
МЕТОД
Идепкейлиг
сайзырадыр
Чогаадыкчы
идепкейжидер
өөредир
Кичээлдиң аңгы-аңгы кезектеринге ажыглаар.
Чедиишкин.

12.

Метод «Дартс»
Солун болду
Билдингир
болду
Идепкейлиг
кириштим
Чаа чүүлдү билип
алдым