Korxonalarda investitsion faoliyat va uning samaradorligini oshirish yo‘llari. 10-mavzu

1.

10-MAVZU: KORXONALARDA INVESTITSION FAOLIYAT
VA UNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
Reja:
1. Investitsiyaning mohiyati, ahamiyati va
turlari.
2. Korxonalar faoliyatiga investitsiyalarni jalb
etish manbalari.
3. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar va ularni
aniqlash tartibi.
4. Korxonalarda investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini oshirish yo‘llari.

2.

“Investitsiya” atamasi lotincha
“investio” so‘zidan olingan bo‘lib,
“pul sarf qilmoq”, “pul qo‘ymoq”
kabi ma’nolarni anglatadi.

3.

Investitsiya — foyda olish yoki ijtimoiy
samaraga erishish maqsadida davlat, huquqiy
va jismoniy shaxslar (investorlar) tomonidan
cheklangan
imkoniyatlardan
samarali
foydalanib, cheklanmagan ehtiyojni qondirish
uchun iqtisodiyotning turli sohalariga maʼlum
muddatga
sarflangan
barcha
turdagi
boyliklardir (https://uz.wikipedia.org).

4.

Korxonalarda
foyda
olish
maqsadida
ishlab
chiqarish
vositalariga sarflanadigan barcha
mablag‘lar
investitsiyalar
deb
ataladi.

5.

6.

Investitsiyalar maqsad va vazifalariga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘linadi:
- kapital investitsiyalar;
- innovatsion investitsiyalar;
- ijtimoiy investitsiyalar.

7.

Asosiy va aylanma fondlarni barpo etishga va
ularni takror ishlab chiqarishga, shuningdek, moddiy
ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirishga
sarflangan investitsiyalar kapital investitsiyalar deb
ataladi.
Texnika va texnologiyalarning yangi avlodini
yaratish, mavjudlarini takomillashtirish va ularni
o‘zlashtirishga sarflangan investitsiyalar innovatsion
investitsiyalardir.
Inson salohiyatini, malakasini va ishlab
chiqarish
tajribasini
oshirishga,
shuningdek,
nomoddiy
ne’matlarning
boshqa
shakllarini
rivojlantirishga sarflanadigan mablag‘lar ijtimoiy
investitsiyalar deb ataladi.

8.

Investitsiyalarni real va moliyaviy
investitsiyalarga ham bo‘lish mumkin.
Moddiylashgan asosiy va aylanma
vositalarga sarflangan mablag‘lar real
investitsiyalarni tashkil etadi. Real
investitsiyalar kapital qo‘yilmalar deb
ham ataladi.

9.

Qimmatli
qog‘ozlarni
(aksiya,
obligatsiya,
sertifikat
va
hokazo)
shakllantirishga sarflangan mablag‘lar esa
moliyaviy investitsiyalar hisoblanadi.
Korxonalarda moliyaviy investitsiyalar
ko‘lamini
kengaytirish
maqsadga
muvofiqdir.
Jumladan,
korxonalar
qimmatli qog‘ozlar chiqarib, sotilishini
yo‘lga qo‘yish lozim.

10.

INVESTITSIYA
MUHITI
Siyosiy va makroiqtisodiy barqarorlik
Investorlar huquqlarining kafolatlari
Soliq va bojxona to’lovlari bo’yicha imtiyoz va afzallliklar
Xalqaro standartlarga javob beradigan moliya-hisob tizimi
Ishlab chiqarish uchun zarur infratuzilma
Xomashyo bazasi
Malakali va arzon ish kuchi
Qulay geografik joylashuv va zamonaviy logistika

11.

Korxonalarda
barcha
investitsiyalar
quyidagi ikkita manbadan shakllantirilib,
amalga oshiriladi:
- korxonaning o‘z mablag‘lari hisobidan;
- chetdan jalb qilingan mablag‘lar orqali.

12.

Korxonaning
investitsiyalarni
shakllantirishda
qo‘llaniladigan
o‘z
mablag‘lariga quyidagilar kiradi:
- korxonaning sof foydasidan ajratilayotgan
mablag‘lar;
- amortizatsiya fondidagi mablag‘lar;
- asosiy vositalarni tugatishdan, sotishdan
kelib tushgan mablag‘lar;
- asosiy vositalarni ijaraga berishdan tushgan
mablag‘lar;
- boshqa korxonalar qimmatli qog‘ozlarini
sotib olishi natijasida oladigan dividendlardan
ajratilayotgan mablag‘lar va boshqa shu kabilar.

13.

Investitsiyalarni shakllantirishda chetdan
jalb qilinadigan mablag‘larga quyidagilar
kiradi:
- davlat budjetidan ajratiladigan mablag‘lar;
- tijorat banklaridan olinadigan kreditlar;
- hamkorlardan olinadigan mablag‘lar;
- qimmatli qog‘ozlar chiqarib sotish orqali
jalb etiladigan mahalliy va xorijiy korxonalar
hamda
fuqarolarning
bo‘sh
turgan
mablag‘lari;
- xayriya fondlaridan, homiylar tomonidan
ajratilayotgan mablag‘lar va boshqalar.

14.

chet el
investitsiyalari va
kreditlari
13,8
43,6
40,8
59,2
6,8
7,6
42,7
34,3
65,7
15,3
7,1
36,9
39,1
60,9
12,1
7,7
38,9
38,2
28,9
22,5
22,2
15,7
29,4
38,5
15,7
20,4
38,6
34,7
32,8
36,6
61,8
71,1
77,5
77,8
84,3
70,6
61,5
84,3
79,6
61,4
65,3
67,2
63,4
8,6
7,1
10,8
3,7
2,8
4,9
12,1
5,8
10,5
11,5
8,1
9,5
7,6
12,3
9,1
15,6
3,0
22,1
15,9
20,0
11,1
22,4
16,2
13,7
13,6
16,1
39,6
53,9
48,8
70,3
39,9
45,8
27,8
66,3
44,8
26,0
42,7
42,5
36,7
47,6
38,3
20,9
21,6
25,8
41,9
53,0
23,7
29,9
51,6
43,3
41,2
54,0
52,4
61,7
79,1
78,4
74,2
58,1
47,0
76,3
70,1
48,4
56,7
58,8
46,0
6,3
5,8
5,5
3,6
1,9
5,9
8,0
7,5
7,8
9,6
7,6
8,5
6,8
8,7
7,4
9,3
3,8
2,3
14,3
10,7
7,6
11,2
8,8
7,0
14,5
6,1
36,3
48,2
61,9
69,3
67,8
37,2
27,0
60,1
48,7
26,7
41,3
32,0
29,9
davlat byudjeti
9,0
banklarning
kreditlari va
boshqa qarz
mablag'lari
70,7
davlat byudjeti
29,3
2021
2020
O'zbekiston
Respublikasi
Qoraqalpog'iston
Respublikasi
shundan:
banklarning
kreditlari va
boshqa qarz
mablag'lari
Qabul qilingan
mablag'lar
Korxonalar va
aholining o'z
vositalari
shundan:
chet el
investitsiyalari va
kreditlari
Qabul qilingan
mablag'lar
Korxonalar va
aholining o'z
vositalari
Moliyalashtirish manbalari bo‘yicha asosiy kapitalga
o‘zlashtirilgan investitsiyalar tarkibi, foizda
viloyatlar:
Andijon
Buxoro
Jizzax
Qashqadaryo
Navoiy
Namangan
Samarqand
Surxondaryo
Sirdaryo
Toshkent
Farg'ona
Xorazm
Toshkent sh.

15.

Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko’rinib
turibdiki, asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan
investitsiyalar
tarkibida
korxonalar
va
aholining o’z vositalari 2020-yilda 29,3 foizni
tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 2021yilda 40,8 foizni tashkil etgan. E’tiborli jihati,
2021-yilda asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan
investitsiyalar tarkibidagi qabul qilingan
mablag’lar tarkibida chet el investitsiyalari va
kreditlari keskin oshgan va 42,7 foizni tashkil
etgan.

16.

Investitsiya loyihalarinining samaradorligini
baholashda qo‘llaniladigan qoplash muddati va
investitsiyalarning
rentabellik
darajasi
ko‘rsatkichlari avvaldan ma’lum bo‘lib, ular
milliy va chet el amaliyotida to pul
tushumlarining
dikontlanishiga
asoslangan
usullarning keng qo‘llanilishiga qadar asosiy
ko‘rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan.
Ushbu
ko‘rsatkichlarning
soddaligi
va
tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga,
ko‘nikmaga, malakaga, tayyorgarlikka va
tajribaga ega bo‘lmagan xodimlar ham keng
qo‘llashiga sabab bo‘ldi.

17.

Hozirgi kunda tijorat banklari va
boshqa kredit muassasalari potensial
qarz
oluvchilarga
investitsion
resurslarni taqsimlash shartlarini
ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita
ko’rsatkichdan, ya’ni qoplash muddati
va rentabellik darajasi ko‘rsatkichlaridan foydalanmoqdalar.

18.

Investitsiyalarning qoplash muddatini
hisoblash
usuli
pul
oqimlarini
diskontlashga asoslangan usullardan farqli
ravishda
investitsiyalarning
nominal
miqdorda qaytarilishi mumkin bo‘lgan
davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga
ko‘ra, bu usul investitsiya loyihasini
amalga
oshirishdan
olinadigan
daromadlar hisobiga qilingan investitsiya
sarflarini qoplash davrini aniqlashga
asoslangan.

19.

Qoplash muddatini aniqroq tushunadigan bo‘lsak,
bu loyihadan olingan daromad investitsiyalar
summasiga teng bo‘lgandagi davrga tengdir.
Uni hisoblash formulasi quyidagicha: