Қарахан мемлекеті (942-1212)

1.

Қарахан мемлекеті
(942-1212)

2. I. Қарахан мемлекеті (942-1212)

1. Мемлекеттің құрылуы және құрамы.
Қарахан мемлекеті Қарлұқ қағанатының орнында құрылған.
Бастапқы территориясы: Жетісу мен Шығыс Түркістанның бір
бөлігі болса, кеңейгенде Мәуеренахрды қосып алды. Орталығы
Баласағұн. Мемлек-ң негізін салушы – Сатұқ Боғра хан (915-955)
(Білге Құл Қадыр ханның немересі)
840 ж. БҚҚ хан Ұйғыр қағанатын талқандап, өзін Қарлұқ
қағаны деп жариялаған Исфиджаб билеушісі болған.
БҚҚ ханның 2 ұлы болған
Арслан
Оғұлшақ
Баласағұнда
Таразда кейін Қашқарда билік етті
Сатұқ Боғра хан Саманилерден ислам дінін қабылдап, 940 жылы
Оғұлшақты жеңіп, 942 ж. біртұтас Қарахан мемлекетін құрды
Қарахан мемл.түрік қағанат-ң жалғасы болды, және саяси,
экономикалық, мәдени жағынан дамыған мемлекет болды.

3.

Қоғамдық құрылысы.
Қарахан мемлекетінде жікіл, яғма, қарлұқ, қаңлы, үйсін тайпалары өмір
сүрді. Негізгі халқы – қарлұқтар.
Мемлекет басқару ісі жікіл және яғма тайпаларының қолында болды.
Тотемі арыстан болғандықтан
Тотемі бура болғандықтан
хандары Арслан атағын алатын
хандары Боғра атағын алатын
Билік мұрагерлікпен берілді. Билеушісі – хан. Хан ұрпақтары: тегін,бек,
ілік хан, нөкер қатарына жататын. Уәзірі – кеңесшісі болған.
Ханға әскери қызметі үшін уақытша берілген жер иелігі – иқта.
Оны иеленуші парсыша иқтадар, арабша мұқта өз иелігінен салық жинап,
ханға әскери қызмет етті.
Діни жер иелігі – вакф, оған салық төлемеді. Жер иеленудің үлескерлік
түрі болды. Араб, парсы деректерінде музири, барзигар деп атады. Оның
иесі жерін шаруаға жалға беріп, өнімнің біразын салық ретінде алып
отырған.
11-12 ғғ. Коммендация – қамқорлыққа алу арқылы жер иелену түрі
болған. Бұнда қауым мал-мүлкін байдың қамқорлығына өткізген, салық
төлеген, есебіне бай оны қорғаған.

4.

2. Мемлекеттің саяси жағдайы
955 ж. Сатұқ Боғра хан қайтыс болған соң билікке оның ұлы Мұса келді.
960 ж. Мұса исламды мемлекеттік деп жариялады. Астанасы-Қашқар.
Баласағұнда Мұсаның інісі Сүлеймен билік етті.
Мұса орнына Әли Арслан (960-990)
Хасан Боғра хан
Насыр 990 ж. Тараз, Исфиджабты бағындырды
996 ж. Мәуеренахрға аттанып,
Жүсіп
999 ж. Бұқараны басып алды.
992 ж. Хотанды алды
Ирандағы Самани әулетінен Мәуеренахрды біржолата тартып алды.
1040 ж. хандық 2-ге бөлінді
Батыс
Шығыс (негізгі)
Территориясы: Мәуеренахр
Территориясы: Жетісу, Шығыс Түркістан
Аст: Үзкент, кейін Самарқан
Астанасы: Күз Орда, кейіннен Қашқар
Ханы: Ибрагим Тамғаш Боғра хан
Ханы: Арслан хан Сүлеймен
-1089 ж. селжұқ сұлтаны Мәлік шах
Қарахан мемлек-ң негізгі бөлігі
Батыс хандықты бағын-п, вассалы етті.
болғандықтан ханы “ұлы хан”
-1102 ж. Баласағұн мен Тараз билеушісі
болып есептелді.
Қадыр хан Жебірейіл Мәуер-ды басып алды.

5.

Селжұқ сұлтаны Санжардың Мәуер-ға
1130 жж қарақытайлар
ықпалы күшейгенде Қарахандар әлсіреді
көшіп келіп Шығыс
хандықты ықпалына
түсіре бастады.
1141 ж. Қатуан (Самарқан) даласындағы шайқаста
селжұқ
Қарақытай жеңді
қарахан
Қарахан мемлекеті Қарақытайға толық тәуелділікке түсті.
Селжұқтар орнына Хорезм мемлекеті күшейіп шықты.
Текеш шах кезінде Хорезм Қарақытайға соққы берді.
Қарахандар Хорезммен бірігіп тәуелсіздігін алғысы келді.
Мұхаммед Хорезмшах Талас бойында қарақытайларды жеңді.
Өзіне опасыздық жасағаны үшін Батыс хандық билеушісі Оспанды
жазалады. 1212 ж. Қарахан мемлекеті біржолата құлады
Батыс хандық Хорезмге
Шығыс хандық Найман ханы Күшлікке
бағынды.

6.

3. Шарушылығы.
Жетісуда – отырықшы Оңтүстік Қазақстан мен Шығ. Түркістанда
жарт. көшпелі мал шаруа-ғы болған.
4. Мәдениеті.
Кедейленген малшы-егіншілер жаппай отырықшыланып, қыстақкент, қала санын көбейтті. Қала көбейген соң қолөнер, көзе жасау
шеберханасы дамыды. Саудамен негізінен соғдылар айналысқан.
М.Қашқари соғды мен түрік өте ұқсас деген. Исламның мемлекеттік
дін болуына байланысты мешіттер, күмбездер көбейіп, сәулет
өнері дамыды.
Айша бибі (11-12 ғғ), Бабаджа хатын (10-11 ғғ), Қарахан кесенелері
салынған. Сәулет өнерінің ерекшелігі – шығыс моншаларының
көптеп салынуы.