Орталық Азиядағы түркітектес халықтардың этномәдени бірігуі. 3 тақырып

1.

Қазақстан тарихы.
• Блок 2. Түркі өркениеті және Ұлы дала.
• 3 тақырып. Орталық Азиядағы түркітектес
халықтардың этномәдени бірігуі.
• Негізгі сұрақтары:
1. Түрік қағанаттығының саяси тарихы,
территориясы.
2. Х-ХІІ ғғ Қазақстанның этносаяси тарихы
3. Ұлы Жібек жолы және Түркілер өркениеті.

2.

Түрік қағанаты:
- VI ғ. Алтай, Сібір, Монғолия жерінде түрік
тайпалары бірігіп 552 ж. Бумын қаған
(аварларды) жеңіп “Түрік қағанаты” атты
феодалдық мемлекетті құрды.
- Жужандарды 546 жылы(солт Моңғолия)
Бумын (ашина), Юань Вэй және теле
тайпалары бірігіп жеңді, Анахуан өз-өзіне қол
жұмсады. Осылайша “аварлар” батысқа
қоныс аударды.
- Бумыннан кейін билікке Қара Еске (553 ж)
келді. Жужандармен шайқаста
“Лайшаң”тауының маңында қаза тапты.

3.

- Территориясы: Солтүстік Моңғолия, Шығыс
Еуропа және Амударияның жоғарғы ағысына
дейінгі жер;
- Бұл туралы, VII-VIII ғғ “Орхон-Енисей” түркі
тіліндегі жазбада және 542 жылы қытай
деректері “түрік” атауы “тау сияқты дулыға”,
“ақсүйектер” сюннулердің (ғұндардың)
ұрпақтары деп жазылған.
- Түркілердің құрамына: оғыз, қарлұқ, қырғыз,
түргеш, ұйғыр, қыпшақ т.б. Бұл тайпалар
шығыстан батысқа қарай жылжып, қазіргі қазақ
жеріндегі үйсін, қаңлы тайпаларымен бірікті
және бір тілде сөйледі.

4.

Көршілес мемлекеттермен қарым-қатынас:
• 553 ж. Мұқан-қаған (553- 572жж.) Орталық
Азияға,маньчжуриядағы кидандарды, Енисейдегі
қырғыздарды бағындырып, Солтүстік Қытай
мемлекетінен алым-салық алып тұрды.
• Түріктер 587 ж. Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан,
Шығыс Түркістанға дейінгі жерлер үшін Иран
одақтасып “эфталиттерге” қарсы соғысты.
• Жерорта теңізіне баратын Жібек жолыдары үшін
Иранға қарсы Византиямен одақтасты. 571 жылы
түріктердің әскери қолбасшысы Естеми Солтүстік
Кавказды басып алып, Керчь шығанағына (Боспорға)
шығып, 576 жылы Қырым жерін алды. Бірақ Естеми
өлгеннен кейін, қағанат ішінде билікке талас
басталды.

5.

Батыс және Шығыс Түрік қағанаты
- 588 ж. Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс тапса,
581-618 жылдары Солтүстік Қытаймен қақтығыстан
әлсіреді;
Осылайша, 603 ж. Шығыс және Батыс қағанаттарына
бөлінді. Батыс – Суяб, Мыңбұлақ қалалары.
Саяси құрлысы- қаған, жабғы, шад, елтебер қаған
әулетінен шыққандарға берілді. Сот қызметтерін
бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші
халық – “қара бұдын” (қара халық) деп аталды.
Жегуй қаған (610-618 жж.)Түн-жабғы қаған (618-630
жж.) билеген кезде территория Тохарстан,
Ауғанстан, Үндістан жеріне дейін жетті.

6.

• Шығыс түрік
қағанаты(603-744)
• Территориясы:
Орталық Азия, Шығыс
Түркістан, Оң Сібір
жерлері.
• Қағандары – Құтылық,
Қапаған, Білге,
Күлтегін.
• Даңқты қол басшысы –
Тоныкөк (6ғ) 313 өлең
жолдарынан тұрады.
Түркілер тарихы,
ерліктері баяндалған.

7.

Тан империясымен қарым-қатынас:
• 618 ж. Шығыс түркілер Суй әулетін жеңіп,
билікке “Тан” әулеті келді.(Ли Юанем)
• Тан империясы(табғаштар) түркілерге ұйғыр,
теле, байырқы тайпаларын қарсы қойып
әлсіретті.
• 686-687 жж. Түркілер Синьчжоуыны жаулап
алды.
• Білге, Құтылық, Тоныкөк бастаған көптеген
шайқастар болды. 716 ж. Тоғыз-оғыз, табғаштар,
татар т.б үнемі ішкі бүліктер жасап отырды.
• 742 ж. Қытаймен сауда қарым-қатынас орнатты.

8.

Түргеш қағанаты (704-756)
• Негізін қалаушы - Үшелік қаған.
• Территориясы: Орта Азияның оңтүстікшығысында Шаш (Ташкент) қаласынан Шығыс
Түркістандағы Бесбалық, Турфан аралығын
қамтыды.
• Этникалық құрамы: сары және қара түргеш;
• Орталығы екі қала: Суяб және Іле бойында Күнгіт.
• Сақал қаған (706-711 жж.) тұсында сары және қара
түргеш арасында талас-тартыс басталды. Және
батыстан арабтар, оңтүстіктен Таң империясы,
шығыстан Орталық Азия түріктері қауіп төндірді.
• Ішкі тартыстан қара түргештердің көсемі Сұлуқаған (715-738 ж.ж.) билікке келеді, мемлекеттің
астанасы Талас (Тараз) қаласына ауысады.

9.

Түргеш-Араб-Қытай соғысы:
• 723 ж. Жетісу ,Талас, Оң.Қазақстан жерлері үшін
түргештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш
тұрғындарымен бірігіп арабтарды жеңді. 737 ж.
Сұлу қаған арабтарға қарсы жорықта
Тохарыстанға дейін жетті, бірақ көп ұзамай қаза
табады. Билікке баласы Тұқарсан Құтшар келді.
• 751 ж. Тараз-Атлах қаласының түбінде Зиядибн-Салық бастаған араб әскері мен Гао Сяньжи
басқарған қытай әскерлері арасында 5 күнге
созылған үлкен шайқас болды. Қарлұқтар
арабтар жағына шығып, қытай әскерлері ауыр
жеңіліске ұшырады.

10.

- 756 ж. Түргештер қарлұқ тайпаларының
қысымына біржола құлайды.
- Батыс түрік қағанатының орнына төрт
мемлекет:
- Төменгі Поволжье мен Солтүстік Кавказ
жеріндегі Хазар қағанаты;
- Сырдың орта және төменгі ағысы мен Арал
өңірінде Оғыз мемлекеті;
- Қазақстанның Солтүстік, орталық, шығыс
аймақтарында Қимақтар;
- Жетісу жерінде Қарлұқ мемлекеті пайда болды.

11.

Қарлұқ (бұлақ)қағанаты (756-940 ж.ж.).
• Территориясы: Батыс Алтай мен Тарбағатай
аймағы.
• Этникалық құрамы – бұлақ, шігіл және
ташлық.
• Көсемі “жабғу”, астанасы Қойлық орталығы
Баласағұн қаласы.
• 893 жылы Саманидтер әулеті мен арабтар
Испиджаб, Тараз қалаларын жаулап алып,
мұсылман дінін енгізе бастады.
• 940 ж.Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар
Баласағұн, Испиджаб қалаларын басып
алады да, Қарлұқ мемлекеті құлады. Билікке
Шу аңғарына Қарахандар әулеті үстемдік
етті.

12.

Қазақ жеріндегі қожалар:
• Қожа – парсы тілінен енген, Орталық Азияға
шамамен 9-10 ғғ. келген. Мұхаммед ибн алХанафиден тарайтын, Қожа Ахмет Яссауидің
тарихатының өкілдері.
• Алтын Орда дәуірінен бастап қазақ халқының
рулық құрылымына этностық тап ретінде
кіргізілген.
• Әмір Темірдің дәуірінен бастап жоғарғы тап
өкілдері ретінде қарастырған
• Негізгі қызметтері: діни білім беру.

13.

2. Қарахан мемлекеті (Х-ХІІ):
• Территориясы: Оңтүстік Шығыс Қазақстан мен
Шығыс Түркістан . Орталығы – Баласағұн кейін
Қашғар қаласы. Қарахан мемлекетін түрік тілдес
тайпалар:шігіл, ягма, қарлұқтар құрды.
• Негізін қалаушы Сатұқ Бограхан (915- 955жж),
Саманилердің қолдауымен ағасы Оғылшақтан
Қашғар мен Тараз өзенінің бойын жаулап алды.
• Билік екі саяси күштің қолында болды Әли Арсылан
мен Хасан Боғра ханның ұрпақтары.
• Шығыс хандық:Оңтүстік Шығыс Қазақстан, Шығыс
Түркістан.
• Батыс хандық: Мәуеренахр жерлері. Орталығы
Самарқан қаласы болды.

14.

• Саяси құрылымы: Жоғарғы өкімет билігі –
Қаған кеңесші, көмекші – уәзір, күзет
бастығы, есік қорғаушылары, қазынашылар
және елшілер қызмет істеді.
• Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін
феодалдарға жер беріп, сол жердегі халықтан
салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер
икта деп аталады.
• Мемлекеттік діні – Ислам және тәңіршілдік.
• ІХ – ХІ ғғ.қазіргі Қазақстан аумағында құдіретті
үш мемлекет болды: Жетісуда – Қарлұқ
этникалық - әлеуметтік бірлестігін,
Сырдарияның орта және төменгі ағысы мен
Арал өңірі далаларында – Оғыз державасын, ал
Солтүстік, Шығыс және Орталық Қазақстанда –
Қимақ қағанатын кейін Қыпшақтарға бірікті.

15.

• Х-ХІ ғғ. Қазақ жерінде Керей, найман,
қаңлы, ұйғыр, меркіт, моңғол,
қарақытай, таңғұт т.б этникалық
ұлыстар өмір сүрді.
• Найман мен керейлер моңғол(түркі)
тілдес, христиан дінін қабылдап,
ұйғыр тілінде сөйлеген. Қытаймен
соғыстың нәтижесінде
“қыпшақ”хандығына біріккен.

16.

Қыпшақ хандығы(ХІ-ХІІІ ғғ):
• Қыпшақ” атауы ең алғаш рет 760 жылы ежелгі
түріктің руникалық ескерткішінде жазылған,
түркі тектес халық. Еуропада “командар” д.а
• Этно саяси бірлестіктер үштігі: кимек, қыпшақ,
кумандар.
• Х ғ. бастап “Оғыздар даласы” (Мафазат әл-гуз)
деген атаудың орнына “Дешті Қыпшақ”
(Қыпшақтар даласы) деген атау пайда болады.
• Территориясы: ХІ ғ. Орталық Азия, шығысбатыс Еуропа, Еділ, Қара теңіз, Византия,
Венгрия шекараларына дейін қоныс аударады.
Еділ мен Днепрді орыс жылнамаларында
“Половецтер өлкесі” деп атады.

17.

• Билік мұрагерлікпен беріліп отырды;
• Саяси құрылымы: хан, тархан, басқақ, бек пен
байлар тұрды.
• Теңсіздік - малға жеке меншік болды, жайылым
мен жерді хан реттеп отырды.
• Қыпшақтарды этникалық құрамына:қимақ,
куман, башқұрт, оғыз, қаңлылар, баяттар,
түргештер, қарлұқтар, шігілдер кірді.
• Қыпшақтардың әлсіру себептері:
• 1. Ордада хорезмдіктердің көбеюі;
• 2. Шыңғысхан жорықтары.
• Белгілі қол басшылары: Текеш, Бошпан, Бейбарыс.

18.

Орта ғасырдағы қала мәдениеті және
сәулет өнері:
• Орта ғасырдағы өркениеті қалалар: Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісуда Исфиджаб (Сайрам),
Газгирд, Шараб, Будухкет, Отырар, Шавгар
және Сауран ғылым мен сауда орталығы болды.
• Тараз, Испиджаб қалаларында ішкі сауда
айналымында маталар, қару-жарақтар, мыс пен
темір Батыс пен Шығыс елдеріне теңгелер,
күміс, алтынға сатылды.
• Іле алқабының ірі қалаларының қатары Тальхиз
(Талғар), Қойлық, Дунгене, Алмалық (Алматы),
Ілебалық, Көк- Тума сияқты қалалар ғылымбілімнің орталығы болған.

19.

• Тараз маңындағы Бабаджа-хатун (X-XI ғғ.),
Айша–бибі (XI-XII ғғ.) кесенелері, Тараздағы
Қарахан кесенесі, Сырдарияның төменгі
сағасындағы Сырлытам, Орталық Қазақстанның
Домбауыл кесенесі ортағасырлық сәулеттік
ескерткіштерге жатады.
• Үйлерді салуға шикі кірпіш, құм, ағаш
қолданылды. Ірі ғимараттар мен бекіністердің
сыртқы қабырғасы көбінесе күйдірілген сары
саздан жасалған плиткалармен қапталды.
• Орта ғасырдағы ислам дінінің орнауы
түркілердің сәулет өнерін өзгертті.

20.

21.

22.

Ұлы даладаға-Ұлы жібек Жолы:
• Жібек Жолы түркілермен ислам, будда,
манихейлік, несториандық ілімдердің
қалыптасуына ықпал етті.
• Ресми жазуы соғды кейін руна жазуы.(6-7 ғғ)
• Руна геометриялық белгілерден құрылып, 37
немесе 38 әріптен тұрған, оның соғды
әліппесінен айырмашылығы ағаш пен тасқа
жазуға қолайлылығымен ерекшелінеді.

23.

• Б.з.д ІІ ғ. Жібек Жолы
Еуропа мен Азияны
жалғады.
• 6 ғ. Бастап Қазақстан
жерінен екі бағытта
өтті.
• 1) Қытай – Шығыс
Түркістан-ҚашқарЖетісу-Азия.
• 2) Сырдария-АралБатыс елдері.
• Ескерткіштер: Орхоненесей, Қорқыт,
Алаша хан, Яссауи т.б.

24.

Орта ғасырдағы түркі ойшылдары:
• Әбу Насыр ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Узлак әл-Фараби ат-Түрік (870-950).
• 160 астам трактаттары бар;
• “Ғылымдардың шығуы”, “Азаматтық ой”, Китаб
аль-музык аль-кабир“, “Қайырымды қала”,
“Адасқан қала тұрғындары”, “Риторика” т.б.
• Әл-Фарабидің осы еңбектері арқылы
ортағасырлық ғылым қалыптасты, оның
ықпалымен Ибн Руштің, Ибн Синаның, Омар
Хайямның, Роджер Бэконның, Леонардо да
Винчидің және өзге де ойшылдардың
дүниетанымы қалыптасты.

25.

• Жүсіп Баласағұн - Құтатғу білік” немесе
“Қайырымды білім” идеялдық қоғамның
нормаларын, тап өкілдерінің мінез-құлық
ережелері онда – Күнту патша, Айтуды, Өгділміш
бейнесі. Білім – билеушігеде, халыққада қол
жетімді болу керек идеясы.
• Махмуд Қашқари (1029-1101)"Түркі тілдерінің
сөздігі" («Диуани лұғат ат-түрк»).
• Кітапта ежелгі зороастрийлік-шамандық дүниеге
көзқараспен қатар жаңа идеология - исламның
элементтері мен оның бір тармағы суфизм
туралы да айтылған.

26.

• Түркі суфизмінің негізін қалаушы, ойшыл ақын
Қожа Ахмет Яссауи.
• "Диуан-и хикмет" исламның негізгі ережелері
мен қағидалары баяндалады.
• Төрт ұстанымды: "Шариат" - ислам дінінің
заңдары, дәстүрі, салт- дәстүрі, "Тарихат" суфизм идеясы, "Хакихат" - құдайға құлшылық
ету, бірігу. "Мағрифат" - дінді танып-білу.
Яссауидің пікірінше, шариатсыз, тарихатсыз,
мағрифатсыз хакихат жоқ.
• Алла атын түркілер “Тәңір” деген сөзімен
қолданды.