Дәріс 2. (1)

1.

2-тақырып. ХҮІІІ ғ. аяғы-ХІХғ. басындағы
отаршылдыққа қарсы күрес
1. Нұралы хан тұсындағы (1749-1786) Кіші жүздегі ішкі
саяси жағдай.
2. Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық козғалыс.

2.

1. Ерофеева И.В. Казахские ханы и ханские династии в ХVІІІ - середине
ХІХ вв. // Культура и история Центральной Азии и Казахстана:
Проблемы и перспективы исследования. Материалы к Летнему
Университету по истории и культуре Центральной Азии и Казахстана
(4-23 августа 1997 г. Алматы). – Алматы, 1997.
4. Артықбаев Ж.О. Материалы к истории правящего дома казахов. –
Алматы, 2001.
5. Мәшімбаев С.М. Сырым Датұлы (1742-1802 жж.): монография / С.М.
Мәшімбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 122 б.
6. Мұқтар Ә. «Нұралы хан және Сырым»: монография. – Қостанай,
2001. – 94

3.

• Нұралы хан (1748-1786) —
билік құрған. Әбілқайыр хан
өлген соң, 1748 жылы Кіші
жүздегі хандық таққа оның
ұлы Нұралы отырды.
• Бұл
шешімді
Ресей
патшайымы
Елизавета
Петровна бекітті.

4.

• Әбілқайыр ханның ескі жауы Батыр сұлтан Нұралыны хан
ретінде мойындаудан бас тартып, Сырдарияның төменгі
ағысындағы шекті тайпасының старшындары оны өздеріне
хан сайлайды.
• Сөйтіп, Кіші жүз екі хандыққа бөлініп, солтүстік-батыс бөлігі
Нұралы ханға, ал оңтүстік-шығыс бөлігі Батыр ханға
қарады. Егер Нұралы ханның Ресейге тәуелділігі жыл өткен
сайын арта түскен болса, Батыр сұлтан өзін Ресейден
алысырақ ұстап, Хиуа хандығының қолдауына сүйенуге
бейімділік танытады.

5.

Нұралы хан билігінің әлсіреуіне оның көрші халықтармен екі
жаққа бірдей тиімді қатынас орнықтыра алмауы да үлкен
әсерін тигізді.
• Оңтүстік шекарада Хиуаға бағынышты түрікмендермен
арада бейбіт қатынастың орныға қоймауы салдарынан
Нұралы әскері біріккен өзбек-түрікмен қолдарынан қирай
жеңіліп, мыңнан аса қазақ жігіттері опат болды.

6.

• Ханның Еділ мен Жайықтың арасындағы
торғауыт қалмақтарымен қатынасы да өзара
жаугершілік сипатта болды.
• 1771 жылы қысында патшалықтың езгісі мен
зорлығынан
Жоңғар
жеріне
кашқан
торғауыттарды Нұралы хан Ералы және Айшуақ
деген інілерімен бірге аяусыз тоналды.

7.

• Нұралы ханның саясаты Кіші жүз қазақтарының башқұрт
халқымен арақатынасының шиеленісуіне алып келді.
• 1755 жылы Башқұртстанда Ресей езгісіне қарсы жаңа
көтеріліс бұрқ ете калды.
• Патша әскерінің қуғынынан ығысқан елу мыңға жуық
башқұрттар қазақ даласына еніп, қазақтармен біріге орыс
шабуылынан қорғанудан үміттенді.

8.

• Орынбор губернаторының тілегін
орындауға кірісіп кеткен Нұралы
мен оның інілері башқұрттарды
тонап,
олардың
басшысы
Батырша Әлеевті орыстарға
ұстап беруге күш салады.
Батырша Әлеев
• Бұл сатқындық әрекеттен қазақ
пен башқұрт елдері арасындағы
туыстық қатынас бұзылып, өзара
жаугершілікке ұласуына жол
ашты.

9.

• Көршілерімен араздасқан Нұралы хандық ішінен де қолдау
таба алмады. Патшалық әкімшілікпен ғана жақын болу
жолына түскен ханның рубасылармен арақатынасы алшақтап
кетті.
• Хандықтың күнделікті өміріне байланысты шақырылып
тұратын билер кеңесі де сиреп, билердің ел басқару ісіне
араласу мүмкіндігі тарыла түскенді.
• Ал Нұралы ханның Жайықтың оң жақ бетіндегі
жайылымдарды пайдалануға патшалык әкімшіліктің келісімін
ала алмауы, соның салдарынан мал шаруашылығының
дағдарысқа ұшырауы ханның беделін біржола құлдыратты.

10.

1785 жылы генерал-губернатор О.А.Игельстром II Екатерина
патшайымға: "Рубасылары мен халықтың ханға наразылығы
соншалықты зор, тіптен өздерінің берекесі мен тыныштығын
алушы ретінде қарайды", — деп жазды.
1772 жылдан бастап Кіші жүз қазақтарының отарлық билік пен
хан-сұлтандардың зорлығына қарсы азаттық қозғалысының
басында тұрған Сырым батыр өзін қолдаған рубасыларымен біріге
отырып, Нұралыны биліктен аластау мәселесін қояды. Генералгубернатор қозғалыс басшыларының бұл талабын орындап, 1785
жылы Нұралы ханды Орынборға шақыртып алып, оған
қызметкерімен бірге тұруға Уфадан жарамды үй бөлдіріп, күнкөріс
үшін жылына 5 мың сом қаржы тағайындайды.

11. Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1783-1797)

12.

• Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысы — XVIII
ғасырдың екінші жартысында (1783–1797 жылдары) Кіші
жүз қазақтарының Ресей отаршылдығына және хандық
үстемдікке қарсы жүргізген ірі көтерілісі.
• Бұл қозғалыстың басында батыр, шешен және саясаткер
Сырым Датұлы тұрды.

13.

•Туған жылы: шамамен 1712
жыл;
•Ру тегі — Байбақты;
•Ел ішінде әділдігімен,
шешендігімен, батырлығымен
танылған;
•1797 жылы Хиуа хандығы
жерінде қаза тапты.

14. Көтерілістің себептері:

1. Жер мәселесі:
1.Ресей империясы қазақ жерлерін біртіндеп тартып алып, Орал
казак-орыс әскеріне беріп отырды;
2.Халық жайылым мен қоныс тапшылығынан зардап шекті.
2. Патша үкіметінің отарлық саясаты:
1.Ресей Кіші жүзге саяси бақылауды күшейтіп, хан мен
старшындарды билікке тәуелді етті;
2.Қазақ руларының дәстүрлі билік жүйесіне араласты.
3. Нұралы ханның әділетсіздігі:
1.Ханның патша үкіметімен жақындығы халықтың наразылығын
тудырды;
2.Нұралы қарапайым халықтың мұң-мұқтажын елемеді.

15. Көтерілістің басталуы:

• 1783 жылы көктемде басталды;
• Сырым Датұлының басшылығымен көтеріліске Әлім, Байұлы,
Жетіру руларының қазақтары қатысты;
• Негізгі күрес бағыты — Жайық казактарының озбырлығына, Ресей
билігіне және Нұралы ханға қарсы бағытталды.

16. ⚔️ Көтерілістің барысы:

• Көтерілісшілер Жайықтың оң және сол жағалауында соғыс жүргізді;
• 1785 жылы Орал казактарының әскери жазалау отрядтары
көтерілісшілерге қарсы шықты;
• 1786 жылы Нұралы хан Уфаға жер аударылып, хандық билік
уақытша жойылды;
• Сырым би хан кеңесінің мүшесі ретінде билікке ықпал ете бастады;
• Бірақ патша үкіметі мен сұлтандар арасында келіспеушіліктер
ұлғайды.

17. Нәтижесі:

•Көтеріліс 1797 жылы Сырымның қаза болуына
байланысты сәтсіз аяқталды;
•Хан билігі қайта орнатылды (Айшуақ хан сайланды);
•Патша үкіметі реформалар арқылы қазақтардың
саяси дербестігін әлсіретті;
•Дегенмен, бұл қозғалыс кейінгі ұлт-азаттық
күрестерге жол ашты.

18. Игельстром реформасы

Қалыптасқан
жағдайда
патша
үкіметінің алдында тұрған ендігі
міндет
Кіші
жүз
қазақтарын
басқарудың жаңа түрлерін ойлап
табу еді.
1784 жылы Орынбор губерниясының
бастығы
болып
барон
Осип
Андреевич
Игельстром (1737 –
1812) келді.

19.

Оның әрқайсысында сот билігін жүзеге асыратын
әкімшілік органдар - ру ақсақалдары кіруге тиісті
«расправалар» құрылатын болды. Оның құрамына
төраға, оның ақсүйектерден тағайндалатын екі
орынбасары және бір молда енгізілетін болды.
Олардың атқаратын жұмысы үшін қазына есебінен
жалақы төлеу көзделді.

20.

1786 жылы О. Игельстром хан билігін
реформалаудың
жобасын
ұсынды.
Ол
реформаның мәні хан билігін толығынан жою,
Орынборда Шекаралық сотбилігін орнату еді. Кіші
жүзді рулық-тайпалық жүйе бойынша — Әлімұлы,
Байұлы және Жетіру етіп үшке бөлу ұсынылды.

21.

Бұл жағдай сұлтандардың патша үкіметіне
қарсы наразылығын күшейтті.
Старшындар мен сұлтандардың қарамақарсылығы басталды. Сырым батыр патша
үкіметінің ықпалынан біржолата шығып кетуге
бағытталған шаралар қабылдай бастады.
Мұның өзі патша үкіметіне тіпті де ұнаған жоқ.
Игельстромның реформасы іске аспай қалды.