Ареалогия. Дәріс 5

1.

Дәріс 5. Ареалогия
1.Ареал, оның құрылымы.
2. Ареалдың қалыптасуы.
3. Ареал типологиясы.
4. Ареалдың шекарасы.
5. Мәдени өсімдіктердің шығу
орталықтары
Әрбір биологиялық түр табиғатта қалыпты
өмір сүріп, көбейе алатын жағдайда ғана
кездеседі.
Белгілі бір түр популяциялары немесе тірі
организмдердің басқа жүйелі тобы үнемі ұзақ
уақыт бойы кездесетін жер бетінің немесе
акваторияның бөлігі географиялық ареал деп
аталады. Ареалогия ареалдар жөніндегі
биогеографияның маңызды салаларының бірі
болып табылады. Ареалогияның негізгі міндеті
- түрлердің, тірі ағзалардың жүйелік
таксондарының
географиялық
таралу
заңдылықтарын талдау.

2.

Ареалдар табиғи немесе жасанды болуы мүмкін. Табиғи ареал организмдердің тіршілік
ету ортасы- қоршаған ортаға бейімделу, түр түзу процесі нәтижесінде пайда болады.
Жасанды ареал - адамдар өз еркімен немесе еріксіз өзгерткен қоршаған ортада
организмдердің таралу аймақтары, сондай-ақ енгізілген түрлердің таралуы (басқа елдерден
әкелінген), акклиматталған түрлер.
Ареалдың құрылымы түрдің аумақта таралуын, оның белгілі ландшафтық және
географиялық жағдайлармен шектелуін сипаттайды. Ареалдың барлық аумақтарын
бірыңғай толық мекендейтін түрлер табиғатта болмайды. Популяциялар тек тиісті
тіршілік ету орталарын дамытады,сондықтан бос және жинақталған жерлер болады, ареал
аумағында үш аймақ бөлінеді: оптимум, пессимум және дисперсия (буферлік аймақ).
Түрлердің тіршілік ету ортасы үшін ең қолайлы жағдайлар оңтайлы белдеуде, түрлердің
көп мөлшерде болатын бөлігі ценоареал деп аталады. Ареалдың динамикасын анықтауға
әсіресе өсімдіктер ауқымының біркелкі немесе біркелкі емес таралуы көмектеседі.
Түрлердің ареал ішінде орналасуы олардың көптеген биологиялық ерекшеліктерімен
байланысты: қарқынды түрде көбейу, таралу, төзімді қауымдастықтар қалыптастыру және
бәсекелесті басу қабілетімен.

3.

Ареалдың құрылымы
Ареал Горичника Морисона (Peucedanum
morisonii) Пунктиром обозначена граница
ареала, штриховкой – зона оптимума или
ценоареал
Видовая насыщенность ареала
Манго (Mangifera): 1 — 1 —2 вида; 2—3—5
видов; 3 — 6 —8 видов;
4— 10 видов и более

4.

Ареалдың қалыптасуы. Тар таралған организмдер Жақынтуысты ареалының хорологиясы (Э.В. Вулф бойынша)
стенохорлы, ал кең таралған организмдер эврихорлы деп
аталады: стенохорияның көрінісі эндемизм, ал еврихория
космополит. Ареалдың қалыптасуын олардың туыстас
түрлерін салыстыру кезінде байқау оңайырақ.
7 хорологиялық вариант: I -біріккен ареал; II - ішінара
қабаттасу; III - оқшауланған (аллопатриялық); IV –
үзілісті; V-жолақты; VI – оқшауланған аралдық
қосылыс; VII - аралдық.
Ареалдардың пайда болуының 2 тәсілі бар: 1.
Пантопиялық шығу тегі - түрдің бастапқы
формасының орнында қалыптасуы (түрпайдаболуы,
аналық ареалдың бөлінуі), осылайша жолақты (V),
аралдық (VII), үзілісті (IV) 2. Миграциялық- қоныс аудару
түрлерімен байланысты, оларда: оқшауланған (III),
оқшауланған аралдық қосылыс(VI) таралу ареалдары бар
аймақтар.

5.

Сравнение разных ареалов позволяет выявить общие закономерности их структуры и динамики.
Несмотря на разнообразие мест происхождения, возраста и факторов, лимитирующих существование
видов, каждый ареал может быть охарактеризован с точки зрения его формы, географической
приуроченности, размеров, направления изменчивости и особенностей размещения особей. Независимо от
своих размеров, ареалы по своим очертаниям имеют различные конфигурации и различные типы строения.
В зависимости от непрерывности
выделяют две группы ареаловсплошные и дизъюнктивные или
разорванные,
состоящие
из
нескольких частей.

6.

Материктерді алып жатқан аумағы, көлемі,
конфигурациясы әртүрлі бірбіріне ұқсамайтын болғандықтан белгіленген ареал
типі жоқ. Ареалдардың типологиясы бір уақытта
қарапайым және күрделі. Ол ареалдарды сипаттамасы,
картадағы геометриясы, хорологиясы (кеңістіктік
айқындылығы) бойынша бөлу оңай. Барлық ареалдар
тұтас (үздіксіз) және дизъюктивті (бөлінген)
ареалдарға ажыратылады.Тұтас ареал - бір түрдің
бөлінбей бүтін болып бір аймақты мекен ететін ауданы.
Кейбір жағдайларда бұл ареалдар сызықтық формаға ие.
Олар негізінен өзендер, теңіз жағалаулары немесе тау
жоталары бойымен созылған-жолақты ареал.

7.

Дизъюнкция -ареалдың бөлінуі
немесе бірбіріненажырауы,
себептері: тарихи геологиялық өзгерістер, ауа
райы,
жер бетінде жылдың төрт мезгілінің сақталмау
ы,
ылғалдылықтың жер бетінде бірдей болмауы,ж
ел, топырақ және адамзат үлкен рөл атқара
ды. Климаттық дизъюнкциялар өте жиі
кездеседі. Олардың түрлену модельдер көп болуы
мүмкін. Мысалы, бір түр өзі үшін қолайлы кезеңде
кең тарала алады. Кең таралған ареал аймағында
біртіндеп
ауа-райы
өзгереді және
бөлек
аймақтарда осы тұқымның өзіндік түрлері
туындайды, ал осы тұқымның өкілдері үшін
қолайсыз ауа-райы туындаған басқа жерлерде
оның
өкілдері
жойылып
кетеді.
Континентаралық дизъюнкция көбіне жаһандық
тектоника механизмімен түсіндіріледі. Осындай
түсіндірме хронологиялық қиындықтарға әкеледі:
Лавразия
мен
Гондвананың
құлдырауы
дизъюнктивті ареалдары бар қазіргі түрлердің

8.

Бір аймақта бұрынғы фауна мен флораның қалдықтары ретінде сақталған түрлер географиялық
реликтілер деп аталады. Олардың әрқайсысы алып жатқан тіршілік кеңістігі- реликті ареал. Реликті
ареалдар орындары әдетте шағын немесе бірнеше оқшауланған бөліктерден тұрады.Табиғи себептерге
байланысты
шектеулі
реликті
мекендеу
орындары
азаюда.
Мысалдар:
ОңтүстікШығыс Қытайдағы екіқалақты гингко (Gingko biloba), АҚШ-тың батыс жағалауындағы секвойя
(Seguia),1938 жылы ОАР жанынан Үнді мұхиттан, Комор аралдары жанынан 1952 жылы табылған саусақ
қанатты латимерия
балығы (Latimeria chalumnia). Бұл түрлердің бұрында кең таралғаны
палеонтологиялық материалдармен дәлелденген.
Бір

9.

Космополиттік немесе барлық аймақтарда кездесетін ареалдар негізінен құрлықтардың барлық
бөліктеріне дерлік таралған немесе қоңыржай белдеуден тропиктік ендікке созылып жатқан таксондарға
қатысты қолданылады. Космополиттік ареалдарға суда өсетін өсімдік түрлерінің және теңіз
жануарларының көптеген түрлері ие. Мәселен, кокос пальмасының, қарапайым құрақтың, дельфиннің
ареалдары ауқымды болып келеді. Құрлық жануарларының ішінен космополиттерге бунақденелісинантроп жәндіктерді жатқызуымызға болады. Космополиттік ареалдарға түрден жоғары сатыдағы
таксондар жатады

10.

11.

Ареалдарда типке бөлудегі негізгі белгілердің бірі болып, түрлердің саны мен мөлшерлері қолданылуы
мүмкін. Бірнеше шаршы шақырымдарды одан да аз аумақтарды алып жатқан ареалдармен қоса, аймақтар,
материктер мен жер шарын қамтитын ареалдар да кездеседі. Кейде түр биотикалық облыс ретінде
жергіліктілігімен ерекшеленеді.
Мұндай түрлер эндемиктер, ал ареалы- эндемикті ареал. Шағын ареалдарға аралдық, үңгірлік формалар
тән. Мәселен, тау аңғарлары, тау үстірттерінің жоғары ендіктері. Бұл ареалдарды бунақденелі
жәндіктердің жорғалаушы түрлері мекендейді. Эндемиктік түрлердің көптігі осы аудандарда флора мен
фаунаның дамуын салыстырмалы түрде ұзақ геологиялық мерзім ішіндегі табиғи жағдайлардың
тұрақтылығын көрсетеді. Түрлердің мекен ету жағдайларының тұтастығы таулы аймақтардағы
эндемиктердің алуан түрлілігін анықтайды.Эндемиктік ареалдардың қалыптасуы әр түрлі процестер
нәтижесінде жүзеге асырылады. Сондықтан оларды палеоэндемиктер және неоэндемиктер болады.
Эндемиктер әсіресе, ұзақ уақыт бойы оқшауланған мұхиттық аралдарда көп кездеседі. Мәселен, Әулие
Елена аралында өсімдіктердің 85%, Гавай аралдарында 97% түрі эндемиктер. Бірақ бұл процесс
құрлықтан жақында бөлінген Британ аралдарына тән жағдай емес, мұнда эндемиктік түрлер көп
кездеспейді. Бұл уақыттық айырмашылықпен түсіндіріледі, өйткені оқшау жағдайда жаңа түрлердің аз
уақытта қалыптасуы мүмкін емес. Эндемиктердің Әулие Елена және Гавай аралдарындағы көптеген
таксондардың ұзақ уақыт оқшаулық жағдайында дамуымен байланысты неоэндемиктер және
прогрессивті эндемиктер қалыптасады.

12.

13.

14.

15.

Ареалдың таралу шекаралары - бұл түрдің
таралу шегі.
Ареалдың
шекаралары
тұрақты
(стационарлық) және қозғалмалы (өтпелі)
болуы мүмкін, олар өз кезегінде кеңейетін
(прогрессивті), тарылатын (регрессивті) және
маусымдық болып бөлінеді. Ареалдың кеңеюі,
егер түр өзінің табиғи шекарасына жетпеген
болса, жүреді. Тарылуы ареалды мекендейтін
организмдер
өмір
бойы
ресурстармен
қамтамасыз етілмеген аумақтарда ғана болады.
Ареалдың шекаралары әртүрлі факторлармен
анықталады, олардың ішінде климаттық,
эдафикалық,
биоценотикалық
және
антропогендік факторлар маңызды рөл
атқарады.

16.

Ареалдар әртүрлі геологиялық дәуірлерде эволюциялық процестер мен тіршілік ету ортасының өзгеруінің
өзара әрекеттесуінің нәтижесінде қалыптасқан, сондықтан ареалдарды зерттеу маңызды рөл атқарады:
олардың шығу тегін анықтауда; палеогеографиялық эволюцияны түсіндіруде; қысқа мерзімдерден кейін (1020 жыл) бір түрдің таралу аймағын салыстыру кезінде; түр популяциялары алып жатқан аумақты кеңейту
немесе қысқарту бағытында ағымдағы тенденцияны анықтауда. Түрдің ареалының шекарасын белгілеу
күрделі және көп сатылы процесс, оның мақсаты географиялық картада кеңістікте таралу заңдылықтарын
көрсету болып табылады. Ареал картасын жасаудың әртүрлі әдістері бар: ең көп тараған әдістері нүктелік
және контурлық әдістер. Нүктелік әдіс сирек немесе аз зерттелген түрлердің таралу аймағын белгілеу үшін
қолданылады. Контурлық әдіс, нүктелік әдістен айырмашылығы, диапазонның шекараларын анықтауға
мүмкіндік береді, яғни түрлер алып жатқан аумақты белгілейді. Ол үшін шеткі нүктелер кескінге тұйық пішін
беріп, тұтас сызықпен жалғанады. Тор (растрлық) әдіс, квадраттар әдісі деп те атайды. Бұл жағдайда контур
картасы пайдаланылады- квадраттарға бөлінеді. Егер квадраттың ішінде зерттелетін түрдің особьтары
табылса, ол көлеңкеленеді немесе шартты белгімен белгіленеді, басқа квадраттар белгіленбей қалады. Әдіс
кең тарады, себебі ол үлкен көлемді ақпаратты өңдеуге және компьютерлерді пайдаланып карталарды құру
кезінде оларды басқа әдістермен біріктіруге мүмкіндік береді. Сызықша(штриховый) әдіс картада түрлердің
ареалын әр түрлі штрихтау түрлерімен (қалың, сирек, қиғаш, түзу және т.б.) белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл
әдіс иллюстративті, бірақ дәлділігі төмен болады. Белгіше (значковый) әдісі сызықша әдістің нұсқасы болып
табылады, ареалды картада тұтас бояумен бейнелеуге болады. Сандық қатынастарды көрсету қажет болған
жағдайда әртүрлі қанықтылық қолданады.

17.

18.

19.

Н. И. Вавилов — российский и советский учёный-генетик, ботаник и географ,
разработавший учение о существовании центров происхождения культурных
растений.
Экспедиции Всесоюзного Института
растениеводства 1919-1939гг.,
возглавляемые выдающимся
биологом и географом академиком
Н.И. Вавиловым в Африку, Азию,
Латинскую Америку доказали, что
большинство культурных растений
произошло в семи главных ареалах.
Эти ареалы приурочены к
территориям, где чрезвычайное
богатство флоры, сыгравшие
решающую роль в использовании
человеком дикой природы, привели к
появлению древних земледельческих
цивилизаций.