02.10..2024

1. ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI   ERMATOVA YAYRA SAYDULLAYEVNA   CHORVOQ BOTIQLIGINING KURORT

ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
ERMATOVA YAYRA SAYDULLAYEVNA
CHORVOQ BOTIQLIGINING KURORT ZONALARI GEOEKOLOGIK
SHAROITINI SAQLASHDA TABIIY -TEXNIK TIZIMLAR MONITORINGIGA
KOMPLEKS YONDASHUV
04.00.04 – Gidrogeologiya va muhandislik geologiyasi
texnika fanlari
falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasiga
Ilmiy rahbar: g.-m.f.d. professor M. M. Zakirov
TOSHKENT – 2024

2. Tadqiqotning dolzarbligi

Mintaqaviy va mahalliy miqyosdagi turli geologik, muhandis-geologik, ekologik va ijtimoiy
masalalarni hal qilish uchun olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarda dunyoda geoekologik
sharoitlarni saqlab turgan holda tabiiy-texnik tizimlar rejimini kuzatish katta ahamiyatga ega.
Monitoring natijalari nafaqat bashoratlashning ishonchliligini asoslashda, balki muhandisgeoekologik tadqiqotlar natijalarining iqtisodiy samaradorligini sezilarli darajada oshirishda
ham muhim omil hisoblanadi. Bunday hollarda tabiiy kompleksga texnogen ta'sirni har
tomonlama o'rganish va noqulay muhandis-geoekologik vaziyatlarni aniqlash zarurati muhim
va dolzarb muammodir.
Muhandislik
va geoekologik sharoitlarni saqlab qolish uchun tabiiy-texnik tizimlarni
monitoring qilishning ilmiy-uslubiy asoslarini takomillashtirish maqsadida jahon miqyosida
qator ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu holatlarda atrof-muhit elementlarining geologik va
texnogen omillarga bog‘liqligini ilmiy asoslab berishga, Chorvoq havzasi kurort zonalarining
muhandis-geoekologik sharoitlaridan samarali foydalanish va saqlashga alohida e’tibor
qaratilmoqda.

3. TADQIQOT VAZIFALARI:

1. Chorvoq havzasining geoekologik sharoitlarini muhandis-geologik va texnogen
o‘zgarishlarini belgilovchi tabiiy omillarni o‘rganish va aniqlash bo‘yicha respublika
miqyosida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar tahlil qilish va umumlashtirish;
2. Texnogenezning muhim omillari bo‘yicha Chorvoq suv ombori qirg‘oq bo‘yi zonasining
geoekologik holatini kompleks ko‘rsatkichli baholashni ishlab chiqish;
3. Qirg‘oq zonasi geotizimining geoekologik tarkibiy qismlarining texnogenezning asosiy
taʼsiriga zaifligini oʻrganish;
4. Qirg‘oq zonasidagi geoekologik vaziyatga ta’sini taqsimlovchi geologik va muhandisgeologik jarayonlarni baholash;
5. Rekreatsion faoliyatni tashkil etish uslubiga qarab antropogen yuklarni qiyosiy tahlil
qilish.
6. Chorvoq suv ombori kurort zonalari hududini texnogen ta’sirlarga chidamlilik
darajasiga ko‘ra muhandis-geologik rayonlashtirish sxematik xaritasini tuzish.

4.

Tadqiqot maqsadi Chorvoq havzasi kurort hududidagi geoekologik sharoitlarni
monitoring qilish natijalarini baholashdan iborat.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundan iboratki, muhandis-
geoekologik vaziyatning o'ziga xos xususiyatlarini belgilovchi asosiy
tabiiy va texnogen omillar aniqlangan va urbanizatsiyalashgan
hududlardagi geologik muhitning hozirgi holatini baholash mezonlari.
Chorvoq suv omborining qirg'oqbo'yi zonasi taklif qilingan.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Chorvoq suv ombori
qirg‘oqbo‘yi zonasining ekologik boshqaruvida hududni oqilona
rejalashtirish va rekreatsiya ob’ektlarini joylashtirish uchun geologik va
muhandis-geologik jarayonlarni taqsimlash xaritasini tuzishdan iborat.

5. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:

1. Urbanizatsiya bosqichida turgan Chorvoq suv ombori qirg‘oq zonasi geologik
muhitining muhandis-geoekologik holatini baholash amalga oshirildi;
2. Fizik-geografik va nisbiy balandliklar (zonal joylashuv) - baland va o'rta
tog'lar bo'yicha jar shakllanishining namoyon bo'lish bosqichlarini aniqlaydigan
asosiy sabablar aniqlandi; - past tog'; tog' etagi; - tog' oldi prolyuvial tekisligi;
3. Suv ombori mavjudligining aniqlangan mavsumiy ritmi suv bosgan
hududning landshaftlarini o'zgartirishning asosiy omili bo'lib, suv omborining
geoekologik muhitga ta'sirini rayonlashtirishning fazoviy usulini o'ziga xos qo'llashni
talab qiladi: 1-to'g'ridan-to'g'ri ta'sir zonasi. 15 m dan ortiq chuqurlik; 2 - 10-15 m
chuqurlikdagi to'g'ridan-to'g'ri ta'sir zonasi; 3 - sezilarli ta'sir zonasi; 4 - bilvosita
ta'sir zonasi.
4. Chorvoq suv ombori kurort zonalari hududini texnogen ta’sirlarga chidamlilik
darajasi bo‘yicha muhandis-geologik rayonlashtirish sxematik xaritasi tuzildi.
Rayonlashtirish uchun asos stratigrafik-litologik tog` jinslari majmualarining
tarqalish zonalligini hisobga oladigan shakllanish prinsipidir.

6. I BOB CHORVOQ SUV OMBORINING KURORT ZONALARINING TABIIY-XO'JALIK SHAROITLARINING XUSUSIYATLARI, ILMIY TADQIQOTLAR YO'NALISHI VA

I BOB
CHORVOQ SUV OMBORINING
KURORT ZONALARINING TABIIYXO'JALIK SHAROITLARINING
XUSUSIYATLARI, ILMIY
TADQIQOTLAR YO'NALISHI VA
VAZIFALARINI BELGILASH
Bu bobda asosan 3 ta masala
ko’rilgan bo’lib Chorvoq suv
omborining hududida muhandislik
geoekologik tadqiqotlarning o’ziga
xos xususiyatlari va yo’nalishlarini
ko’rib chiqilgan. Va geoekologik
muhandislik tadqiqotlarining
asosiy yo’nalishlari belgilangan.
Shuningdek Chorvoq suv
omborining kurort zona
hududlarida insonning хo‘jalik
faoliyati masalalarini o’rganilgan.
Shulardan kelib chiqqan xolda
izlanishimizning maqsad va
vazifalarining yechimiga
yo’nalishlar tanlangan.

7. Tadqiqotni o’rganilganlik darajasi:

Chorvoq havzasi hududidagi ilk geologik tadqiqotlari o‘tgan asrning boshlariga to‘g‘ri keladi.
Chorvoq GESi va Chirchiq daryosida bir qator suv omborlari qurilishini muhandis-geologik
asoslash bilan bog‘liq batafsil geologik va muhandis-geologik tadqiqotlar asosan 1952 yilda
boshlangan.
Lyoss jinslarini o‘rganish sohasidagi fundamental ish G. A. Mavlyanovning monografiyasi bo‘ldi
(1958). Keyinchalik lyoss jinslarining tarkibi va xossalari M. Z. Nazarov (1960-2000), I. Islomov
(1961-1994) va M. Sh. Shermatov (1971-2005) tomonidan ham oʻrganilgan.
Boʻstonliq viloyatida koʻchki siljishlarini oʻrganish boʻyicha maxsus tadqiqotlar N.N.Nazarov,
Yu.B.Trjtsinskiy, S.A.Makarov, V.V.Kobyak, G.A.Mavlyanov, G.X.Umarova, R.A.Niyozov, A.M.
Xonxo‘jaev, G.A.Bimurzayev, M.M.Zokirov, D.K.Begimqulov, I.A.Agzamovalar tomonidan
o’rganilgan va hozirgi kunda ham o‘rganilmoqda.
Hududimiz seysmikligi E.M.Butovskaya, A.I.Zaxarova, V.I.Ulomov, Yu.V.Riznichenko, L. M.
Matasova L. M. Plotnikova tomonidan oʻrganilgan boʻlganligi sababli seysmik zonalarga tegishli
ekanligi aniqlangan.

8. II-BOB. CHORVOQ SUV OMBORINING KURORT ZONALARINING GEOLOGIK-GIDROGEOLOGIK VA MUHANDIS-GEOEKOLOGIK SHAROITLARI

O’rganilayotgan hududimiz asosan Ugam, Pskem, Ko‘ksu, Chotqol va kichik Chimyon
tog’ tizmalariga qarashli hisoblanib, ular shu nomlar bilan antiklinal’larni tashkil qiladi.
Burchmulla pastligini va Pskem sinklinalini tashkil qiladi. Shuni e’tiborga olish kerakki,
inshoat qurilish loihasini asoslash, inshoatni turg’unligini ta’minlash, uni muvaffaqiyatli
ishlatish uchun, me’yoriy xujjatlar qoidasiga asoslanib, xududdagi antiklinallar,
sinklinallar, pastliklar va yer yoriqlarining parametrlarini geologo-tektonik xususiyatlar
sifatida o’rganish zarurati tug’iladi. Bu holatda geodinamik zonalarining eni,
chuqurligiga, kattaligiga, maydon bo’yicha tarqalishiga, darzlanganlik darajasiga
ahamiyat beriladi. Umuman olganda xududda toʻrtlamchi davr yotqiziqlari keng
tarqalgan boʻlib, ular paleozoy yotqiziqlariga qoplama bo’lib xizmat qiladi.
To’rtlamchi davr kom’lekslari quyidagilardan iborat: 1. Quyi to‘rtlamchi – Nanay
(QI n); 2. Oʻrta toʻrtlamchi davr – Toshkent (QIIts); 3. Yuqori toʻrtlamchi davr –
Mirzacho‘l (QIII gl); 4. Zamonaviy – Sirdaryo (QIV sd).

9. Chorvoq suv ombori sohilboʻyi zonasining sxematik geologik-litologik xaritasi (tuzganlar M.M.Zokirov, D.K.Begimqulov va

Ya.S.Ermatova, 2023 y.)
1- Sirdaryo majmuasi choʻkindilari (aQIV sd) daryo oʻzanlarida
keltirilgan. , suv toshqini va allyuvial fanatlar qumli tuproq, qum, qum va
shag'al linzalari bilan tosh-shag'al mahsulotlardan iborat; 2 - quyida
Mirzacho’l majmuasi yotqiziqlari (apQIII gl), lyosssimon va qumloqlar,
konglomeratlar, shag'al va qumlar (qalinligi 10-75 m) yotadi. Alluvial
fanatlarda bu konlar qalinligi 5 dan 20 m gacha bo'lgan mayda tuproqli
to'shakda yomon yumaloq allyuvial-prolyuvial toshlar bilan ifodalanadi;
3 - Toshkent majmuasi (apQII ts) qora rangdan sargʻish ranggacha
boʻlgan allyuvial-prolyuvial lyussimon, ogʻir, karbonatli tugunchalar
bilan ifodalangan, ostida konglomeratlar; 4 - boʻlinmagan toʻrtlamchi
davr (1-IV chorak) yotqiziqlari: soz, qumloq, shagʻal va yomon yumaloq
shagʻal, dagʻal-oʻrta donali qum; 5 – tabaqalanmagan neogentoʻrtlamchi (Q-N) yotqiziqlari qatlamlararo gravelitlar, konglomeratlar,
qumtoshlar, gillar, alevolitlar bilan ifodalangan; 6 – yuqori neogen (N2)
qatlamlararo gʻisht-qizil gil, alevoli, mergellardan tashkil topgan; 7 paleozoy - to'q yashil va kulrang qumtoshlar, gilli, qumli slanetslar,
dolomitlangan ohaktoshlar va kalkerli konglomerat brekchilarining
oraliq qatlamlari bo'lgan marmar ohaktoshlar bilan ifodalangan.
Mezozoy yotqiziqlari - mergel va ohaktoshlar, qatlamlararo gillar,
alevolitlar, qumtoshlar, gravelitlar va mergellar bilan ifodalangan; 8 –
qadimgi ko‘chkilar; 9 - qadimgi ko'chma ko'chkilar; 10 – zamonaviy
ko‘chkilar; 11 – zamonaviy ko‘chma ko‘chkilar; 12 – lateral ko‘chkilar;
13 - ko'chkilar; 14 – ko‘chki oqimi; 15 - ko'chkilar; 16 - yoriqlar hosil
bo'lishi; 17 - ko'chkilar, ko'chkilar va sel oqimlari yuzaga kelishi mumkin
bo'lgan hududlar; 18 - daryo o'zanlari; 19 – daryolar va suv omborlari;
20 - surish chiziqlari; 21 - yoriqlar

10. Hududning gidrogeologik sharoiti

Gidrogeologik
nuqtai nazardan, deyarli barcha yer osti suvlari
darzlangan tog’ jinslaridagi suvlar bo’lib, quyidagi xususiyatlar bilan
ajralib turadi:
- ichimlik sifatlari;
- allyuvial yer osti grunt suvlari katta zahiralari va foydalanish uchun
qulayligi tufayli suv ta'minotigа mos keladi;
-yer osti suvlari, ya’ni buloqlar, geologik va muhandis geoloogik
jarayonlarning hosil bo’lishi va rivojlanishiga asosiy omil bo’lib ta'sir
qiladi, ular asosan qiya sathlardagi jarayonlarga ta’sir ko’rsatadi;
- o’rganilayotgan hududda buloqlarning aksariyati tektonik yoriq
(razlom) zonalariga bog’langan.

11. Chorvoq suv ombori kurort zonalari tabiatini muhofaza qilish, geoekologiyasi va muhandis-geologik sharoitlari

Chorvoq suv ombori faoliyatining eng muhim xususiyati suv oqimining
tartibga solinish xususiyati va suv sathining katta pasayishi bilan bog'liq.
Aniqlanishicha, suv omborlarini to'ldirish davrida suv omborlariga xos
bo'lgan jarayonlar: abraziya, tubining loylanishi, yangi qirg'oq bo'yi
rel’yef shakllanishi, suv o'simliklarining hosil bo‘lishi va boshqalar. Suv
havzasi tubining drenajlanishi davrida quruqlik ekotizimlariga xos
bo'lgan jarayonlar yuzaga keladi: quruqlikdagi o'simliklarning
shakllanishi, ochiq yuzalarda jarlik hosil bo'lish jarayonlari jadal
o‘smoqda.

12.

III. Bob Chorvoq suv omborining zonalaridagi dam olish
maskanlarini o’rganish metodologiyasi
Chorvoq suv ombori qirg‘oqbo‘yi
zonasini ekologik tartibga solishda
rekreatsiya
ob’ektlarini
joylashtirish sxemasi: 1 va 2 –
statsionar dam olish maskanlari; 3
mavsumli dam olish maskanlari.
Chorvoq suv ombori qirgʻoqboʻyi
zonasining rekreatsion faoliyati
asosan “Chorvoq” erkin turistik
zonasi DUK direksiyasi tomonidan
nazorat qilinadi.

13.

Chorvoq
suv
ombori
sohilidagi
nazoratsiz mavsumiy plyajlar.
Chorvoq suv omborining tutash hududi yonbag'irlarida
oziq-ovqat va maishiy chiqindilarni o'zboshimchalik bilan
oqizish va saqlash.
Ushbu hududdan turizm uchun foydalanishni quyidagi salbiy tomonlari bor: vaqtinchalik
(mavsumiy) dam olish maskanlarini qurishda nazoratning yoʻqligi; kichik kemalar suv hududlarini neft mahsulotlari bilan
ifloslantiradi, statsionar rekreatsiya obyektlaridan yomon tozalangan oqava suvlar qirgʻoq suvlariga tashlanadi;
uyushtirilmagan dam olish vaqtida maishiy chiqindilarni va axlatni ifloslanishini tartibsiz olib chiqish va boshqalar.

14. IV BOB-CHORVOQ SUV OMBORINING KURORT ZONALARI HUDUDINI TEXNOGEN TA'SIRLARGA CHIDAMLILIK DARAJASI BO'YICHA MUHANDIS-GEOLOGIK

IV BOB-CHORVOQ SUV OMBORINING KURORT ZONALARI HUDUDINI
TEXNOGEN TA'SIRLARGA CHIDAMLILIK DARAJASI BO'YICHA MUHANDISGEOLOGIK RAYONLASHTIRISH
Chorvoq suv ombori sohilbo‘yi zonalaridagi geologik va
muhandis-geologik jarayonlar va hodisalarning xususiyatlari.
Hududda keng tarqalgan qiyalik gravitatsiyaviy jarayonlarga ega
bo'lgan o'rganilayotgan hududda turli muhandis-geologik sharoitlar
bilan tavsiflanadi, bu suv omborining ish rejimi ta'sirida (890 m dan
850 m gacha balandlikdagi suv ombori sathining farqi) nurash,
abraziya va qirg'oq chizig‘i yuvilishi, qirg'oq shakllanishi va qirg'oq
chizig'idagi ba'zi gravitasion jarayonlari yuz beradi.

15. Chorvoq suv omborining qirg'oq zonasi perimetri bo'ylab abraziv jarayon eng keng tarqalgan. Suv ombori qirgʻoqlari asosiy

akvatoriyada, toʻgʻon yaqinida, koʻlga oʻxshash qismda, Chotqol va Pskom daryolari
yaqinidagi quyi ogʻizda turli darajada eroziyaga uchraydi:
Chorvoq suv
omborining
abraziv
qirg‘oqlari : A –
eroziyalanmagan;
B - abrazivlngan; B
- abraziv-to‘kilma;
G – abrazivko‘chki.

16.

Nurash jarayoni: Nurash Chorvoq suv omborining sohilboʻyi zonasida suv sathining pasayishi natijasida namoyon boʻladigan
ekzogen jarayon va hodisalardan biridir.Chorvoq suv omborining sohilboʻyi zonasida suv sathining pasayishi natijasida
namoyon boʻladigan ekzogen jarayon va hodisalardan biridir. Nurashning o‘sishiga yordam beradigan asosiy omillar quyosh
radiatsiyasi, kunlik havo haroratining o'zgarishi, yog'ingarchilik va seysmik hodisalardir.

17. Oʻrganilayotgan hududning salmoqli qismini koʻchkilar egallagan. Ma'lumki, bu jarayonlarning paydo bo'lishining asosiy sababi:

Chorvoq suv omborining ko‘lga o‘xshash qismida Mingchukur ko‘chkisi (rasm
diagramma 2023 yil Y.S. Ermatova tomonidan tuzilgan):1 – asosiy blokning buzilishi
devori; 2 – alohida ko‘chki bloklari; 3 - birinchi ko'chki bloki; 4 – ikkinchi ko‘chki
bloki; 5 – o‘ra; 6 – eroziya shakllari; 7 - ishqalanish to'sig'i; 8 - buloq va oqim; 9 drenajlangan qumli qirg'oq yoki suv ombori sathidan tushirish maydoni.
Oʻrganilayotgan hududning
salmoqli qismini koʻchkilar
egallagan. Ma'lumki, bu
jarayonlarning paydo
bo'lishining asosiy sababi: yon bag'irlarining yuqori
darajada tikligi (20-27o)
ichida;
- qiyalik yotqiziqlarining
sezilarli qalinligi (10-80 m
ichida);
yog'ingarchilikning ko'pligi
(1.2-rasm).
Faollashishiga olib keladigan
eng asosiy omil suv sathining
rejimiga bog’liq.
Oktyabrdan maygacha (80
mm) va maksimal
yog'ingarchilik dekabrdan
martgacha (150-165 mm)
tushadi.

18. Paltau tubi va Chotqol daryosining qoʻshilishigacha boʻlgan soylar hamma joyda allyuvial konusdagi koʻchki tanalari, koʻchki

massalari, toshloqlar va
sel materiallari bilan toʻsilgan.

19. Chorvoq suv omborining qirgʻoq zonasida lyoss va lyosssimon jinslar, shuningdek, Sijjak, Yakkatut, Boladala va Nanay va boshqa

qishloqlari hududidagi jarlik shakllanishi eng faol rivojlangan. Ularning oʻsishi koʻp jihatdan yogʻingarchilik, qor erishi, vaqtinchalik
suv oqimlari, buloq va muhandislik oqava suvlariga bogʻliq. Agar suv omborining balandligi 890 m ga yetganini inobatga oladigan
bo‘lsak, o‘sha paytdan boshlab suv omboridagi yer osti suvlarining tiralish suvlari ta’sirida jarliklar eroziyasi, qadimiy va yosh
ko‘chkilar kuchaydi.
YusufxonaBurchmulla avtomobil
yoʻlining oʻng
tomonida (A va B),
Chorvoq suv
omborining oʻng
tomonida Yakkatut
qishlogʻi (B, D)
hududidagi jarlikлар

20. Yuqorida aytilganlar, o'z navbatida, ko'chki massalari tarkibidagi tuproqlar to'liq konsolidatsiya jarayonlarini boshdan

kechirmaganligi
sababli, iqlim,
harakatlanuvchi yer usti va
yer osti suvlarining faol
ta'sirida kuchli tekislik va
jarlik eroziyasi tashkil
etuvchi choʻkindilarda,
kanyonlarda kuzatiladi, sodir
bo'ladi va kamdan-kam
hollarda sel oqimlari hosil
boʻladi

21. Chorvoq suv ombori sohil bo`yi zonasida relef hosil qiluvchi jarayon va hodisalarning xususiyatlari

Rel’yef tabiatning ramkasidir, deb hisoblanadi. Yer yuzasining barcha notekisliklarining umumiyligi quyidagilar
bilan ajralib turadi: -shakl; -parametrlar; - shakllanish tarixi; -yoshi. Shuningdek rel’ef shakllanishiga : -iqlim
sharoitining o‘zgarib turishi; -daryo oqimi yo'nalishining tabiati; flora va faunaning tarqalishi; - inson hayotiy
faoliyati ta’sir qiladi.
Kelib chiqishiga koʻra barcha antropogen rel’yef shakllari ikkita asosiy guruhga boʻlinadi: obʼyektlarni qurish
jarayonida hosil boʻlgan texnogen rel’yef va qishloq xoʻjaligi va ijtimoiy faoliyat natijasida hosil boʻlgan
agrogenik
Sidjak qishlog'i
hududida avtobus
bekati, bolalar o'yin
maydonchasi uchun
qiyalik poydevorini va
Burchmulla qishlog'ida
sanoat ehtiyojlari uchun
qiyalikni kesish: qizil
o'qlar suv va ob-havo
tufayli ko'chkilarni
ko'rsatadi; qora o'qlar
qulash va ob-havoning
mahsulini ko'rsatadi

22.

Inson xo'jalik faoliyati rel’yef shakllarini o'zgartirishda ishtirok etadi va
bunda tezlashuv yoki sekinlashuvga hissa qo'shadi, ya'ni u ham ijobiy, ham
halokatli bo'lishi mumkin.
Vayron qiluvchi faoliyatda antropogen sabab bo'lgan relef paydo bo'ladi.
Chorvoq suv ombori qirg'oq zonasining o'rganilayotgan hududida antropogen
rel’yef shakllari quyidagilarga bo'linadi: - sanoat qurilishi faoliyati natijasida
texnogen rel’yef; -qishloq xo'jaligi faoliyati bilan ifodalangan agrogenik.
“Yusufxona” tajriba maydoni Chorvoq suv ombori boʻylab qirgʻoq chizigʻi
hisoblanadi. “Chorvok oromgoxi” dam olish maskani, qishloq xoʻjaligi
obʼyektlari, jumladan, uzumzorlar va bogʻlar, xususiy sektor mavjud. Loyiha
doirasida olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, hozirda hududning 38,4 foizi
foydalanilmayapti. Bosh rejaga Yusufxonaning qirgʻoqboʻyi qismini
oʻzlashtirishni Piramidalar hududidan Yusufxona burnigacha boʻlgan qirgʻoq
hududini tashkil etishda kiritilgan.

23.

Yusufxona burnining gʻarbiy va shimoliy qismlari.

24.

Chorvoq suv ombori sohilboʻyi
hududi turistik
infratuzilmasining sxemasi:
1 – loyihalash maydonlari; 2 –
Toshkent aglomeratsiyasidan
“Chorvoq darvozasi”; 3 – birinchi
turdagi XAB tizimi; 4 - ikkinchi
turdagi XAB tizimi; 5 halqali yo'l.
Yuqoridagilardan kelib chiqib
shuni aytish mumkinki, Chorvoq
suv omborining qirg’oq zonasida
rel’yef hosil bo’lish jarayoni shu
kungacha barqarorlashmagan. Turli
XAB lar va sog’lomlashtirish
muassasalarining
qurilishini
rivojlanishi yanada texnogen yukga
olib keladi.

25.

Daryoning chap qirg‘og‘iga oziq-ovqat, maishiy va qurilish chiqindilarini
o‘zboshimchalik bilan tashlash va saqlash. Chimyonsoy Burchmulla kuzatuv
maydonchasi hududida (2024 yil, Y.S. Ermatova surati).

26. Chorvoq suv omborining sohilboʻyi zonalari taʼsirida boʻlgan hududni rayonlashtirish

Birinchi zona - bu suv omborining bevosita ta'siri. Uning maydoni NGUga to'ldirilganda
suv omborining maydoniga to'g'ri keladi. Birinchisi ichida zonalari, suv ombori
toʻldirilgunga qadar mavjud boʻlgan uran teraklari va vodiy oʻtloqlari majmuasi boʻlgan
tabiiy akkumulyativ landshaftlar oʻt oʻsimliklari ekotizimlarining tabiiy-antropogen davriy
ravishda suv bosgan va qurigan landshaftlari bilan almashtirildi.
Zonada janubiy qirg'oq bo'ylab yangi rel’yef shakllarining shakllanishi qayd etilgan - suv
omborining ishlashi natijasida paydo bo'lgan akkumulyatorli terassalar
Ikkinchi zona - 10-15 m chuqurlikdagi suv omborining bevosita ta'sir qilish zonasi. U suv
bosgan hududga to'g'ridan-to'g'ri qo'shni qirg'oq chizig'ida aniqlanadi. Sohilning
geomorfologik sharoitiga qarab zonaning kengligi 10-500 m. Bu zona doirasida landshaft
o'zgarishlari, masalan, abrazivlanish, tekisliklarning botqoqlanishi, tuproqning ikkilamchi
sho'rlanishi, tog' jinslarining nurashining kuchayishi, eollar tashilishi va to'planishi qayd
etilgan .
Zonada Pskom, Koʻksu va Chotqol daryolari tomonidan sodir boʻlgan ishqalanish,
jarliklar, nurash va vayronalarning toʻplanishi keng tarqalgan

27.

Uchinchi muhim ta'sir zonasi kengligi bir necha o'ndan bir necha yuz metrgacha
bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri ta'sir zonasi bilan chegaradosh. Zonaning kengligi
geomorfologik holatga, shuningdek, qirg'oq chizig'ini tashkil etuvchi jinslarning tarkibi
va xususiyatlariga bog'liq. Ushbu zona hududida qadimgi ko'chkilar, qadimiy ko'chma
ko'chkilar, zamonaviy ko'chkilar, zamonaviy ko'chma ko'chkilar, lateral ko'chkilar,
ko'chkilar, surilmalar, buloqlar, ko'chki oqimlari, ko'chkilar, yorilish jarayonlari,
ko'chkilar paydo bo'lishi mumkin bo'lgan hududlar, ko'chkilar va sel oqimlari, surilma
chiziqlari, darzliklar va ko‘pgina boshqalar.
Suv omborining bilvosita ta'sirining to'rtinchi zonasi periferik bo'lib, uning kengligi 3-
5 km atrofida. Zona ichida suv omborining yaratilishi natijasida yuzaga kelgan eng
muhim jarayon bahorda chang bo'ronlari bilan suv omborining ochiq qatlamidan
ko'chirilgan chang zarralarining to'planishi. Xuddi shu zonada kichik iqlim
o'zgarishlari sodir bo'ladi, ular qurg'oqchilikning pasayishi, atrofdagi geoekologik
muhitni kuzatish shaklida ifodalanadi.

28.

Chorvoq suv omborining ko'lga
o'xshash kengayish o‘zani.
Chotqol (A) va Koksuv (B) daryosini
qoʻshilish joyidagi suv ombori tubining
koʻrinishi

29.

Bizning muhandis-geologik rayonlashtirishimiz stratigrafiklitologik tog` jinslari majmualarining tarqalish zonalligini hisobga
oluvchi shakllanish prinsipiga asoslanadi. To'rtta hudud va 10 ta
uchastka aniqlandi (joylar muhandis-geologik omillardan birining
ustunligi asosida aniqlangan). Xududning muhandis-geologik sharoitlari
bilan aniqlangan barqarorlik toifasi muhandis-geologik sharoitlarning
murakkabligiga qarab belgilandi va quyidagi asosiy omillar turi: tuproq
massasi, sirt qiyaligi, yer osti suvlarining chuqurligi, yer osti suvlarini
ifloslanishdan himoya qilish, zamonaviy geologik va muhandisgeologik jarayonlar va hodisalarning mavjudligi. Sanab o'tilgan
omillarning sifat va miqdoriy tavsiflari uch guruhga bo'linadi, ular
barqarorlik darajasiga qarab uch ballli tizim (yuqori barqarorlik 3 ball,
o'rtacha 2 ball va past 1 ball) bilan belgilanadi.

30.

XULOSA
1.
Oldingi va shaxsiy tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish Chorvoq suv ombori qirg‘oq zonasi
geoekologik sharoitlarining muhandis-geologik va texnogen o‘zgarishlarini belgilovchi tabiiy va texnogen omillarni
aniqladi.
2.
Kontseptsiyaga ko'zlangan maqsadlarga erishishni amalga oshirish uchun ishlab chiqilgan qarashlarni
tizimlashtirish sifatida qaraladi. Mohiyatan, bu Chorvoq havzasi kurort zonalari doirasidagi geoekologik muammolarni
hal etishning yagona belgilovchi reja-strategiyasidir. Hududning geoekologik va iqtisodiy muvozanati kontseptsiyasida
tog' jinslarining o‘zlashtirish maqsadlari uchun rel'ef turlari va murakkablik toifalari bo'yicha taqsimlanishi,
antropogen bosimning turi va darajasi bo'yicha yer maydoni, intensivlik kabi xususiyatlardan hududning geoekologik
va iqtisodiy holati, antropogen bosim va hududning tabiiy muhofazasida foydalanish taklif etiladi.
3.
Suv ombori mavjudligining mavsumiy ritmi suv bosgan hududning landshaftlarini o'zgartirishning asosiy
omili bo'lib, suv omborining geoekologik muhitga ta'siri hududni rayonlashtirishning fazoviy usullarini o'ziga xos
qo'llashni talab qiladi va suv omborining aniqlangan ta'sir zonalari belgilandi. 1-zona-15 m dan ortiq chuqurlikdagi
to'g'ridan-to'g'ri ta'sir; 2-zona- 10-15 m chuqurlikdagi to'g'ridan-to'g'ri ta'sir; 3-zona- sezilarli ta'sir; 4-zona- bilvosita
ta'sir.
4. Chorvoq suv omborini ekspluatatsiya qilish jarayonida geologik muhitning eng muhim o'zgaruvchan elementlari
gidrogeologik sharoitlar bo'lib, ular suv oqimining tartibga solinishi va katta sathni qamrab olish xususiyati bilan
belgilanadi. To'ldirish davrida tog' suv omborlariga xos bo'lgan jarayonlar rivojlanadi: abraziya, xavza tubining
loyqalanishi, yangi qirg'oq bo'yi rel’yef shakllarining paydo bo'lishi, jarliklar paydo bo'lishi va boshqalar. Bundan
tashqari, suv omborining qurib borishi davrida tubi to'liq quritilganda, quruqlik ekotizimlariga xos bo'lgan jarayonlar,
xususiyatlar rivojlanadi: quruqlik o'simliklari shakllanadi, ochilgan terassa shakliga o'xshash yuzada jarliklar hosil
bo'lish jarayonlari jadal rivojlanadi.

31.

5. Chorvoq suv ombori sohilboʻyi zonasi hududi uchun fizik-geografik va nisbiy balandliklar (zonal
joylashuvi) - baland va oʻrta togʻlar boʻyicha jarliklar shakllanishining namoyon boʻlish bosqichini belgilash
sabablari aniqlandi; - past tog'; tog' etagi; -togʻ etaklari prolyuvial tekisligi.
6.
Chorvoq suv omborining sohilboʻyi zonasida rel’yef hosil boʻlish jarayoni hozirgacha
barqarorlashmagan. O'rganilayotgan hududda rel’yefning antropogen shakllari aniqlanadi: - sanoat va qurilish
faoliyati natijasida texnogen rel’yef; - aholining qishloq xo'jaligi faoliyati bilan ifodalangan agrogenik.
7.
Chorvoq suv ombori kurort zonalari hududini texnogen ta’sirlarga chidamlilik darajasi bo‘yicha
muhandis-geologik rayonlashtirish sxematik xaritasi tuzildi. To'rtta hudud va 10 ta uchastka aniqlandi (joylar
muhandis-geologik omillardan birining ustunligi asosida aniqlangan). Xududning muhandis-geologik sharoitlari
bilan belgilanadigan barqarorlik toifasi muhandis-geologik sharoitlarning murakkabligiga qarab belgilanadi.
Xaritani tuzishda hisobga olingan barcha xilma-xil tabiiy va texnogen sharoitlar seysmik mikrorayonlashtirish va
aholi punktlarini oqilona rejalashtirish va hududning kelajakdagi o'zaro bog'liq rivojlanishi uchun asosdir.

32.

E’tiboringiz uchun rahmat