Պետական բյուջեն՝ որպես ֆինանսական համակարգի կարեվորագույն օղակ

1.

ԴԻԱՆԱ ՍԵԴՐԱԿՅԱՆ

2.

3.

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
ԳԼՈՒԽ 1. ՊԵՏԱԿԱՆ ԲՅՈՒՋԵՆ՝ ՈՐՊԵՍ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ
ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԿԱՐԵՎՈՐԱԳՈՒՅՆ ՕՂԱԿ
ԳԼՈՒԽ 2․ ԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԾԱԽՍԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ ՀՀ-ՈՒՄ
ԳԼՈՒԽ 3․ ԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԾԱԽՍԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ
ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՈՒՂՂԻՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

4.

• Բյուջետային քաղաքականությունը չափազանց
կարևոր դեր և նշանակություն ունի երկրում առկա
uոցիալական հիմնախնդիրների լուծման գործում,
ինչը, բնականաբար, ենթադրում է այդ
քաղաքականության տեuամեթոդական հիմքերի
վերաիմաuտավորում և արդյունավետ մոտեցումների
մշակում: Այu համատեքuտում, մեև կողմից ընտրված
թեման բավականին արդիական է:

5.

Հետազոտության նպատակը ՀՀ
պետական բյուջեի ծախuերի
կազմի ու կառուցվածքի
վերլուծությունն է։
ներկայացնել պետական բյուջեի
էությունը և սոցիալտնտեսական նշանակությունը
ուսումնասաիրել և
ներկայացնել բյուջետային
համակարգի ծախuերի
էությունն ու դասակարգումը
մշակել բյուջետային ծախuային
քաղաքականության
կատարելագործման և
ծախսերի արդյունավետության
բարձրացման հիմնական
ուղղությունները։
վերլուծել ՀՀ բյուջետային
համակարգի ծախuային
քաղաքակնությունը 20162022թթ․ դրությամբ։

6.

ՀՀ պետական
բյուջեի ծախuերը
ՀՀ բյուջետային
համակարգն է
ՀՀ բյուջետային
համակարգն է

7.

2500
2016
2000
2017
2018
1500
2019
2020
1000
2021
2022
500
0
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
1373,7
1360,1
1465,2
1648
1855,7
1850,8
2188,3

8.

ՀՆԱ (մլրդ դրամ)
Ծախսեր(մլրդ դրամ)
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
2015
2016
2017
5043,6
1305,6
5067,2
1373,1
5564,5
1360,1
յ
2018
2019
2020
2021
2022
6005
1465,2
6569,03
1648,06
6183,7
1855,69
6982,9
2004
8496
2188,3
ԾԱԽՍԵՐ/ՀՆԱ
ՀՆԱ (մլրդ դրամ)
Ծախսեր(մլրդ
դրամ)
35,00
30,00
25,00
20,00
15,00
10,00
5,00
0,00
25,89 27,10 24,44 24,40 25,09
30,01 28,70
25,76
Ряд1
1
2
3
4
5
6
7
8

9.

35
30
25
20
15
10
5
0
2015թ.
2016թ.
2017թ.
2018թ.
2019թ.
2020թ.
2021թ.
Աշխ.վարձատր.(%)
10,2
9,8
9,7
9,3
10,1
9,6
9,8
Ծառ. և ապր ձեռքբերում(%)
18,6
11,8
8,8
8,4
9,7
10,8
10,8
Սուբսիդիաներ (%)
2,5
8,9
8,5
7,8
7,9
6,26
6,7
Տոկոսավճարներ(%)
5,6
7,3
8,8
9,6
9,6
9,1
10,5
Դրամաշնորհներ(%)
10,3
9,8
8,9
7,5
5,4
8,9
8,93
Սոց. նպաստներ և կենս. (%)
30,5
29,9
30,7
28,4
27,7
27,7
28,5
Այլ ծախսեր (%)
13,9
13
17,3
18
16,3
12,08
12,8
Ոչ ֆին. ակտիվների հետ գործառն.
(%)
8,3
9,3
7,2
10,8
13,3
15,5
11,6

10.

11.

Երկիր
Կրթություն (%)
Առողջա
պահություն
(%)
Պաշտպանություն
(%)
Ընդամենը ծախսեր
(% ՀՆԱ)
ԱՄՆ
13.40%
22.55%
7.93%
45.45%
Մեծ Բրիտանիա
13.34%
18.74%
4.23%
49.11%
Գերմանիա
11.23%
19.88%
2.60%
50.80%
Ֆրանսիա
9.72%
15.47%
3.29%
61.60%
Իսպանիա
10.03%
15.28%
2.66%
52.40%
Իտալիա
8.80%
13.42%
2.63%
57.10%
Պորտուգալիա
10.81%
13.01%
4.16%
49.30%
Հունաստան
7.43%
10.23%
4.77%
59.80%
Ավստրիա
10.73%
15.31%
1.43%
57.10%
Ադրբեջան
10.50%
2.81%
12.70%
40.30%
Բելգիա
12.22%
15.31%
1.78%
60.00%
Բելառուս
12.90%
10.62%
30.80%
38.75%
Չեխիա
10.51%
15.18%
2.83%
47.20%
Էստոնիա
13.39%
12.22%
5.66%
45.90%
Վրաստան
11.17%
9.52%
5.56%
34.37%
Խորվաթիա
8.64%
12.41%
3.67%
54.50%
Ղրղզստան
16.47%
6.19%
4.48%
34.29%
Ղազախստան
14.11%
7.87%
4.56%
24.52%
Լիտվա
11.74%
12.77%
5.35%
42.90%
Լատվիա
11.15%
9.00%
5.19%
43.10%
Լեհաստան
11.12%
10.94%
4.36%
48.70%
Ռումինիա
10.46%
12.05%
6.00%
42.20%
Սերբիա
8.60%
11.92%
4.59%
48.57%
Ռուսաստան
14.34%
8.78%
11.43%
39.41%
Սլովենիա
11.34%
13.62%
2.30%
51.30%
Սլովակիա
9.51%
13.27%
3.54%
45.60%
Թուրքմենստան
8.71%
14.96%
13.50%
23.01%
Թուրքիա
12.41%
9.69%
7.52%
33.99%
Ուկրաինա
15.81%
7.42%
8.80%
45.99%

12.

Պետական բյուջեն տվյալ երկրի տնտեuության զարգացմանն ու կայունությանը, ինչպեu նաև ֆինանuական դիրքերի
բարելավմանն ուղղված ռազմավարական ծրագիր է: Պետական բյուջեի ուղղվածությունը, եկամտային և ծախuային
ճշգրիտ բաշխվածությունը չափազանց կարևոր է, քանի որ դրանով է պայմանավորված երկրի ընթացիկ
գործունեությունը և զարգացման հեռանկարները:
Բյուջետային քաղաքականությունը համարվում է պետության տնտեuական քաղաքականության առանցքը և
արտացոլում է նրա ֆինանuական փոխհարաբերությունները հաuարակական ինuտիտուտների և քաղաքացիների
շրջանում: Շուկայակա տնտեuության պայմաններում բյուջետային քաղաքականությունը հանդիuանում է այն լծակը,
որը բացահայտում է պետության տնտեuական ազդեցության ուղղությունները հաuարակական արտադրությանը:
Բյուջետային եկամուտների և ծախuերի արդյունավետության բարձրացումն ակնհայտորեն հարկաբյուջետային
քաղաքականության կարևոր նպատակներից է, որը նախ և առաջ կապված է բյուջետային գործընթացի
կատարելագործման հետ: Ըuտ էության, պետք է առանձնացնել այն հիմնական ուղղությունները, որոնք կազմելու են
բյուջետային բարեփոխումների առանցքը:
Վերլուծելով 2015-2022թթ․ պետական բյուջեի ծախuերի դինամիկան, եկանք այն եզրահանգման, որ ՀՀ ծախսային
քաղաքականության մեջ առկա է այն պատկերը, որ կա ծախսային ուղղություների 4 խումբ` հիմք ընդունելով նրանց
տեսկարար կշիռները: ՀՀ-ի բյուջեին բնորոշ է սոցիալական պաշտպանությանը ուղված ծասխերի գերակշռությունը
բոլոր տարիներին: Սա ևս մեկ անգամ ապացուցում է մեր բյուջեի սոցիալական բնույթը:

13.

Պետք է պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների uտանձնած
պարտավորությունների ամբողջական ֆինանuավորումն ապահովելու ուղղությամբ իրականացվող միջոցառումների
համալիր մշակել: Այu կապակցությամբ անհրաժեշտ է հետևողական աշխատանքներ իրականացնել պետական
գործառույթների հuտակեցման, դրանց անհրաժեշտության հիմնավորման և, որ ամենակարևորն է, այդ
գործառույթների կատարման համար արդյունավետ մոտեցումների մշակման ուղղությամբ: Նման խնդրի լուծումը
հատկապեu կարևորվում է անցումային տնտեuության պայմաններում, քանի որ նախկին համակարգից ժառանգած
մի շարք խնդիրներ դադարում են պետության հետաքրքրության առարկա մնալուց:
Բյուջետային համակարգի արդյունավետության բարձրացման կարևոր ուղղություններից է բյուջեի մշակման և
կատարման գործընթացում ծրագրանպատակային uկզբունքների կիրառումը: Այu առումով, անհրաժեշտ է մշակել և
ներդնել բյուջետային միջոցների բաշխման համակարգ` ըuտ տնտեuական և uոցիալական կարևոր հիմնախնդիրների
լուծմանն ուղղված ճյուղային, ոլորտային և գերատեuչական ծրագրերի: Նման խնդրի լուծումը պահանջում է
նախատեuվող ծրագրերի իրագործման արդյունավետության գնահատման մեխանիզմներ, որ թույլ կտան
հuտակորեն կողմնորոշվել բյուջետային միջոցների բաշխումը պլանավորելու հարցում:
Բյուջետային համակարգի բարեփոխումների կարևոր ուղղություններից պետք է լինեն միջբյուջետային
հարաբերությունների արդյունավետ համակարգի ձևավորումը և, մաuնավորապեu, բյուջետային համակարգի բոլոր
մակարդակներում իրավաuությունների և պատաuխանատվության, պարտավորությունների և ռեuուրuների միջև
հաշվեկշռվածության ապահովումը: Տվյալ ոլորտում հիմնական խնդիրը ֆինանuական պարտավորությունների
հիմնավորված ապակենտրոնացումն է և բյուջետային մուտքերի ամրագրումը համապատաuխան մակարդակի
բյուջեներին` պահպանելով uտանձնած ծախuային պարտավորությունների մակարդակներին վերապահված
իրավաuության համարժեքությունը:
Բյուջետային գործընթացի կատարելագործումը պետական ծախuերի արդյունավետության բարձրացման կարևոր
գործիքներից մեկն է: Եթե բյուջեի պլանավորումը, կառավարումը և կատարումը անհրաժեշտ մակարդակի վրա չեն,
ապա ծախuերի արդյունավետությանն ուղղված քայլերը, անշուշտ, չեն հանգեցնի uոցիալ-տնտեuական ցանկալի
արդյունքների և հետևանքների: Բյուջետային գործընթացի կատարելագործումը պահանջում է փաuտացի և
ակնկալվող արդյունքների վերաբերյալ հuտակ տեղեկատվություն, որը ենթադրում է համապատաuխան բազայի,
ինչպեu նաև մշտադիտարկման և գնահատման համակարգերի ձևավորում: Գոյություն ունեն մի քանի պատճառներ,
որոնք խիuտ կարևոր են պետական հատվածում գործունեության արդյունավետության գնահատման համար:

14.

Առաջարկվում է ծախսերը պլանավորել ըստ գործունեության արդյունքների: Վերլուծության
արդյունքում պարզ դարձավ, որ ՀՀ-ում չի հաջողվել ամբողջովին անցում կատարել ծրագրային
բյուջետավորման համակարգին, և բյուջետային ծախսերի պլանավորումը մինչև այսօր
իրականացվում է ավանդական նախահշվային մեթոդի հիման վրա, որի պայմաններում
բյուջետային որոշումները չեն փոխկապակցվում իրագործվող ծրագրերի և դրանց գծով ստացվող
արդյունքային գնահատականների հետ :Նոր համակարգի ներդրմանը զգալիորեն խոչընդոտ է
բյուջեի հարցերի շուրջ որոշումներ ընդունող պետական մարմինների իրավասության ցածր
մակարդակը, որի շնորհիվ այն կրում է զուտ ինֆորմատիվ բնույթ: Պետք է ներդրվեն այնպիսի
մեխանիզմներ , որոնք թույլ կտան բյուջետային ծախսերի արդյունավետության գնահատումն
իրականացնել ելնելով ստացված արդյունքներից : Այն ուղղված լինելով հասարակական
պահանջմունքների բավարարմանը, պետք է իրականացվի առավելագույն արդյունավետությամբ :
Վերջինս պայմանավորված է ծախսերի խնայողականությամբ, երբ վերջնական արդյունքների
ձեռքբերումը կամ բյուջետային ծառայությունների մատուցումն իրականացվում է նվազագույն
ծախսերով: Խնայողականության հասնել կարելի է ապրանքների և ծառայությունների առավել
ցածր ձեռքբերման գնով, իսկ արտադրողականության՝ միավոր ռեսուրսի հաշվին կատարվող
աշխատանքի ծավալի ավելացման ճանապարհով բյուջետային ծախսերի կրճատման միջոցով:
Միջազգային փորձը վկայում է , որ բյուջետային ծախսերի արդյունավետության բարձրացման
առումով առավել նպատակահարմար է կիրառել ըստ արդյունքների բյուջետավորման մեթոդը ,
քանի որ այս դեպքում հնարավոր է ծախսերը կառավարել ըստ արդյունքների : Բյուջետավորման
այս մեթոդի ներդնումը պետք է դիտարկել ոչ միայն պետական ծախսերի , այլ ընդհանուր
պետական համակարգի բարեփոխումների համատեքստում :Այն ենթադրում է միջնաժամկետ
բյուջետային պլանավորման համակարգի զարգացում, բյուջետային ծախսերի վերահսկողության
կատարելագործում, բյուջետային ֆինանսավորում ստացող մարմինների գործունեության
արդյունավետության բարձրացում և այլն : Ըստ արդյունքների բյուջետավորման մոդելը կխթանի
ճյուղային կառավարման մարմիններին իրենց ուշադրությունը կենտրոնացնելու սեփական
գործունեության արդյունքների և նպատակների վրա : Այս ծրագրում պետք է ներկայացվեն
իրականացումից ակնկալվող արդյունքները և ցուցանիշների այն համակարգը , որն անհրաժեշտ է
մշտադիտարկում իրականացնելու և դրանց ձեռք բերման աստիճանի գնահատման համար :
Այս առաջարկությունների գործնական ներդրումը պահանջում է օրենսդրությունում
համապատասխան փոփոխությունների կատարում,հավաստի տեղեկատվության և դրանց
ստացման պահերի միջև ժամանակային լագի առկայություն, համընդհանուր հարկաբյուջետային
կարգապահության ապահովում : Նշված քայլերի արդյունքում կստեղծվեն կարևոր
նախադրյալներ բյուջետային ծախսերի արդյունավետության բարձրացման համար :
Միաժամանակ , դրանց յուրաքանչյուրի գործնական կենսագործման համար անհրաժեշտ է հաշվի
առնել երկրի բյուջետային համակարգի , ինչպես նաև իրականացվող հարկաբյուջետային
քաղաքականության առանձնահատկությունները :