Xorijiy Investitsiya (FDI)

1.

Xorijiy Investitsiya
(FDI)
Investment , Acquisition, JV
Investitsiya, O`zlashtirish, QK
Follow YTIT

2.

Reja
KIRISH STRATEGIYASI
Kirish
Xorijiy Ishlab
chiqarish
Egalik Qilish
Shakllari
Q&A

3.

Kirish
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
QAROR QABUL QILISH
Transmilliy korporatsiyalar chet el faoliyatida yuqoriroq nazaoratni saqlab
qolish maqsadida real investitsiya kirirtish orqali yangi bozorda faoliyatlarini
boshlashlari mumkin.
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish yo'li bilan kapital va mulkchilikning dunyo
bo'ylab tarqalishi globallashuvning ajoyib tomonlaridan biridir.
Xorijiy investitsiyalar tashqi bozorga chiqishning eng ilg'or va murakkab
strategiyasidir.
Xorijiy investitsiyalar nima va u qanday nazarat qilish huquqini
beradi?

4.

Investitiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA NIMA?
Xorijiy investitsiyalar - bu firma xalqaro kirish (yoki ishlab chiqarish) strategiyasi bo'lib,
uning yordamida kapital, texnologiya, ishchi kuchi, yer, asosiy vositalar kabi ishlab
chiqarish aktivlariga to'g'ridan-to'g'ri egalik qilish orqali chet elda jismoniy mavjudlik
o'rnatiladi.
Xorijiy investitsiyalar orqali internalizatsiyalshis firmaga asosiy bozorlarda jismoniy
mavjudligini saqlab qolish, mijozlar va sheriklarga to'g'ridan-to'g'ri kirish va bozorda
muhim qiymat-zanjiri faoliyatlarini amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Bu chet elda jismoniy ishtirok etish uchun katta mablag'larni sarflashni o'z ichiga olganligi
sababli, xorijiy investitsiyalar boshqa kirish strategiyalariga qaraganda ancha xavfli.

5.

Investitiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (FDI).
Chet el investitsiyalarining ikkita asosiy turi mavjud.
Portfel investitsiyalari - bu milliy valyutada ko'rsatilgan obligatsiyalar kabi
moliyaviy aktivlar.
Obligatsiyalar bilan investor doimiy ravishda doimiy to'lovlar yoki daromad
olish uchun kapitalni qarzga beradi va keyin belgilangan kunga
obligatsiyaning nominal qiymatini oladi
Ammo bu chet elda biznesga egalik huquqini nazorat qilish huquqini
bermaydi
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar - investor investitsiya qilingan
kapitaldan foydalanish ustidan nazoratni saqlab qolish va boshqarish huquqini
beradi

6.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSION TREND

7.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSION TREND

8.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSION TREND

9.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSION TREND
Bugungi kunda TMK jahon YaIMning 25 foizini tashkil etadi va
TMK-larning ichki (intrafirm) savdo
(ya'ni, asosiy firma va uning xorijiy
filiallari o'rtasidagi savdo) jahon
savdo hajmining uchdan bir qismini
tashkil etadi.

10.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
QAROR QABUL QILISH

11.

Investitsiya
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida yuqoriroq
nazaoratni saqlab qolmoqchi bo`lsa qaysi kirish
strategiyasini tanlashi kerak?
KIRISH STRATEGIYASI
FDI - bu o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan tashqi bozorga chiqishning
rivojlangan shakli bo`lib quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
Katta resurs majburiyati
Mahalliy mavjudlik
Masalan, AQShning General
Electric firmasi, avvalo, Qo'shma
Shtatlardan tashqarida joylashgan
fabrikalarda, sho'ba korxonalariga
jami 300 milliard dollardan ko'proq
mablag‘ sarfladi
06
Jiddiy xavf va noaniqlik
Masalan, Yaqinda
Fransiyaning Renault
avtomobilsozligi Rossiyada
Lada avtomolarini ishlab
chiqarish uchun
AvtoVAZning 25 foizini
sotib oldi.
05
Xalqaro standart talablari
Masalan, Toyota, Renault va Volkswagen
kabi avtomobil ishlab chiqaruvchilar
yoqilg'ini tejaydigan va toza
texnologiyalarga sarmoya kiritmoqdalar..
01
FDI
xususiyatlari
04
Masalan, Nestlé Shveytsariyada
joylashgan, ammo sotuvlarining 90
foizidan ko'pini chet eldan ishlab
chiqaradi. Hindistonning MNE Tata
Consultancy Services kompaniyasi
daromadlarining katta qismini Shimoliy
Amerikada ishlab chiqaradi,
03
Nisbiy ustunliklardan
foydalanish
02
Masalan, firmalar o'z sohalari
bo'yicha eng ilg'or bilimlarga
ega bo'lgan mamlakatlarda
ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
borishga moyil bo'lishadi va
kam ish haqi sarflanadigan
joylarda fabrikalar qurishadi
Bozorlardagi keskinliklar
Potentsial muammolar kamatirish uchun,
menejerlar ko'pincha madaniy va lingvistik
jihatdan yaxshi tanish bo'lgan mamlakatlarga
sarmoya kiritishni ma'qullashadi.

12.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
FDI - MOTIVLAR
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?

13.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
BOZOR IZLASH MOTIVI
Yangi bozorlarga kirish huquqi va imkoniyatini olish - Katta miqdordagi bozorning
mavjudligi ko'plab firmalarni xaridorlar joylashgan joylarda yoki ularga yaqin joyda ishlab
chiqarishga undaydi. Mahalliy ishlab chiqarish xaridorlarga xizmat ko'rsatishni yaxshilaydi
va tovarlarni xaridorlarga yetkazib berish narxini pasaytiradi.
Coca-Cola, IBM, Samsung va Siemens kompaniyalari o'zlarining ichki bozorlariga
qaraganda ko'proq chet elda ishlab chiqaradilar.
Asosiy mijozlarni kuzatib borish - Firmalar ko'pincha boshqa xaridorlarni ularga xizmat
ko'rsatishni oldini olish uchun chet elda o'zlarining asosiy mijozlariga ergashadilar.
Tradegar Industries o'zining mijozi Procter & Gamble tomonidan bir martalik
tagliklar ishlab chiqarishda foydalanadigan plastikni yetkazib beradi. P&G Xitoyda
zavod qurganida, Tradegar u erda P&G-ga ergashdi va Xitoyda ham ishlab
chiqarishni yo'lga qo'ydi.
Asosiy raqiblar bilan o'z bozorlarida raqobatlashish - Yer usti uskunalari sanoatida
Caterpillar Mitsubishi bilan qo'shma korxonaga kirib, ularning umumiy raqibi
Yaponiyaning Komatsu kompaniyasining bozor ulushi va rentabelligiga bosim o'tkazdi.
O'zining ichki bozorini himoya qilish uchun katta mablag'larni sarflash zarurati Komatsuning chet elda kengayish imkoniyatini pasaytirdi.

14.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
RESURSLAR IZLASH MOTIVI
Qazib olish va qishloq xo'jaligi sanoatida zarur bo'lgan xom ashyo. Tog'-kon, neft va
o'simliklarni yetishtirish sohasidagi firmalarning xomashyo bo'lgan joyga borishdan boshqa
imkoniyati yo'q..
Sharob sanoatida kompaniyalar Fransiya va Chili kabi uzum etishtirish uchun mos bo'lgan
mamlakatlarda vino zavodlarini tashkil etishadi. Neft kompaniyalari Quvayt kabi mo'l-ko'l
neft zaxiralariga ega mamlakatlarda neftni qayta ishlash zavodlarini tashkil qiladi.
Bilim yoki boshqa boyliklar - Xorijiy investitsiyalar chet el firmasiga bozor ma'lumotlari,
mijozlar, tarqatish tizimlari va mahalliy operatsiyalar ustidan nazoratni yaxshiroq olish
imkoniyatini beradi. R&D, ishlab chiqarish va marketing sohasida hamkorlik qilib, fokal firma
sherikning nou-xaularidan foydalanishi mumkin
Whirlpool Evropaga kirganida, u taniqli brend nomi va tarqatish tarmog'idan foydalanish
uchun Philips bilan hamkorlik qildi. Royal Dutch Shell va PetroChina Xitoydagi Changbei
gaz konidan gaz va neft qazib olish uchun 1,3 milliard dollarlik qo'shma korxona tashkil etdi.
Ushbu korxona orqali PetroChina Shell kompaniyasining chuqur slanets konlaridan qazib
olinadigan yoqilg'ini qazib olishning ilg'or texnologiyalari to'g'risida bilimlarga ega
bo'lmoqda.
Texnologik va boshqaruv nou-xaulari - Firma asosiy sanoat klasterida ishtirok etish orqali
foyda ko'rishi mumkin.

15.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
SAMARADORLIK IZLASH MOTIVI
Xalqaro ekspansiya firma miqyosining tejamkorligini ta'minlashga imkon beradi. Xalqaro
ekspansiya firma sotuvlarini ko'paytirish va ko'plab mahsulot va bozorlarda kompaniya aktivlarini
ishlatishga imkon beradi.
Ishlab chiqarish jarayoniga arzon ishchi kuchi va boshqa arzon ma'lumotlardan
foydalanish orqali manbalar va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiring.
Ushbu turtki xorijiy firmalar tomonidan katta miqdordagi investitsiyalarni Xitoy, Meksika,
Sharqiy Evropa va Hindistondagi fabrikalarda va xizmat ko'rsatuvchi korxonalarda
joylashtirishni keltirib chiqaradi.
Mijozlar yaqinida ishlab chiqarishni joylashtiring - Mijozlar ehtiyojiga ayniqsa sezgir bo'lishi
kerak bo'lgan yoki ta'mi tez o'zgarib turadigan sohalarda, kompaniyalar ko'pincha muhim mijozlar
yonida fabrikalarni yoki yig'ish operatsiyalarini joylashtiradilar.
H&M va Zara kiyim-kechak ishlab chiqarishning katta qismini Yevropadagi mijozlariga yaqin
joyda joylashgan. Xitoy yoki Lotin Amerikasidagi xarajatlar bilan taqqoslaganda Yevropada
kiyim-kechak ishlab chiqarish ancha qimmatga tushadi. Ammo kiyim do'konlarga tezroq
kirib boradi va eng so'nggi moda tendentsiyalarini yaqindan aks ettiradi.
Davlat imtiyozlaridan foydalanish - Hukumatlar tashqi investitsiyalarni jalb qilishni
rag'batlantiradi, chunki u mahalliy ish o'rinlari va kapital bilan ta'minlaydi, garchi soliq tushumini
kamaytiradi va ko'nikma va texnologiyalarni o'tkazadi.

16.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
Biz to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni faoliyat shakllari (greenfield va qo'shilishga/o`zlashtirish) va
egalik xususiyatlari bo'yicha (qo'shma korxona va to'liq egalik) va hamda integratsiya
darajasiga qarab (gorizontal va vertikal) tasniflash mumkin.
Faoliyat shakllariga ko`ra investitsiyalar…
(1)Kompaniya chet elda yangi zavod qursa, uni ba'zan “yashil (greenfield FDI) investitsiya" deb
atashadi.
Ford Tailandning Rayong shahridagi yirik zavodini rivojlanayotgan bozorlar uchun kichik
avtoulovlar ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishda aynan shunday qildi
(2) Kompaniya mavjud bo'lgan xorijiy zavodni sotib olganda, uni “Investitsion o`zlashtirish " (yoki
ba'zan "jigarrang (brownfield FDI) investitsiya") deb atashadi.
Home Depot Meksikani kirganda, qurilish mollari sotuvchisi Home Mart do'konlari va aktivlarini
sotib oldi. Yoki, Xitoyning shaxsiy kompyuter ishlab chiqaruvchisi Lenovo IBM kompaniyasining
shaxsiy kompyuter biznesini sotib oldi, bu uning yillik daromadining uchdan ikki qismiga to'g'ri
keladi. Ushbu bitim Lenovoni brendlar va tarqatish tarmoqlari kabi qimmatbaho strategik aktivlar
bilan ta'minladi va bozorni tez kengaytirib, global o'yinchiga aylanishiga yordam berdi.
(3) MERGER. - Sotib olishning maxsus turi bo`lib, ikki firma birlashib, yirik korxonani tashkil
etadigan
So'nggi yillarda xalqaro miqyosdagi M&As tizimiga Kraft Foods (Qo'shma Shtatlar)ning
Cadbury (Buyuk Britaniya) bilan birlashishi, Suntory (Yaponiya) likyor sanoatida Beam
(Amerika Qo'shma Shtatlari) va Telefonica (Ispaniya) ning Brasilcel ( Braziliya)
telekommunikatsiya sohasida.

17.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investorlar korxonada o'zlarining nazorat darajasini ham tanlaydilar. Bu to'liq
yoki qisman egalik qilish yo'li bilan amalga oshiriladi, natijada mahsulotni ishlab chiqarish, kengaytirish
va foydani taqsimlash kabi masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilish bo'yicha ulushlariga qarab mutanosib
nazorat huquqiga ega bo`ladilar.
To'liq to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar sarmoyador biznesning 100 foiz egasini o'z zimmasiga
oladigan va uning faoliyati ustidan to'liq boshqaruvni ta'minlaydigan to'g'ridan-to'g'ri investitsiya
hisoblanadi.
Masalana Tayotaning AQShdagi ishlab chiqarish zavodlari.
To'liq egalik qiladigan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalardan farqli o'laroq, aktsionerlik qo'shma
korxonasi (equity joint venture) - bu yangi yuridik shaxsga birgalikda egalik huquqiga ega
bo'lgan ikki yoki undan ortiq bosh firmalar tomonidan investitsiya yoki aktivlarni birlashtirish orqali
alohida firma tuziladigan sheriklik turi.
Qo'shma korxona jozibador kirish strategiyasidir, chunki ko'plab tashqi bozorlar murakkabdir.
Masalan, Shanxayda joylashgan Tri Star International traktorlar va boshqa yerga ishlov beruvchi
uskunalar uchun ehtiyot qismlar ishlab chiqaruvchi Illinoys shtatida joylashgan Adams Pressed
Metals aksiyalarining aksariyat qismini sotib oldi. Ushbu birlashish Adamsda 40 ish joyini saqlab
qoldi va Tri Star-ga AQSh bozoriga kirish va marketing nou-xaularini taqdim etdi.

18.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI

19.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
MINI CASE STUDY: Tata Motors-ni xalqaro M&A faoliyatini ko`rib chiqsak. Hindistonning
eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchisi. Tata sotuvlarining qariyb 65 foizini chet eldan oladi.
Tata 2008 yilda Ford Motor Company-dan Jaguar va Land Rover sotib olish uchun 2,3
milliard dollar to'lagan. Tata Osiyo va Yevropada ko'plab Jaguar va Land Rover avtomobil
zavodlariga egalik qiladi. Tata dunyodagi eng arzon avtomobil – Nano-ni ishlab chiqardi.
Renault va Nissan Nano-ni Yevropada tarqatishda Tata bilan hamkorlik qildilar. Tata
shuningdek Norvegiyaning elektr transport vositalari ishlab chiqaruvchisi Miljo-ning 50
foizini sotib oldi. Janubiy Koreyada Tata yuk mashinalari va traktorlar ishlab chiqaruvchi
yetakchi Daewoo Commercial Vehicle Company kompaniyasini sotib oldi.
Mahalliy sherik bilan qo'shma korxona ba'zan fokal firma uchun yagona kirish strategiyasi
bo'lishi mumkin.
Masalan, Meksika hukumati xorijiy TMKlardan mamlakatning neft sanoatiga kirishda mahalliy
Meksika firmalari bilan qo'shma korxonalar tuzishni talab qiladi, bu Meksikaning iqtisodiy
xavfsizligi uchun o'ta muhim hisoblanadi.

20.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
MINI CASE STUDY: 2002 yilda South African Beweries, Miller pivo ishlab chiqarishni sotib olib, AQSh
pivo bozorida katta mavqega ega bo'ldi. U o'z nomini SABMiller plc deb o'zgartirdi. Keyinchalik
kompaniya Janubiy Amerikaning ikkinchi yirik pivo ishlab chiqaruvchisi bo'lgan Bavaria SA ning 97
foizini sotib oldi. 2011 yilda SABMiller plc Avstraliyaning eng yirik pivo ishlab chiqaruvchisi bo'lgan
Foster kompaniyasini sotib oldi. SABMiller plc Xitoyning CR Snow Breweries kompaniyasi bilan
qo'shma korxonaga kirib, SABMillerni plc Xitoyning eng yirik pivo ishlab chiqaruvchisi bo'lishiga yordam
berdi. 2015 yilda SABMiller plc Buyuk Britaniyaning Meantime Brewing kompaniyasini pivo sanoatiga
kirish maqsadida sotib oldi. SABMiller plc ko'plab xorijiy investitsiyalar va hamkorlikdagi korxonalar
orqali dunyodagi ikkinchi eng yirik pivo ishlab chiqaruvchiga aylandi va hozirda 80 dan ortiq
mamlakatlarda o'z faoliyatini yuritmoqda.
Boshqa Misollar
•Volkswagen etkazib berish mikroavtobuslarini ishlab chiqarish uchun Polshada zavod qurish
uchun 1 milliard dollar sarfladi.
•Daniyaning Lego Group kompaniyasi Xitoyda o'yinchoq fabrikasini qurish uchun 100 million
evrodan ko'proq mablag 'sarfladi.
•Saudiya Arabistonining SABIC Corporation firmasi General Electric kompaniyasidan GE
Plastics sotib olish uchun 11,6 mlrd.
•Godiva shokoladini sotib olgandan so'ng, Yildiz turk oziq-ovqat kompaniyasi 2014 yilda Buyuk
Britaniyada joylashgan "United Biscuits" gazak ishlab chiqaruvchi yirik kompaniyani sotib olish
uchun 3,2 milliard dollar to'lagan.

21.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
Integratsiya darajasiga ko`ra
Gorizontal FDI – TMK-lar bir nechta mamlakatlarda bir xil ishlab chiqarish faoliyatini amalga
oshirganda sodir bo'ladi.
Vertikal FDI – TMK-lar ishlab chiqarish jarayonini xalqaro miqyosda bo'lib, ishlab chiqarishning har bir
bosqichini eng kam xarajat bilan amalga oshiriladigan mamlakatda joylashtiradi.
MINI CASE STUDY: Vertikal va gorizontal integratsiya o'rtasidagi farqni quyidagi misolda
ko`ramiz. 2014 yilda Koreyaning maishiy texnika ishlab chiqaruvchi Samsung Electronics
kompaniyasi Shimoliy Amerikadagi konditsionerlarning yetakchi sotuvchisi bo'lgan Queptside
Corporation korporatsiyasini sotib oldi. Samsung o'zining asosiy konditsionerlarini tashqi
bozorda tarqatish qobiliyatini oshirish uchun Queptside sotib oldi. Sotib olish pastga
yo'naltirilgan vertikal integratsiyani namoyish etadi, chunki asboblarni tarqatish Samsungning
asosiy faoliyat doirasidan tashqarida. 2012 yilda, aksincha, Samsung Polshada maishiy texnika
ishlab chiqaradigan Amica kompaniyasining ishlab chiqarish zavodlarini sotib oldi. Ushbu sotib
olish gorizontal integratsiyani ifodalaydi, chunki Samsung Electronics kompaniyasining asosiy
faoliyati maishiy texnikasi va elektron mahsulotlarini ishlab chiqarishdir. Amica-ning ishlab
chiqarish zavodlarini sotib olib, Samsung o'z sanoatiga o'z sarmoyasini ishlab chiqarish
quvvatini kengaytirish uchun sarmoya kiritganini ko`rsatadi.

22.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
INVESTITSIYA TURLARI
Integratsiya darajasiga ko`ra
Gorizontal FDI – TMK-lar bir nechta mamlakatlarda bir xil ishlab chiqarish faoliyatini amalga
oshirganda sodir bo'ladi.
Vertikal FDI – TMK-lar ishlab chiqarish jarayonini xalqaro miqyosda bo'lib, ishlab chiqarishning har bir
bosqichini eng kam xarajat bilan amalga oshiriladigan mamlakatda joylashtiradi.
MINI CASE STUDY: Vertikal va gorizontal integratsiya o'rtasidagi farqni quyidagi misolda
ko`ramiz. 2014 yilda Koreyaning maishiy texnika ishlab chiqaruvchi Samsung Electronics
kompaniyasi Shimoliy Amerikadagi konditsionerlarning yetakchi sotuvchisi bo'lgan Queptside
Corporation korporatsiyasini sotib oldi. Samsung o'zining asosiy konditsionerlarini tashqi
bozorda tarqatish qobiliyatini oshirish uchun Queptside sotib oldi. Sotib olish pastga
yo'naltirilgan vertikal integratsiyani namoyish etadi, chunki asboblarni tarqatish Samsungning
asosiy faoliyat doirasidan tashqarida. 2012 yilda, aksincha, Samsung Polshada maishiy texnika
ishlab chiqaradigan Amica kompaniyasining ishlab chiqarish zavodlarini sotib oldi. Ushbu sotib
olish gorizontal integratsiyani ifodalaydi, chunki Samsung Electronics kompaniyasining asosiy
faoliyati maishiy texnikasi va elektron mahsulotlarini ishlab chiqarishdir. Amica-ning ishlab
chiqarish zavodlarini sotib olib, Samsung o'z sanoatiga o'z sarmoyasini ishlab chiqarish
quvvatini kengaytirish uchun sarmoya kiritganini ko`rsatadi.

23.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
Ba'zan xalqaro sheriklik yoki xalqaro strategik ittifoq deb ataladigan hamkorlikdagi
korxonalar asosan ikki yoki undan ortiq firmalar o'rtasidagi sheriklikdir.
Firmalar guruhlari ba'zida yangi texnologiyalarni rivojlantirish yoki elektr stantsiyalari kabi
yirik ishlarni bajarish kabi yirik loyihalarni amalga oshirish uchun sheriklik aloqalarini
o'rnatadilar.
Hamkorlikning ikkita asosiy turi - bu qo'shma korxonalar va loyihaga asoslangan, ulushga
/asoslanmagan korxonalar.
QO`SHMA KORXONALAR - Mahalliy sherik o'z zavodidan yoki boshqa inshootlardan
foydalanishni, mahalliy til va madaniyatni bilishni, bozor navigatsiyasi bo'yicha nou-xaularni,
qabul qiluvchi mamlakat hukumati bilan foydali aloqalarni yoki ishchi kuchi yoki xom ashyo kabi
arzonroq ishlab chiqarish imkoniyatlarin beradi.
Masalan, Procter & Gamble (P&G) Italiyaning moda uyi Dolce & Gabbana bilan qo'shma
korxonada. Kelishuvga ko'ra, P&G parfyumeriya mahsulotlarini ishlab chiqaradi va italiyalik firma
o'z brendining mahalliy kuchidan foydalangan holda ularni Yevropada sotadi. Hamkorlik ikkala
firmaning ham ilmiy-tadqiqot ishlari, ishlab chiqarish, brendlash, tarqatish va bozor ma'lumotlari
bo'yicha bir-birining strategik aktivlariga yuqori darajada kirish imkoniyatini beradi.

24.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
QO`SHMA KORXONALAR
MINI CASE STUDY: Koreyaning elektronika ishlab chiqaradigan Samsung kompaniyasi 1970yillarda NEC, Sanyo va Corning Glass Works kabi xorijiy texnologiyalarni yetkazib beruvchilar
bilan qo'shma korxonalar orqali xalqaro aloqalarni boshladi. Hamkorlik Samsung kompaniyasiga
mahsulot dizayni va marketing shoxobchalarini sotib olishga imkon berdi va tashqi biznesga
ishonchni oshirdi. Uning imkoniyatlari o'sib borishi bilan Samsung xalqaro ishlab chiqarishga
kirishdi. Uning dastlabki xorijiy ishlab chiqarish sa'y-harakatlari Portugaliyada 1982 yilda
boshlangan qo'shma korxona shaklida edi. 1990-yillarda Samsung Buyuk Britaniyaning
super-bozorlari tarmog'i ega bo`lgan Tesco bilan Janubiy Koreyada gipermarketlar tarmog'ini
yaratish uchun qo'shma korxona tashkil etdi. Samsung kompaniyasi 2013 yil AQShning
Corning kompaniyasi bilan qo'shma korxonasi televizorlar uchun shisha displeylar ishlab
chiqarishni boshladi.

25.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
LOYIHAGA ASOSLANGAN, ULUSHGA /ASOSLANMAGAN - sheriklar tomonidan yangi yuridik
shaxs yaratmasdan nisbatan tor doirada va aniq jadval bilan loyihani yaratadigan hamkorlikdir.
Xodimlar, resurslar va kapital aloqalarini birlashtirib, sheriklar yangi texnologiyalar yoki
mahsulotlar ustida ish olib boradi, bu korxona o'z samarasini bermaguncha hamkorlik davom
etadi. Bunday sheriklik, ayniqsa, texnologiya va bilim talab qiladigan sohalarda ilmiy-tadqiqot
ishlarining ulkan doimiy xarajatlarini kamaytiradi va firmalarga raqiblarini ortda qoldirishga
yordam beradi.
Masalan, Rossiyaning "Rusnano" va AQShning "Crocus Technology" kompaniyalari 2013
yilda MRAM chiplarining ilg'or versiyalarini o'rganish va ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan
hamkorlikka kirishdi. Ushbu chiplar raqamli kameralar va smartfonlar kabi aqlli elektronikalarda
xotira chiplari vazifasini bajaradi.

26.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
LOYIHAGA ASOSLANGAN / ULUSHGA ASOSLANMAGAN –
MINI CASE STUDY: 2015 yilda Hewlett-Packard (HP) Tayvanning Foxconn kontrakt ishlab
chiqaruvchisi bilan yuqori o'lchovli hisoblash va saqlash texnologiyalari bo'yicha tadqiqotlar
o'tkazish uchun ulushga asoslanmagan qo'shma korxona tashkil etdi. Ushbu tashabbus HP
kompaniyasining keng ko'lamli ma'lumotlar markazlari bozorida o'z ulushiga ega bo'lish istagini
aks ettiradi. Ushbu korxona Amazon, Google va Facebook kabi mijozlar uchun zamonaviy
kompyuter serverlarini ishlab chiqarishni maqsad qilgan strategik tijorat shartnomasidir. Bunday
Internet-servis kompaniyalari Internet-savdo, qidiruv xizmatlari, bulutli saqlash va ijtimoiy
tarmoqlar uchun o'z dasturlarini ishga tushirish uchun keng ko'lamli ma'lumotlar markazlarini
boshqaradilar. Masalan, Facebook o'zining yirik foto arxivida rasmlarni saqlash uchun
giperskale texnologiyasidan foydalanadi. Amazon o'zining millionlab mijozlari to'g'risida
ma'lumot saqlash uchun ushbu texnologiyadan foydalanadi. Ushbu tashabbusi Foxconn-ning
yuqori hajmli dizayni va arzon ishlab chiqarish tajribasi bilan HP kompaniyasining hisoblash va
brend yetakchiligidan foydalanadi. HP va Foxxconn birgalikda giperhajmli saqlash
texnologiyalarini dizaynlashtiradi va ishlab chiqaradi.

27.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
LOYIHAGA ASOSLANGAN / ULUSHGA ASOSLANMAGAN –
An'anaviy aktsionerlik qo'shma korxonalaridan farqli o'laroq, loyiha asosida hamkorlik quyidagi
o'ziga xos xususiyatlarga ega:
Yangi yuridik shaxs yaratilmaydi. Hamkorlar o'z faoliyatini shartnoma ko'rsatmalari
doirasida olib boradilar.
Bosh kompaniyalar doimiy ravishda davom etayotgan korxonaga egalik huquqini izlashlari
shart emas. Buning o'rniga ular bilim yoki boshqa foyda olish uchun o'z bilimlari, tajribalari,
xodimlari va pul resurslariga hissa qo'shadilar.
Hamkorlik aniq belgilangan jadval va tugash sanasiga ega bo'lishga intiladi; Maqsadlarini
bajarib bo'lgandan keyin yoki davom ettirish uchun boshqa sabablar bo'lmaganda, sheriklar
o'zlarining stavkalari bo'yicha harakat qilishadi.
Hamkorlik aktsiyadorlik qo'shma korxonasiga qaraganda tor doirada bo'lib, odatda bitta
mahsulotni ishlab chiqish, ishlab chiqarish, marketing yoki tarqatish kabi bitta loyihani
ta'kidlaydi.
.

28.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK
CONSORTIUM – Konsortsium bu keng ko'lamli loyihani amalga oshirish uchun bir nechta
sheriklar tashabbusi bilan loyihaga asoslangan hamkorlikdir. Odatda har bir a'zoning huquqlari
va majburiyatlarini belgilaydigan shartnoma bilan tuziladi.
Ish a'zolarga foyda bilan bir xil asosda taqsimlanadi. Masalan, uchta sherikli konsortsiumda,
agar har bir tomon ishning uchdan bir qismini bajaradigan bo'lsa, unda har biri daromadning
uchdan bir qismini oladi.
Konsortsiumlar tijorat samolyotlari, kompyuterlar, farmatsevtika va telekommunikatsiya kabi
sohalarda innovatsiyalar uchun mashhurdir, bu erda yangi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari ko'pincha yuz million dollarga etadi va keng tajribani talab qiladi.
Masalan, Boeing, Fuji, Kawasaki va Mitsubishi kuchlari birlashib, Boeing 767
samolyotlarining asosiy tarkibiy qismlarini dizaynlashtirdi va ishlab chiqarishdi. Xitoyda, Janubiy
Koreyaning Doosan Group va AQShning Westinghouse firmasi Xitoyning davlat atom
energetikasi texnologiyalari korporatsiyasi bilan hamkorlikda atom elektr stantsiyalarini qurishdi.
Westinghouse aksariyat qismi Yaponiyaning Toshiba korporatsiyasiga tegishli.

29.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK

30.

Investitsiya
KIRISH STRATEGIYASI
Agar kompaniyalar chet el faoliyatida
yuqoriroq nazaoratni saqlab qolmoqchi
bo`lsa qaysi kirish strategiyasini
tanlashi kerak?
KIRISHDA XALQARO HAMKORLIK