Змяненне спалучэнняў or, ol, er, el

1. Змяненне спалучэнняў *or, *ol, *er, *el

2.

1 Змяненне праславянскіх спалучэнняў
галосных [о], [е] з плаўнымі [р], [л]
паміж зычнымі (І поўнагалоссе)
2 Гіпотэзы адносна паходжання І
поўнагалосся.
3 Своеасаблівы лёс пачатковых
спалучэнняў *оrt, *оlt.
4 З’явы пачатку слова ў праславянскай і
старажытнарускай мовах

3. Змяненне праславянскіх спалучэнняў галосных [о], [е] з плаўнымі [р], [л] паміж зычнымі (І поўнагалоссе)

4. *or, *ol, *er, *el

Перад галосным плаўны трапляў да наступнага
склада:
*prostorъ – просторъ.
Калі спалучэнні былі паміж зычнымі, утвараўся
дыфтонг, бо спалучэнні знаходзіліся ў межах
аднаго склада:
*storna.
Змяненне дыфтангічных спалучэнняў галосных *о,
*е з плаўнымі ішло ў дыялектах праславянскай
мовы не манафтангізацыяй, як пры спалучэнні
*о, *е з насавымі зычнымі, а іншым чынам:

5. Праславянская мова

*ōr, *ōl, *ēr, *ēl (паміж зычнымі)
– *tōrt, *tōlt, *tērt, *tēlt
(дзе t – любы зычны)
ār, āl, ēr, ēl
(паўднёваславянскія,
чэшская, славацкая
мовы)
ōr, ōl, ēr, ēl
(усходнеславянскія,
заходнеславянскія мовы)

6.

trāt, tlāt, trēt, tlēt
torot, tolot, telet, teret
плаўны кароткі,
нескладовы →
развіваецца другасны галосны,
падобны галоснаму перад
плаўным
перастаноўка артыкуляцыі
галоснага і плаўнага з
падаўжэннем галоснага

7.

Заходнеславянскія мовы
Усходнеславянскія мова
trot, tlot, tret, tlet
torot, tolot, teret
галосны перад плаўным
страціўся

8.

Праславян
ская мова
Паўднёва-
Заходнеславянскія
мовы
(польская)
Усходнеславянскія
мовы
(старажытнаруская)
*borda
славянскія
мовы
(стараславянс
кая)
брада
broda
борода
*golva
глава
głowa
голова
*bergъ
брѣгъ
brzeg
берегъ
*melko
млѣко
mleko
молоко
*pelnъ
плѣнъ
plon
полонъ

9. Праславянскае *tēlt

змянілася не ў *telet, а ў tolot, бо перад
наступным зычным [л] быў цвёрдым і
лабіялізаваным (лабіявелярызаваным).
Пад уплывам такога [л] галосны
пярэдняга рада [e] набыў лабіялізацыю і
рушыў ва ўтварэнні назад, змяніўся ў
[о]:
*tēlt → tolt – *melko → молоко
(стараславянскае млѣко).

10. Калі [*е] знаходзіўся пасля заднеязычных [г], [к], [х] -

Калі [*е] знаходзіўся пасля
заднеязычных [г], [к], [х] адбывалася І палаталізацыя, змяненне
[г], [к], [х] - [ж], [ч], [ш], што абумовіла
немагчымасць [о] перад плаўным [л].
Пасля плаўнага [о] развіваўся:
*сhelmъ – шеломъ (стр.), шлѣмъ (стсл.)
*gеlbъ – желобъ (стр.), жлъб (балг.), жлеб
(сербская).
Словы з няпоўнагалоссем у рускай мове
(среда, наслаждение, плен) –
запазычанні са стараславянскай мовы.

11. Гіпотэзы адносна паходжання І поўнагалосся

Аб праўдзівасці паходжання сучасных
ўсходнеславянскіх поўнагалосных формаў ад
праславянскіх спалучэнняў *or, *ol, *er, *el
сведчаць:
- іншыя індаеўрапейскія мовы: нямецкая: Bart –
барада, лацінская: porcus, італьянская: porco
– парася, нямецкая: garten, англійская: garden
– агарод;
-запазычанні са старажытнарускай мовы ў
фінскую: palttina – полотьно, karsta –
короста, эстонскія varblane – воробей, varten
– веретено.

12.

І поўнагалоссе – жывы працэс у
пачатковы перыяд развіцця асобных
славянскіх моўных груп.
Імя франкскага караля Карла Вялікага
стала вядомым славянам толькі ў VІІІ-ІХ
ст. З часам імя ператварылася ў
агульны назоўнік і змянілася паводле
змянення спалучэння *tort: Карл –
король, краль (стараславянская мова),
król (польская мова), kral (чэшская
мова).

13. Адрозненні ў тлумачэнні лёсу ўказаных спалучэнняў у заходнеславянскіх мовах

- у спалучэннях *tōrt, *tōlt, *tērt, *tēlt развіваецца
другасны галосны, падобны галоснаму перад
плаўным: torot, tolot, telet, teret, пазней першы
галосны адпаў (В. Іваноў)
- у групе заходнеславянскіх моў, як і ў мовах
паўднёваславянскіх, у спалучэннях *tōrt, *tōlt,
*tērt, *tēlt адбывалася перастаноўка
артыкуляцыі галоснага і плаўнага, але, у
адрозненне ад паўднёваславянскіх моў, у
мовах заходнеславянскіх не адбываецца
падаўжэння галоснага *ō да *ā (Ф.М. Янкоўскі)

14. Своеасаблівы лёс пачатковых спалучэнняў *оrt, *оlt

Калі спалучэнні *ort, *olt знаходзіліся пад
узыходнай інтанацыяй, ва ўсіх
дыялектах праславянскай мовы
адбывалася перастаноўка гукаў з
падаўжэннем галоснага:
*ōrt, *ōlt – *ārt,* ālt –* rat, *lat:
*ordlo – рало (старажытнарускае) –
беларускае араць, польскае radło;
*olkomъ – лакомъ (старажытнарускае),
łakomy (польскае), лаком (балгарскае).

15. Калі спалучэнні *ort, *olt знаходзіліся пад нізыходнай інтанацыяй

Праславянская мова
*ort, *olt
*olkъtь
ПаўднёваУсходнеЗаходнеславянскія
славянскія
славянскія
мовы
мовы
мовы
*ārt, *ālt – *rāt,
*rot, *lot – *ŏrt, *ŏlt
*lāt
лакъть (стсл.) локоть (стр.) łokieć
(польск.)
лакът (балг.)
*orvьnь
равьнъ
ровьнъ (стр.)
*orz-
разоумъ (стсл.)
розоумъ (стр.) rozum
(польск.)
разум (балг.)
równy
(польск.)

16. З’явы пачатку слова ў праславянскай і старажытнарускай мовах

У старажытнарускай мове ў пачатку
слова галосныя былі пашыраны мала,
бо агульнае імкненне да адкрытасці
склада праяўлялася ў тэндэнцыі
прыкрытасці пачатковага галоснага
зычным, чым дасягалася ўзрастаючая
гучнасць у словах:

17.

Праславянская
мова
*j + пачатковы а
Стараславянская
мова
агньць
Старажытнаруская
мова
"гн"
*j + пачатковы у югъ
(прыдыхальны
элемент перад
пачатковым [у]) ютро
оугъ
Усходнеславянскія
мовы:
[г]+ пачатковы [у]
гужь
ужь
оутро

18.

Паўднёва-славянскія
мовы
*j + e
Стараславянс
кая
Балгарская
Заходнесла Усходнесл
-вянскія
амовы
вянскія
мовы
Польская
мова
Старажыт
наруская
мова
*jezero
ѥзеро
езеро
jezioro
озеро
*jesenь
ѥсень
есень
jesień
осень
*jelenь
ѥлень
елен
jeleń
олень
*jedinъ
ѥдинъ
един
jeden
одинъ

19.

Усходнеславянская глеба – страта *j +
дысіміляцыя е з галосным пярэдняга
рада ў наступным складзе (акрамя ь):
ежь, ель, его, ему –
у наступным складзе галосныя
непярэдняга рада.