Санхүү, санхүүгийн систем. Лекция №1

1. САНХҮҮ, САНХҮҮГИЙН СИСТЕМ

Лекц №1
САНХҮҮ, САНХҮҮГИЙН СИСТЕМ

2. АГУУЛГА

Санхүүгийн тухай ойлголт
Санхүүгийн харилцаанд оролцогчид
Санхүүгийн систем, түүний үүрэг, бүтэц
Санхүүгийн үндэс хичээлийн тойм
Ашиглах материал
Семинарын даалгавар
2

3. Санхүү

Салбар шинжлэх ухаан: Санхүү нь эдийн засгийн
шинжлэх ухааны нэг салбар юм.
Гол судлагдахуун: Санхүү нь хязгаарлагдмал нөөц
баялгийг
цаг
хугацаагаар
хуваарилахыг судалдаг.
хэрхэн
оновчтой
Бусад салбар шинжлэх ухаанаас ялгагдах онцлог:
Санхүүгийн шийдвэртэй холбоотой зардал ба өгөөж нь:
o цаг хугацааны туршид тархсан
o үр дүнг урьдчилан таамаглах боломжгүй байдаг.
Онцлог: Санхүү бол мөнгөн харилцаа
3

4. Санхүүгийн шинжлэх ухааны гол гавъяатнууд

Эдийн
засгийн
шагналтан:
салбарын
Санхүүгийн
Нобелийн
1990 онд Харри Марковиц “Багц сонголтын онол” (Theory
of portfolio choice)
Виллиам Шарп – “Капитал, хөрөнгийн үнэлгээний онол”
(Capital asset pricing model -CAPM)
Мертон Миллер – компанийн санхүүгийн онолд капиталын
өртгийн тооцоололд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан
1997 онд Роберт Миллер болон Мирон Шолс – үүсмэл үнэт
цаасны үнэ цэнийг тодорхойлох шинэ арга боловсруулсан
4

5. Санхүүг яагаад судлах хэрэгтэй вэ?

Хувь хүний түвшинд:
Өөрийн нөөц боломжийг оновчтой удирдах
Бизнесийн үйл ажиллагаанд амжилт олох
Ирээдүйдээ өөрийн сонирхсон, боломжийн цалин сайтай
ажилд орох
Нийгмийн гишүүний хувьд санхүүгийн мэдлэгтэй байх
Санхүүгийн мэргэжилтэн болохын хувьд:
Санхүүгийн бодлого, санхүүгийн систем, институтуудын
талаар мэдлэгтэй болж, тэдгээрийн хоорондын уялдаа
холбоо, ажиллах зарчмуудыг ойлгох
Санхүүгийн хэрэгслүүдийг бизнесийн болон төрийн
санхүүгийн түвшинд оновчтой хэрэглэх, үнэлэх, удирдах
5

6. Санхүүгийн харилцаа нь:

Өрхийн хүрээнд
Компанийн түвшинд
Улс орны түвшинд явагддаг ба эдгээр гол
субъектууд нь хоорондоо тасралтгүй харилцан
үйлчлэлд оршиж байдаг.
6

7.

Санхүүгийн харилцааны гол шинж:
Ямагт мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг дагаж
бий болдог. /Мөнгөөр илэрхийлэгддэг/
Хуваарилалт, дахин хуваарилалтын шинжтэй
ҮНБ,
Үндэсний орлогыг сангийн
сангийн бус хэлбэрээр хуваарилдаг.
болон

8. Санхүүгийн харилцааны онцлог

1.
Хуваарилалт, дахин хуваарилалтын шинжтэй
Жи: - Даатгалын харилцаа зөвхөн дахин
хуваарилалтын хүрээнд явагддаг,
хязгаарлагдмал харилцаа
Жи: - Төсөв татварын харилцаа ч мөн адил
2. ҮНБ,ҮО-ыг сангийн болон сангийн бус
хэлбэрээр хуваарилдаг
Жи: Төвлөрсөн ба төвлөрсөн бус сангууд
8

9. Санхүүгийн харилцааны гол шинж:

Мөнгө бол санхүүгийн оршин тогтнох үндэс
юм.
Мөнгийг зах зээлийн хэл гэж нэрлэдэг. Учир нь
зах зээлийн бүхий л үйл ажиллагаа мөнгөний
тусламжтай явагдаж, түүгээр хэмжигддэг.
9

10. Мөнгө, түүний үүрэг

1. Өртгийн хэмжүүр
2. Гүйлгээний хэрэгсэл
3. Төлбөрийн хэрэгсэл
4. Хадгаламж, хуримтлалын
үүрэг

11. Өртгийн хэмжүүр

Өртөг
Бараа, ажил, үйлчилгээ арилжаа, солилцоонд орохын
тулд өөрийн гэсэн үнэ өртөгтэй байх ёстой.
Үнэ-тухайн барааг үйлдвэрлэхэд зайлшгүй гарах
зардлын түвшин дээр тулгуурладаг.
Зардал
Хэмжүүр-мөнгө

12. Гүйлгээний хэрэгсэл

Худалдан
авсан бараа, үйлчилгээний төлбөрийг
төлөхөд мөнгө ашиглагдана.
Энд
мөнгө маш богино хугацааны үүргийг
гүйцэтгэдэг.
M*V=P*Q
Мөнгө нь гүйлгээний хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэж,
үнийн
тогтвортой
байдлыг
хангахад
эрэлт,
нийлүүлэлтийн харьцаа тэнцвэртэй байх ёстой.

13. Төлбөрийн хэрэгсэл

Энэ
үүргийн хувьд мөнгө
ашиглагддаг.
- Зээл төлөх
- Цалин хөлс олгох
- Татвар, төлбөр, хураамж төлөх
өргөн
хүрээтэй

14. Хадгаламж, хуримтлалын үүрэг

Эргэлтэнд шууд оролцохгүй, үүн дотор төлбөрийн
болон гүйлгээний хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэхгүй
байгаа мөнгө нь мөнгөн хуримтлалыг бий болгодог.
Мөнгөн хуримтлал нь зээлийн харилцаа үүсэх
урьдач нөхцөл болдог.

15. Санхүүгийн дэд ангилал

Хувь хүний санхүү - Personal finance
Компанийн санхүү - Corporate finance
Төрийн санхүү - Public finance
15

16. Өрхийн санхүү

Өрх гэр болон хувь хүмүүс дараах 4 төрлийн
санхүүгийн асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй
болдог. Үүнд:
Хэрэглээ болон хадгаламж
Хөрөнгө оруулалтын шийдвэр
Санхүүжилтийн шийдвэр
Эрсдлийг удирдахтай холбогдсон шийдвэрүүд
16

17. Өрхийн санхүү

Би тэтгэвэртээ зориулж хадгаламж хийх гэж
байна. Ингэхийн тулд Тэтгэврийн сан (Pension
Fund), Хамтын сан (Mutual Fund), Шууд
хувьцааны зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийх үү?
Алийг нь ашиглах вэ?
Би шинэ машинтай болохыг хүсч байна.
Хадгаламжаа ашиглах уу, лизингээр эсхүл зээлээр
авах уу?
Амрах, орон байшин худалдаж авах төлбөрөө
ямар хэлбэрээр хийх нь зөв сонголт байх вэ?
17

18. Компанийн санхүү

• Компанийн
санхүүгийн
шийдвэртэй
асуудлыг судалдаг санхүүгийн салбар юм.
холбогдох
• Бизнесийн байгууллагын гол зорилго нь бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг бий болгох, улмаар ашиг орлого олох явдал
юм.
• Өмчлөлийн хувьд ялгаатай бизнесийн 3 үндсэн хэлбэр
байдаг. Эдгээр нь:
1.
Хувиараа эрхлэх аж ахуй
2.
Нөхөрлөл
3.
Компани: хувьцаат (ХК) болон (ХХК)
18

19. Компанийн санхүү

Компанийн хувьд хамгийн түрүүнд шийдвэрлэх асуудал нь стратегийн
төлөвлөлт (ямар төрлийн бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэх вэ?)
Үүний дараа санхүүгийн 3 гол шийдвэр гаргадаг:
o Капитал төсөвлөлт (хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг үнэлж, сонгох үйл
явц)
o Капиталын бүтцийн шийдвэр (капиталын өртгийг хямд байлгах эх
үүсвэрүүдийн хольц: энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа, банкны зээл,
бонд, опцион г.м)
o Ажлын капиталын удирдлага (бэлэн мөнгө, бараа материалын нөөц,
зээлийн борлуулалт, авлага) Бүтээгдэхүүнээ зээлээр эсхүл бэлэн мөнгөөр
борлуулах эсэх
19

20. Компанийн эзэмшигч болон удирдлагын ялгаа

Тус тусдаа байх шалтгаан :
1.
2.
3.
4.
Компанийн эзэмшигч мөн менежер нь байх гэдэг нь
удирдах авъяас, хөрөнгө хоёул 1 хүнд байна гэсэн үг.
Энэ нь ховор (CEO - Headquarter)
Бизнесийн өндөр өгөөжтэй үр дүнд хүрэхэд их
хэмжээний хөрөнгө шаардагдаж болно. Энэ үед бүх
эзэмшигчид компанийн удирдлагад орох боломжгүй.
Эдийн
засгийн
тодорхойгүй
нөхцөл
байдалд
эзэмшигчид хөрөнгөө хэд хэдэн компанид тараан
байршуулах сонирхолтой. Энэ тараан байршуулалт
удирдлага,эзэмшигч хамт байх үед хэцүү.
Суралцах бэрхшээл (Удирдлагын туршлага дутсанаас
компанийн үнэ цэнэд муугаар нөлөөлөх талтай)
20

21. Хөрөнгө гэж юу вэ?

Эдийн засгийн үнэ цэнэ бүхий бүх зүйлсийг хөрөнгө гэж
хэлж болно.
Биет ба биет бус капитал
Барилга байгууламж, тоног төхөөрөмж, үйлдвэрлэлийн
процесст шаардлагатай орц-биет капитал, биет капитал
олж авахад ашигласан хувьцаа, өрийн бичиг, зээл зэрэг нь
санхүүгийн капитал.
Хүмүүс олсон орлогынхоо зарим хэсгийг хуримтлуулж
түүнийг харилцах данс, хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө,
бизнесийн тодорхой хувь эзэмших зэрэг хэлбэрээр
байршуулж болно.
Хэрэв бусдаас зээлбэл үүрэг хариуцлага (өр) үүснэ.
Өрхийн цэвэр үнэ цэнэ=Хөрөнгө-Өр төлбөр
21

22. Төрийн санхүү

Төрийн санхүү нь төрд шаардлагатай санхүүгийн нөөцийг
бүрдүүлж, хуваарилахтай холбоотой асуудлыг судалдаг.
Ингэхдээ төр нь хэрхэн үр ашигтайгаар:
Нөөцийг хуваарилах
Орлогыг тэгш хуваарилах
Макро эдийн засгийг тогтворжуулж байгааг анхаарч судалдаг.
Эдийн засгийн дотоод, гадаад тогтвортой байдал (Гарц, үнэ,
төлбөрийн тэнцлийн тогтвортой байдлыг хангах)
Энэ үүднээс улсын төсвийн орлого, зарлага, татварын бодлого,
нийгмийн халамжийн сан зэрэг тусгай зориулалттай сангууд, засгийн
газрын бонд зэрэг асуудлыг авч үздэг.
22

23. Төрийн санхүү

Орлогын удирдлага (Эх үүсвэр: Төсвийн урсгал орлого
(татварын орлого, татварын бус орлого), хөрөнгийн
орлого, зээл тусламжийн орлого)
Зарлага,
санхүүжилтийн удирдлага (Хөтөлбөрөөр
дамжин хэрэгжинэ. Эрүүл мэнд, боловсрол, байгаль
орчин, нийгмийн хамгааллын бодлого хөтөлбөр г.м )
Улсын өрийн удирдлага (Дотоод, гадаад өр)
23

24.

Санхүүгийн
тогтолцоо
Санхүүгийн
бодит
харилцаа
Санхүүгийн
байгууллага
Санхүүгийн
зах зээл

25. Санхүүгийн харилцаа

Иргэн – Аж ахуйн нэгж
Иргэн- Төр
Аж ахуйн нэгж- Аж ахуйн нэгж
Аж ахуйн нэгж- Төрийн хооронд явагдана
25

26. Санхүүгийн тогтолцоо

Санхүүгийн тогтолцоо нь өрх гэр, аж ахуйн нэгж болон
засгийн газар санхүүгийн шийдвэрээ гаргах үйл явцад
үйлчилж байдаг.
Санхүүгийн тогтолцооны бүтэц:
o санхүүгийн
зах зээл (мөнгөний ЗЗ, хөрөнгийн ЗЗ,
биржийн ЗЗ, биржийн бус ЗЗ г.м) \МХБ, NYSE, LSE..\
o зуучлагчид
(банк, даатгалын
оруулалтын хамтын сан)
o санхүүгийн
үйлчилгээний
компани,
байгууллагууд
хөрөнгө
(Moody’s,
Bloomberg …)
o бусад (Монгол банк, Санхүүгийн зохицуулах хороо...)
26

27. Санхүүгийн тогтолцооны үүрэг

Эдийн засгийн нөөцийг орон зай, цаг хугацаагаар
шилжүүлэх /мөнгөн гуйвуулга, хадгаламжийн нөөцийг
ашиглан зээл олгох/
Эрсдэлийг удирдах боломж олгох /хөрөнгө оруулалт
хийхэд
тодорхой
хэсгийг
тухайн
компани,
хувьцаа
эзэмшигч, банкууд хуваан хариуцах – хувьцаа гаргах, зээл
авах/ (Давхар даатгал, даатгалын гэрээг худалдах)
Төлбөр тооцоог түргэн шуурхай хийх боломжоор хангах
/кредит карт/
27

28. Санхүүгийн тогтолцооны үүрэг

Нөөцийг төвлөрүүлэх, эзэмшлийг тархаах
хувьцаат компани болох, хөрөнгө оруулалтын
хамтын сан
Мэдээллээр хангах
санхүүгийн мэдээлэл, индекс
Өдөөгчийн /incentive/ асуудлыг шийдвэрлэх
moral hazard, adverse selection, principal-agent
problem
28

29. Санхүүгийн тогтолцооны мөнгөн урсгал

Ф.С Мишкин (2004) “Мөнгө, банк, санхүүгийн зах зээлийн эдийн засаг”, 21 хуудас
29

30. Шууд болон шууд бус санхүүжилт

1.
Шууд санхүүжилт (Direct Finance)
Зээлдэгчид зээлдүүлэгчээс шууд зээл авна. Өөрөөр хэлбэл,
зээлдэгч өөрийн ирээдүйн орлого болон хөрөнгөөс хувь
хүртэх эрхийг олгосон санхүүгийн хэрэгслүүдийг
санхүүгийн зах зээл дээр худалдах замаар өөрсдийн
шаардлагатай хөрөнгийг олж авдаг.
2.
Шууд бус санхүүжилт (Indirect Finance)
Зээлдэгчид
шууд бусаар – санхүүгийн зах зээлээс
санхүүгийн зуучлагчдаар дамжуулан – зээлдүүлэгчээс
хөрөнгө татна. Өөрөөр хэлбэл, зээлдэгч нь өөрийн ирээдүйн
орлого болон хөрөнгөөс хувь хүртэх эрхийг олгосон
санхүүгийн хэрэгслүүдийг гаргаж, санхүүгийн зах дээрээс
зуучлагчдаар дамжуулан хөрөнгө татна.
30

31. Санхүүгийн зах зээл

Санхүүгийн зах зээлийн зорилго: сул
чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг санхүүгийн
зуучлагч байгууллагуудаар дамжуулан эдийн
засгийн эргэлтэнд оруулах явдал юм.
31

32. Санхүүгийн зах зээлийн бүтэц

Санхүүгийн зах зээлийн хэд хэдэн ангилал бий:
Арилжаалагдаж буй санхүүгийн хэрэгслийн
хугацаагаар нь
Мөнгөний зах зээл: 1 жил хүртэлх богино хугацаатай
Хөрөнгийн зах зээл: 1 жилээс дээш урт хугацаатай.
Хөрөнгийн буюу үнэт цаасны зах зээлийг дотор нь
хувьцааны, өрийн хэрэгслийн, үүсмэл үнэт цаасны,
анхдагч ба хоёрдогч, биржийн ба биржийн бус зэрэг
олон янзаар ангилдаг.
Валютын зах зээл
32

33. Санхүүгийн зуучлагчид

Зуучлагчдыг нь энгийнээр хэлбэл зээлдүүлэгчээс
зээлдэгчид хөрөнгө шилжих үйл явцад оролцож буй
мэргэжлийн гуравдагч этгээдийг хэлнэ.
Санхүүгийн зуучлагч байх зайлшгүй шаардлага нь:
- Хөрөнгө хэрэглэгч болон нийлүүлэгчийн хооронд шилжих
хөрөнгийн хэмжээ
- Хөрөнгө оруулалтын зардлууд
- Цаг хугацааны асуудалтай холбоотой гарч ирнэ.
Санхүүгийн байгууллагууд нь хөрөнгийн илүүдэлтэй байгаа
олон жижиг хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийг хуримтлуулж
нэгтгэн, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр хомсдолтой байгаа
этгээдүүдэд хөрөнгө оруулалт, зээл олгон хуваарилна.
33

34. Хичээлийн агуулга

Санхүүгийн
зах
зээл
болон
институциуд
ба
оролцогчид
Нөөцийг бүрдүүлэх, зарцуулах үндэс
Санхүүгийн хэрэгслүүд, тооцоолох үндэслэл
Хувь хүний санхүүгийн үндэс
Санхүүгийн эрсдлийн удирдлагын үндэс
Нийгмийн даатгалын үндэс
Төрийн санхүүгийн удирдлагын үндэс
34

35. Унших материал

Монгол хэл дээрх ном, сурах бичиг
Англи хэл дээрх ном, сурах бичиг
Ф.С Мишкин болон бусад (2004) Economics of
Мoney, banking and financial markets, 7th edition
(файлаар бий)
Bodie. Z, Merton. R.C, Cleeton.D.L (2009) Financial
econometrics, 2nd edition (файлаар бий)
35

36. Семинарын даалгавар

Монгол улсын санхүүгийн системийг бүдүүвчлэн
гаргах (ямар байгууллагуудын удирдлагад мөнгөний, хөрөнгийн,
төсвийн, нийгмийн даатгалын, олон улсын валют арилжааны зах
зээлийн үйл ажиллагаа явагддаг)
УИХ, Монгол Банк, холбогдох яамууд, Санхүүгийн зохицуулах хороо,
Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар болон бусад байгууллагын вэб хуудас,
ном, сонин хэвлэл
Санхүүтэй холбоотой Монгол улсын ямар хуулиуд
байдаг вэ? Хамгийн их холбогдох хуулиудыг олж мэдэх
(www.legalinfo.mn болон бусад)
Эдгээр асуудлуудыг семинарын хичээл дээр ярилцана.
Сайн бэлтгэж ирж, идэвхитэй оролцсон оюутанд эсвэл багт
идэвхийн оноо өгнө.
36