1Tilshunoslikning-asosiy-omillari-Tarix-madaniyat-ijtimoiy-iqtisod-etnik-va-hududiy-tasirlar

1.

Tils hunos likning as os iy
omillari: Tarix, madaniyat,
ijtimoiy-iqtis od, etnik va
hududiy ta’s irlar
Til – bu shunchaki aloqa vositasi emas, balki jamiyatning tarixiy, madaniy va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini aks ettiruvchi murakkab tizimdir. Ushbu
taqdimotda tilshunoslikka ta’sir etuvchi asosiy omillarni chuqurroq
o‘rganamiz.

2.

Tarixiy omillar: Tilning shakllanishi va
rivojlanishidagi tarixiy jarayonlar
Abu Nasr Forobiy, Mahmud Koshg‘ariy, Alisher Navoiy kabi buyuk
mutafakkirlar tilshunoslik faniga beqiyos hissa qo‘shganlar. Ularning
asarlari tilning tarixi va rivojlanishini o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Til va tarixiy sivilizatsiyalar o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud. Har bir davr
o‘zining siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlari bilan tilga ta’sir
ko‘rsatadi.
Tarixiy o‘zgarishlar tilning leksik, grammatik va fonetik tuzilishida chuqur
iz qoldiradi. Masalan, o‘zbek tilining turli bosqichlarda arab, fors, rus
tillaridan qabul qilgan so‘zlar uning rivojlanishini aks ettiradi.

3.

Madaniy urf-odatlar va til
Etnografik Tadqiqotlar
Milliy Qadriyatlar
Madaniy O‘zgarishlar
Etnografiya fani orqali madaniyat
O‘zbek xalqining urf-odatlari,
Madaniyat o‘zgarishi bilan til
va til o‘rtasidagi munosabatlar
marosimlari va xalq og‘zaki ijodi
leksikasi va nutq madaniyati
chuqur o‘rganiladi. Xalqning
(ertaklar, dostonlar, maqollar)
ham o‘zgaradi. Yangi
turmush tarzi, an’analari tilga
tilning boyligini shakllantiradi va
tushunchalar va hodisalar tilga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
rivojlantiradi.
yangi so‘zlarni olib kiradi.

4.

Madaniyat va tilning jonli
ko'zgus i
O‘zbek xalqining yorqin urf-odatlari, rang-barang kiyimlari va ko‘p asrlik
marosimlari tilning boyligini va madaniyatining chuqurligini aks ettiradi. Har
bir bayram, har bir urf-odat o‘ziga xos til ifodalariga va nutq madaniyatiga
ega.

5.

Ijtimoiy-iqtis odiy omillar va til
Ijtimoiy Tabaqalanis h
S hahar va Qis hloq Tillari
Zamonaviy Rivojlanis h
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanish,
Shahar va qishloq aholisining
ayniqsa texnologiya va biznes
Jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalanish va
turmush tarzi va kasbi til farqlariga
sohasidagi yangiliklar tilga ko‘plab
iqtisodiy o‘zgarishlar tilga sezilarli
olib keladi. Tilning ijtimoiy funksiyalari
yangi so‘zlar va terminlarni olib kiradi.
ta’sir ko‘rsatadi. Har bir ijtimoiy guruh
jamiyatning turli qatlamlarida turlicha
o‘ziga xos nutq xususiyatlariga ega
namoyon bo‘ladi.
bo‘ladi.

6.

Etnik va hududiy omillar: Tilning ko‘p qirrali
tabiati
O‘zbekistonning ko‘p millatli hududi tilning etnik xilma-xilligini
ta’minlaydi. Har bir etnik guruh o‘ziga xos til va madaniyatga
ega bo‘lib, bu tilshunoslik uchun boy materialdir.
Mahalliy dialektlar va shevalar tilshunoslikda alohida o‘rin
tutadi. Ular tilning evolyutsiyasi, tarixiy jarayonlar va hududiy
xususiyatlarini o‘rganishga yordam beradi.
Etnolingvistika va etnosotsiologiya fanlari tilni etnik va ijtimoiy
kontekstda o‘rganib, uning jamiyatdagi o‘rnini va funksiyalarini
tushunishga yordam beradi.

7.

Til va hudud: geografik
rang-baranglik
O‘zbekistonning boy geografik va etnik xilma-xilligi tilning ko‘p qirrali
tabiatini aks ettiradi. Xaritada turli hududlarda tarqalgan dialektlar va etnik
guruhlar o‘rtasidagi bog‘liqlik yaqqol ko‘rinadi. Har bir hudud o‘ziga xos til
xususiyatlarini saqlagan holda, umumiy o‘zbek tilini boyitadi.

8.

Tils hunos likda tarix iy va madaniy omillarni
o‘rganis hning ahamiyati
Tarix iy ildizlarni tus hunis h
Madaniy meros ni s aqlas h
"Devonu lug‘otit turk" as ari
Tilning tarixiy ildizlarini bilish orqali
Madaniy merosni saqlash va tilni
Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu
uning bugungi holatini tushunish va
rivojlantirish – bu milliy o‘ziga
lug‘otit turk" asari turkiy tillar
kelajakdagi rivojlanishini bashorat
xoslikni asrash va kelajak
tarixini o‘rganishda fundamental
qilish mumkin.
avlodlarga yetkazish demakdir.
manba bo‘lib, uning tilshunoslikdagi
o‘rni beqiyosdir.

9.

Tilni saqlash va rivojlantirish strategiyalari

10.

Xulosa: Tilshunoslik omillari – tilning jonli va
murakkab tizimi
Tarixiy omillar
Tilning kelib chiqishi va evolyutsiyasi.
Madaniy urf-odatlar
Xalqning qadriyatlari va an’analari.
Etnik va hududiy omillar
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar
Millatlarning xilma-xilligi va geografik
Jamiyatning tuzilishi va iqtisodiy
joylashuvi.
rivojlanishi.
Ushbu omillar tilni shakllantiradi va rivojlantiradi. Har bir omil tilshunoslikda o‘ziga xos o‘ringa ega va bir-birini to‘ldiradi. Tilni chuqur tushunish
uchun bu omillarni birgalikda o‘rganish zarur. Tilshunoslik – jamiyat va madaniyatning ko‘zgusi bo‘lib, kelajak avlodlarga qoldiriladigan bebaho
merosdir.