XV-XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілі

1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілі

1.
2.
3.
Жоспар
XV-XVII ғасырлардағы ауызша әдеби тілдің
лексикалық сипаты
XV-XVII ғасырлардағы ауызша әдеби тілдің
грамматикалық сипаты
XV-XVII ғасырларда қазақ поэзиясындағы
стильдік-тілдік ерекшеліктері

2.

XV-XVII ғасырдағы ауызша дамыған әдеби тілдің
негізін құраған тілдің түрі:
қазақ руларының ауызекі сөйлеу тілі;
поэзия түріндегі көркем әдебиет – Асан, Қазтуған
(XV), Шалкиіз, Доспамбет, Шобан, Жиембет,
Марғасқа (XVI-XVII) жыраулардың тілі;
ауызша дау, билік, шешендік сөздердің тілі –
Төле би, Әйтеке би, Қаз дауысты Қазыбек би,
Байдалы, Сырым Датұлы, Қыпшақ Ізбасты сияқты
би-шешендер тілі;

3. Ауызша әдеби тілдің лексикалық сипаты

Жыраулар тілінде төрт түлік малға қатысты сөздер;
жаугершілік тақырыбына байланысты сөздер;
дерексіз есімдер (араб-парсы сөздері көбірек кездеседі)
қолданылған;
табиғат құбылыстарына байланысты ұғымдар;
діни лексикада араб-сөздері мен түркілік сөздер жарыса
қолданылады

4. Лексикалық сипаты

Жаугершілік
Төл сөздер
Тұрмыстық,
мал шаруашы
лығына
қатысты
Дерексіз

5. Көне сөздер

1) Көне түркілік тұлғалар: ал (“қол”), жазы (жапан
дала), салу (қалдыру), кежі (күзет?), сағыну (сақтану),
күлем (?), сындырау (?), соңыратын, тебір(?), ағбыту,
көмбідей ару жалар, кірмембес, күлем, күспен, ұным,
нараду, нарт, үрмеу, ісіріп;
2) мағыналары өзгеріп, бірнеше мағынада қолданылатын
сөздер: қарындас, алаш, ару, ауыр, қыршын, озу,
байтақ, соқта, ару т.б.
Тарихи сөздер (көне қару-жарақ атаулары, қоғамдықәкімшілік терминдер, қазақ қауымының күнкөрісіне
қатысты тұрмыстық лексика): садақ, кіреуке, тондық,
ала, сақетер, күс

6. Лексикалық нормалану

Тақырыптық сипаты
Тілдік деректер
мысалдар
Әлеуметтік топтардың
атауы
Хан, сұлтан, құл, бай ұлы, би
ұлы, төре, аға, шора т.б.
Азаулының Аймәдет ер
Досмамбет ағаның Хан
ұлына несі жоқ, Би
ұлынан несі кем?
Әскери ұғымдағы сөздер
мен тіркестер
1. Садақ, оқ, ала балта, жай,
алдаспан, семсер, көбе, жебе,
адырна, сүңгі
2. Адырна, қылшан, тобыршық,
жебе;
3. жорту, оқ тию, білте салу, топ
бастау, дұшпан ату, суырылып
шабу, дұшпанның тобын
тоздыру т.б.
Күлікке тастай болып
тимесе, Үстіме көбе
сайлап кимен-ді...
Жауырнына қанды көбе
сыймаған.
Дулығамның төбесі туған
айдай болмаса...

7. Грамматикалық сипаты

Септеу тәртібі қазіргі тілдік нормамен бірдей, тек
есімдіктердің септелуінде өзгешеліктер бер: ноғайлық
бізім, менім, жаталар, тосатып тәрізді варианттар,
шығыс септіктің –дың, өткен шақтың –ғай нұсқалары;
Тұйық етістіктің –у және –мақ варианттары қатар
қолданылады;
Есімшенің –мыш өткен шақ формасы жоқ, -ған формасы
қолданылады; Есімшенің ауыспалы шағы –атын түрінде;
Бұйрық рай негізінен қазіргі тілге ұқсас, бірақ екінші
жақтың –ғыл түрі кездеседі;
Қазіргіден өзгешелеу мынадай формалар бар: өт.шақ
есімшенің жіктеул і түрінде –н дыбысын түсіріп айту –
жортқамын; -ңыз, -ңіз орнына –кер тұлғасы – өткеріп;
өткен шақтың –ғай, -гей арқылы берілуі; -май-мын
тұлғасының орнына –ман формасының қолданылуы;

8. Стильдік-тілдік ерекшелігі

риторикалық сұраулар, белгілі бір формулалармен
берілген қаратпалар, ұқсастық жасайтын
образдар, параллельдер жиі кездесіп отырады;
жеке сөздердің, тұлғалардың, құрылымдардың
қайталап келуі, кейбір септік жалғауларының,
тәуелдік жалғауының түсірілмейтін тұста түсіріліп
айтылуы;
белгілі бір лексикалық топтардағы сөздердің
әрдайым дерлік эпитеттермен келуі;
тыңдаушының назарын аудару үшін өлең жолдарына
(кейде буын сандарының артып кеткеніне де
қарамастан) «басы артық» одағай, шылаулар,
есімдіктердің кіргізілуі

9. Ұсынылатын әдебиеттер:

Сыздықова
Р. Қазақ әдебиет тілінің тарихы,
А, Ана тілі, 1993.
Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері, А,
Ғылым, 1989.
Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ
поэзиясының тілі, А,Ғылым, 1976.
Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы:
Ана тілі, 1996. – 304 б.
Нұрдәулетова Б. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы
Маңғыстау ақын-жырауларының тілдік
ерекшелігі, А, 2003.

10. Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. XV-XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілін танытатын
әдеби үлгілер
2. Асан қайғы толғаулары тілінде авторға тән емес (кейін
қосылған) қандай белгілер бар?
3. Ноғайлы жырлары тіліндегі түсінігі қиын сөздер туралы
Қ.Өмірәлиев қандай пікір айтады?
4. Ертедегі әдебиет үлгілерінің тілдік өзгеріске ұшырауын
Р.Сыздық қалай түсіндіреді?
5. XV-XVII ғасырлардағы әдеби үлгілердің бірсыпырасын
қазақ-ноғай әдеби үлгілері деп тануға қандай себеп бар?
6. Ноғайлы-қазақ поэзиясының бастапқы қалпын түптамырымен сақтап жетуіне қандай факторлар басты себеп
болған?
7. XV-XVII ғасырлардағы жыраулар толғауларында аң-құс,
төрт түлік мал, табиғат атауларының образға көбірек алыну
себебі не?
8. Дидактикалық толғауларда қандай дерексіз ұғымдар
көбірек қолданылды (мысалдар келтіріңіз)?