1-MAVZU_TAQDIMOT_DASTURLASH

1.

DASTURLASH
01
MAVZU
Obyektga yo‘naltirilgan dasturlash
faniga kirish. Obyektga yo‘naltirilgan
dizayn

2. Tilning bazaviy tushunchalari

Mа’ruza rejasi
DASTURLASH 1
1
Tilning bazaviy tushunchalari
2
Identifikatorlar, ularga qiymat o‘zlashtirish
usullari va operatorlari
3
Inkrement va dekrement
4
Ma’lumotlar toifasini o‘zgartirish
5
Matematik funksiyalar va kutubxonalar
2

3. Algoritm tuzish

Tilning bazaviy tushunchalari
Algoritm
tuzish
Muammoni
ta’riflash
Dastur
tuzish
metodikasi
Dastur
yozish
DASTURLASH 1
Baholash
3

4.

Tilning bazaviy tushunchalari
void = «bo’sh»
Kompilyator
turlariga qarab
int ga o’zgarishi
mumkin
Dastur tanasi
(yordamchi
funksiya ham
chaqiriladi)
DASTURLASH 1
void main()
{
}
Dasturda kamida
1 ta funksiya
main() bo’lishi
shart
Blok – dasturning
bir qismi
(boshlanishi)
Blok – dasturning
bir qismi
(yakunlash)
4

5.

Tilning bazaviy tushunchalari
Mumkin bo’lgan belgilar:
Katta va kichik lotin alifbosi (A-Z, a-z)
Ta’kidlovchi belgi _
Raqamlar 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
Maxsus simvollar: “, {} | [ ] () + - / % \ ; ‘ . : ? < = > _ ! & *
#~^
!
Nomni raqamlar bilan boshlash mumkin emas!
Mumkin bo’lmagan belgilar:
Rus alifbosi.
Probel.
Qavs, turli belgilar, +,-,! va x.k.
DASTURLASH 1
5

6.

Identifikatorlar, ularga qiymat o’zlashtirish
usullari va operatotlari
Identifikatorlar lotin harflari, ostki chiziq belgisi va sonlar
ketma-ketligidan iborat bo‘ladi. Identifikator lotin harfidan yoki
ostki chiziq belgisidan boshlanishi lozim.
Misol uchun:
A1, _MAX, adress_01, RIM, rim
Katta va kichik harflar farqlanadi, shuning uchun oxirgi
ikki identifikator bir-biridan farq qiladi.
Borland kompilyatorlaridan foydalanilganda nomning birinchi 32
harfi, ba'zi kompilyatorlarda 8 ta harfni inobatga oladi.
Bu holda NUMBER_OF_TEST va NUMBER_OF_ROOM
identifikatorlari bir biridan farq qilmaydi.
DASTURLASH 1
6

7.

Xizmatchi so’zlar
Tiplar nomlari:
char, short, int, unsigned, long, float, double.
Operatorlar nomlari:
if, else, switch, case, while, do, for, default, break,
continue, goto.
Xotira turlari:
auto, register, static, extern.
Tiplar bilan ishlash:
typedef, sizeof.
Struktura: struct, union.
Chiqish: return, entry.
DASTURLASH 1
7

8. O’zgaruvchi nima?

O‘zgaruvchi - ma'lum nomga ega va o‘zida qiymatlarni
saqlaydigan kompyuter xotirasidagi yacheyka.
Dastur bajarilish jarayonida o‘zgaruvchilar qiymati
o‘zgarishi mumkin.
Yacheykaga yangi qiymat yozilganda eskisi o‘chib ketadi.
O‘zgaruvchi tiplari:
int – [-32768…32767] oraliqdagi butun sonlar (2 baytgacha)
float – xaqiqiy son, floating point (4 baytgacha)
char – belgi, character (1 baytgacha)
DASTURLASH 1
8

9. O’zgaruvchilarning tiplari

1. char – bitta simvol;
2. long char – uzun simvol;
3. int – butun son;
4. short yoki short int – qisqa butun son;
5. long yoki long int – uzun butun son;
6. float haqiqiy son;
7. long float yoki double – ikkilangan haqiqiy son;
8. long double – uzun ikkilangan haqiqiy son.
DASTURLASH 1
9

10. O’zgaruvchilarning tiplari

Tur nomi
Baytlardagi
o‘lchami
bool
unsigned short int
short int
unsigned long int
long int
1
2
2
4
4
int (16 razryadli)
int (32 razryadli)
2
4
DASTURLASH 1
Qiymat chegarasi
true yoki false
0..65535
-32768..32767
0..42949667295
2147483648..2147483647
-32768..32767
2147483648..2147483647
10

11. O’zgaruvchilarning tiplari

Tur nomi
unsigned int (16 razryadli)
unsigned int (32 razryadli)
unsigned char
char
float
double
long double (32 razryadli)
void
DASTURLASH 1
Baytlardagi
Qiymat
o‘lchami
chegarasi
2
4
1
1
4
8
10
2 yoki 4
0..65535
0..42949667295
0..255
-128..127
1.2E-38..3.4E38
2.2E-308..1.8E308
3.4e-4932..-3.4e4932
11

12. O’zgaruvchilarni e’lon qilish va qiymat berish

O‘zgaruvchilarni dasturning ixtiyoriy qismida ta'riflash mumkin.
Misol uchun:
int a, b1, ac; yoki
int a; int b1; int ac;
O‘zgaruvchilar ta'riflanganda ularning qiymatlari aniqlanmagan
bo‘ladi. Lekin o‘zgaruvchilarni ta'riflashda initsializatsiya ya'ni
boshlang‘ich qiymatlarini ko‘rsatishi mumkin.
Misol uchun:
int i = 0;
char c = ’k’;
DASTURLASH 1
12

13. Konstanta(o‘zgarmas)lar

Konstanta - o‘zgartirish mumkin bo‘lmagan qiymat. C
tilida besh turdagi konstantalar ishlatilishi mumkin:
simvollar,
butun sonlar, haqiqiy sonlar, sanovchi
konstantalar va nul ko‘rsatkich.
Belgili o‘zgarmaslar - odatda bir bayt joyni egallaydi va bu
256 xil belgini saqlash uchun yetarlidir. Char tipi
qiymatlarini 0..255 sonlar to‘plamiga yoki ASCII belgilar
to‘plamiga interpretatsiya qilish mumkin.
DASTURLASH 1
13

14. ASCII belgilari

ASCII belgilari – kompyuterdagi standart belgilar to‘plami.
ASCII - bu American Standard Code for Information Interchange
(Amerikaning axborot almashinishi uchun standart kodi) degan
ma'noni anglatadi. Misol uchun:
‘x’,’*’,’\012’,’\0’,’\n’- bitta simvolli konstanta;
‘dd’,’\n\t’,’\x07\x07’ ikki simvolli konstantalar.
C++ kompilyatorida tekstlarni formatlovchi bir nechta
maxsus belgilardan foydalaniladi. Maxsus belgilar axborotlarni
ekranga, faylga va boshqa chiqarish qurilmalariga chiqarishda
formatlash uchun qo‘llaniladi.
DASTURLASH 1
14

15. Escape belgilari

Escape Ichki kod
belgilari (16 s/s)
\\
0x5S
\’
\”
\?
\a
0x27
0x22
0x3F
0x07
\b
0x08
\f
0x0C
D A S TU RLA S H 1
Amal
Teskari yon chiziqni chop
etish
Apostrofni chop etish
Qo‘shtirnoqni chop etish
So‘roq belgisi
Tovush signalini berish
Kursorni 1 belgi o‘rniga
orqaga qaytarish
Sahifani o‘tkazish
15

16. Escape belgilari

Escape
belgilari
Ichki kod
(16 s/s)
\n
0x0A
\r
0x0D
\t
\v
\000
0x09
0x0D
000
\xNN
0xNN
DASTURLASH 1
Amal
Qatorni o‘tkazish
Kursorni ayni qatorning boshiga
qaytarish
Navbatdagi tabulyasiya joyiga o‘tish
Vertikal tabulyasiya (pastga)
Sakkizlik kodi
Belgi o‘n oltilik kodi bilan berilgan
16

17. Nomlangan konstantalar

C++ tilida o‘zgaruvchilardan tashqari nomlangan
konstantalar kiritilishi mumkin. Bu konstantalar qiymatlarini
dasturda o‘zgartirish mumkin emas. Konstantalar nomlari
dasturchi tomonidan kiritilgan va xizmatchi so‘zlardan farqli
bo‘lgan identifikatorlar bo‘lishi mumkin. Odatda nom sifatida
katta lotin harflari va ostiga chizish belgilari kombinatsiyasidan
iborat identifikatorlar ishlatiladi. Nomlangan konstantalar
quyidagi shaklda kiritiladi:
const tip konstanta_nomi = konstanta_qiymati.
DASTURLASH 1
17

18. Nomlangan konstantalar

Misol uchun:
const double EULER = 2.718282;
const long M = 99999999;
const R = 765;
Oxirgi misolda konstanta tipi ko‘rsatilmagan, bu konstanta
int tipiga tegishli deb hisoblanadi.
DASTURLASH 1
18

19. С++ да амаллар. Арифметик амаллар

Tayanch arifmetik amallarga qo‘shish (+), ayirish (-),
ko‘paytirish (*), bo‘lish (/) va bo‘lish qoldigʻini olish (%) amallarini
keltirish mumkin.
DASTURLASH 1
Ifoda
Izoh (natija)
X=-5
- ishora amali
Z=8 – 7
- ayirish amali
Y=5%2
x=5 / 2
1 - qoldiq
2 – bo’linma
y=5. / 2
Z=2 + 3*(-4)/(1+2)
2.5 – bo’linma
-2
19

20. Inkrement va dekrement

Inkrement ++ unar amali qiymatni 1 ga oshirishni ko‘rsatadi.
Amalni prefiks, ya'ni ++i ko‘rinishda ishlatish oldin o‘zgaruvchi
qiymatini oshirib, so‘ngra foydalanish lozimligini, postfiks esa i++
ko‘rinishda ishlatish oldin o‘zgaruvchi qiymati foydalanib, so‘ngra
oshirish kerakligini ko‘rsatadi. Misol uchun, i ning qiymati 2 ga teng
bo‘lsin, u holda 3+(++i) ifoda qiymati 6 ga, 3+i++ ifoda qiymati 5 ga
teng bo‘ladi. Ikkala holda ham i ning qiymati 3 ga teng bo‘ladi.
DASTURLASH 1
20

21. Inkrement va dekrement

Dekrement -- unar amali qiymati 1 ga kamaytirishni
ko‘rsatadi. Bu amal ham prefiks va postfiks ko‘rinishda
ishlatilishi mumkin. Bu ikki amalni faqat o‘zgaruvchilarga
qo’llash mumkin.
DASTURLASH 1
21

22. Qiymat berish amali

Bundan tashqari C++ tilida murakkab qiymat berish amali
mavjud bo‘lib, umumiy ko‘rinishi quyidagichadir:
O‘zgaruvchi_nomi amal = ifoda;
Bu yerda amal quyidagi amallardan biri *,/,%,+,-, &,^,|, <<,>>.
Misol uchun:
x+ = 4 ifoda x = x+4 ifodaga ekvivalentdir;
x* = a ifoda x = x*a ifodaga ekvivalentdir;
x/ = a+b ifoda x = x/(a+b) ifodaga ekvivalentdir;
DASTURLASH 1
22

23. Shartli amal

Shartli amal ternar amal deyiladi va uchta operanddan iborat
bo‘ladi:
<1-ifoda>?<2-ifoda>:<3-ifoda>
Shartli amal bajarilganda avval 1- ifoda hisoblanadi. Agar 1ifoda qiymati 0 dan farqli bo‘lsa 2- ifoda hisoblanadi va qiymati
natija sifatida qabul qilinadi, aks holda 3-ifoda hisoblanadi va
qiymati natija sifatida qabul qilinadi.
Misol uchun modulni hisoblash: x<0?-x:x yoki ikkita sondan
kichigini topish a<b?a:b.
DASTURLASH 1
23

24.

Munosabat va mantiqiy ifodalar
• Munosabat amallari.
== - teng,
!= - teng emas
< - kichik,
<= - kichik yoki teng
> - katta,
>= - katta yoki teng
• Mantiqiy amallar
!
inkor
&& kon'yunksiya (mantiqiy ko’paytirish)
||
diz'yunksiya (mantiqiy qo’shish)
DASTURLASH 1
24

25. Mantiqiy amallar jadvali

х
у
!x
x||y
x&&y
0
0
1
0
0
0
1
1
1
0
1
0
0
1
0
1
1
0
1
1
DASTURLASH 1
25

26. Taqqoslash amallari

Amallar
Qo’llanilishi
Mazmuni (o’qilishi)
<
a<b
“a kichik b”
<=
a<=b
“a kichik yoki teng b”
>
a>b
“a katta b”
>=
a>=b
“B kata yoki teng b”
==
a==b
“a teng b”
!=
a!=b
“a teng emas b”
DASTURLASH 1
26

27. Kutubxonalar

1. #include <stdio.h> - C tilida kiritish/chiqarish.
2. #include <iostream.h> - C++ tilida kiritish / chiqarish
3. #include <math.h> - standart matematik funksiyalar uchun
4. #include <conio.h> - kiritish/chiqarishni nazorat qilish
5. #include <string.h> - qator tipli o’zgaruvchilar bilan ishlash
6. #include <stdlib.h> - standart kutubxona fayllarini chaqirish
7. # include <time.h> - kompyuterning soatidan foydalanish
8. #include <graphics.h> - grafik imkoniyatlaridan foydalanish
DASTURLASH 1
27

28. Matematik funksiyalar

Funksiya
Yozilishi
sin x
sin(x)
sqrt (x); pow(x,1./2)
cos x
tg x
ln x
cos(x)
tan(x)
log(x)
abs(x); fabs(x)
atan (x)
pow(x, 2./3)
lg x
log10(x)
log(x)/log(2); log2(x)
arcsin x
pow(x,a)
asin(x)
exp(x)
acos(x)
DASTURLASH 1
Funksiya
arctan x
arccos x
Yozilishi
28

29. Qo’shimcha standart funksiyalar

ceil(x) - x ni o’zidan katta yoki teng bo’lgan butun songacha
yaxlitlash.
Masalan: ceil (12.6) = 13; ceil (-2.4)= -2;
floor (x) – x ni o’zidan kichik yoki teng bo’lgan butun
songacha yaxlitlash.
Masalan: floor (12.1) = 12; floor (4.8) = 4; floor(-12.1) = -13; floor
(15.9)=15;
fmod (x,y) – x/y ning qoldig’ini kasr son ko’rinishida beradi.
Masalan: fmod (7.3,1.7) = 0.5
DASTURLASH 1
29

30.

XULOSA
• Hayotda masalalarni yechishda uning algoritmini
tuzishdan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi.
Masala algoritmni tuzgan shaxs istalgan dasturlashda
masalani yechish mumkin bo’ladi, albatta undan shu
dasturlash tili sintaksisini bilish kifoya qiladi.
• Masalani yechish algoritmni tuzish, so’zlar,
matematik formulalar, grafiklar va jadvallar asosida
ifodalash mumkin.
• Algoritmlarni
chiziqli,
tarmoqlanuvchi
va
takrorlanuvchi ko’rinishda ifodalash mumkin.
DASTURLASH 1
30

31.

E’TIBORINGIZ UCHUN
RAXMAT!
31