9-дәріс

1. Дәріс 9. Ресей империясының отарлау саясатындағы жер және жер мәселесі

2.

Мазмұны:
9.1. Шекара сызығының салынуы: Ресей әкімшілігінің жерді тартып алуы.
Әскери казак отары: Орал, Орынбор, Сібір казак әскерлері. Казактар ​табы
және оның мәртебесі.
9.2. ХІХ ғ. 60-90 жылдарындағы көші-қон мәселесі. Орыс шаруаларын
Қазақстанға қоныстандыру туралы «Уақытша ережелер».
9.3 Орыс шаруаларын Қазақстан аймақтарына орналастыру ерекшеліктері.
Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы: оларды
орналастырудың себептері мен шарттары.
9.4 Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттарының қазақтың жайылымдық
жерлерінің талан-таражға салынуы туралы пікірлері.
9.5 ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы көші-қон саясаты және столыпиндік
жаңғырту.

3. Қазақстанда және онымен шектес аумақтарда төрт казак әскерi:

ҚАЗАҚСТАНДА ЖӘНЕ ОНЫМЕН
ШЕКТЕС АУМАҚТАРДА ТӨРТ КАЗАК
ӘСКЕРI:
Сібір
казактары
Орынбор
казактары
Жетiсу
казактары

4. Ресей империясының аумағындағы казак әскерлерінің атқарған негізгі қызметі

РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ АУМАҒЫНДАҒЫ КАЗАК
ӘСКЕРЛЕРІНІҢ АТҚАРҒАН НЕГІЗГІ ҚЫЗМЕТІ
Орыс армиясының
шетелдерге жасаған
жорықтарына қатысу
Ұлт-азаттық
көтерілістер,шаруалар мен
жұмысшылардың
көтерілістерін аяусыз басуға
белсене қатысу
Шекараны
қорғау
Ресейге жаңа жер
қосып алуға белсене
қатысу
Бекініс
құрылыстарын
салуға қатысу,
полицейлік қызмет
атқару

5. Казактар

КАЗАКТАР
• КАЗАКТАР- XIV-XV ғасырларда Украина және оңтүстік Ресей далаларда қалыптасқан
әскери топ. Украин казактары - басыбайлы XVII-XIX ғасырларда пайда болған, олар –
бүгінгі украин халқының бабалары.
• 1835 жылы: казактар әскери қызметтi, өмiр бойы жалдану тәртiбiмен атқаратын.
Кейiнiрек Ресей империясындағы барлық казактар үшiн әскери қызмет мерзiмi 30
жыл болып белгiлендi.
• ХIХ ғасырдың ортасында: соғыс кезінде Ресей казактары жасақтай алды: 160 мың
жауынгер

6. Казактар мен қазақтардың арасындағы қарым-қатынас:

КАЗАКТАР МЕН ҚАЗАҚТАРДЫҢ
АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС:
• Бiр жағынан, олардың арасында тауар алмасу кеңiнен өрiс алды, тiл және мәдениет
саласында жақындасу нығая түстi
• Екiншi жағынан, өзара әскери қақтығыстар жиi-жиi болып тұрды. Ондай шиеленiстi
оқиғалардың негiзгi себебi жер дауына байланысты күрес едi. Бұл жағдай
қазақтардың казак бекiнiс қамалдары мен станицаларына шабуыл жасап тұруына
себеп болды.

7. Жайық казактары

ЖАЙЫҚ КАЗАКТАРЫ
• Алғашқы мекендері: ХVIғ. қазiргi Қазақстан аумағының солтүстiк-батыс бөлiгiнде (Жайық
өзенiнiң бойында) пайда болды.
• Олар 1773-1775 жылдары қатысқан шаруалар көтерілісі: Пугачев
• Әрбiр казакта болды: 80 десятина жер телiмi
• Олар айналысқан шаруашылық түрлері:егiншiлiк пен балық аулау, тұз өндiру және аңшылық
• Сенімі: байырғы ескi дiни наным-сенiм

8. Орынбор казактары

ОРЫНБОР КАЗАКТАРЫ
• Пайда болды: 1748-1755 жылдары
• Олардың Жайық казактарынан айырмашылығы – өз беттерiмен емес, патша үкiметiнiң
бастама көтеруi бойынша арнайы мақсатпен құрылды.
• Орналасты: Орынбор губерниясының оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс шегараларында
• Заңдары: 1840 жылғы «Орынбор казак әскерлерi туралы Ереже»
• Шаруашылығы: егiншiлiкпен, мал өсiрумен, балық аулау

9. Сібір казактары

СІБІР КАЗАКТАРЫ
• Пайда болды: ХVI ғасырдың аяқ кезiнде
• Сiбiр шекара шебiнiң казак әскерлерi деген ресми атқа ие болды: 1808 жылы
• ХIХ ғасырдың аяқ кезiнде Сiбiр казак әскерлерi орналастырылды: Ақмола және Семей
облыстарына
• Жер телiмiнiң көлемi: 30 десятина(1 десятина-1,09 га)
• Шаруашылығы: тері илеу, тоңмай дайындау, сауда және егіншілік
• Сiбiр казактарының тарихын, Ертiс бойындағы қазақтармен қарым-қатынасын зерттеумен
айналысты: тарихшы және өлкетанушы генерал Е. Катанаев

10. Жетісу казактары

ЖЕТІСУ КАЗАКТАРЫ
• Пайда болды: 1867ж.
• Басшысы: облыстың әскери губернаторы
(казак атаманы)
• Қатысқан шайқас: Бұхара әмiрлiгiн, Қоқан,
Хиуа, Түрiкменстанды бағындыруда және
ұлт- азаттық көтерiлiстi басуда
• Өзiн-өзi басқарудың басты органы – сход

11.

Қазақстандағы жаппай отаршылдық қоныс аударту
саясаты
1. 1861ж: Ресейде
шаруаларды
басыбайлы езгiде
ұстау жойылды.
(Тәуелсіз болды)
Шаруаларды
Қазақстан аумағына
жаппай қоныс
аударту себептерi:
2. Ресей қоныс
аударушылардың
есебiнен қазақ
жерінде өзiнiң
сенiмдi тiрегiн
қалыптастыру.
3. патша үкiметi
қазақтарды егiншiлiкпен
айналысатын отырықшы
өмiр салтына көшiрудi
ойлады.
4. патша үкiметiнiң
жергiлiктi халықты
христиан дiнiне енгiзу
және орыстандыруы
5. Қазақстанды орыс
империясының сарқылмас
мол астығы бар алып
қоймасына айналдыру

12. Шаруалардың жаппай қоныс аудара бастауы

ШАРУАЛАРДЫҢ
ЖАППАЙ ҚОНЫС
АУДАРА БАСТАУЫ
• 1866 жылы: Батыс Сiбiр Бас басқармасы
шаруалардың Қазақстан аумағына қоныс
аударуына рұқсат еттi.
• Олар Көкшетау округiнiң аумағындағы
Саумалкөл деген жерге келiп орналасты.
• 1868 жылы Жетiсудың әскери губернаторы Г. А.
Колпаковский: «Жетiсуға шаруалардың қоныс
аударуы туралы уақытша Ережелер»
• Шаруалардың әрбiр ер-азаматына берілді: 30
десятинадан жер телiмi
• Олар алым-салық төлеуден босатылды: он бес
жыл бойы

13. Шаруалардың қоныс аудару қарқынының күшейе түсуi

ШАРУАЛАРДЫҢ
ҚОНЫС АУДАРУ
ҚАРҚЫНЫНЫҢ
КҮШЕЙЕ ТҮСУI
1892 жылы салына бастаған
теміржол: Транссiбiр
Петропавл және Омбы сияқты
қалалардың темiржол торабы
бекеттерiнде ондаған мың қоныс
аударушы шоғырланды.

14. Жергiлiктi халық жағдайының нашарлай түсуi

ЖЕРГIЛIКТI ХАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
НАШАРЛАЙ ТҮСУI
• Шаруалар үшін тартып алынды(жер):
• Омбы уезiнде 52%,
• Қостанай уезiнде – 54%,
• Ақмола уезiнде – 73%

15. Жетісу аумағына ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы

ЖЕТІСУ АУМАҒЫНА ҰЙҒЫРЛАР МЕН
ДҮНГЕНДЕРДІҢ ҚОНЫС АУДАРУЫ
XIX ғасырдың 70–80жылдары
Қытай мен Ресей арасында
Санкт-Петербург
бейбіт
келісімшарты жасалды.
Ол бойынша ұйғырлар мен
дүнгендер бір жылдың ішінде
Жетісу облысының аумағына
қоныс аударуға құқықты болды.
1882ж: көшіп келген ұйғырлар
мен дүнгендерге берілді: 4-5
десятина жер
1881 жылы
1897 жылы
патша
үкіметінің
бастамасы
бойынша
ұйғырлар мен дүнгендер
Жетісу
жеріне
қоныс
аудара бастады.
Қазақ
жеріндегі
ұйғырлардың саны 56
мыңға, дүнгендер 14
мыңға
жетті.
Қоныс
аударушылар
орналастырылды: Жетісу
аумағындағы
Верный
және Жаркент уездеріне
Бұған
дейін
олар
Қытайдың Іле өлкесінің
аумағында тұрды.

16. Ресей империясының қоныс аудару саясатының жалғасуы:

РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚОНЫС
АУДАРУ САЯСАТЫНЫҢ
ЖАЛҒАСУЫ:
• 1889 ж. 13 шілде: патша Үкіметі Село тұрғындарын
және мещандарды өз еріктерімен қазына яғни қазақ
жерлеріне қоныстандыру туралы қағиданы бекітті.
• 1891-1892 жылдары: Ресейде ашаршылық болып, орыс
шаруалары қоныстанатын жаңа мекен іздеу керек болды.

17.

Столыпиннің аграрлық реформасы және
шаруалардың Қазақстанға қоныс аударуы
Пётр Аркаадьевич Столыпин- 1906-1911 жылдардағы Ресей
Министрлер Кеңесінің төрағасы (қазіргі тілмен айтқандаПремьер-министр)
Ресейдің Қазақстандағы қоныс аудару саясатының
жандануы қазақ жерлерін әскери-шаруашылық
тұрғыда игеру үшін ХVII – XIX ғ. өлкеге қазақ
әскерлерінің келіп қоныстануынан басталды.
ХІХ ғ.соңында патшалық Ресей қазақтың
кең даласын мемлекет меншігі деп
жариялады.

18.

ХІХ ғ.екінші жартысынан басталған ресейлік шаруалардың көші-қон еркіндігін күшейту үшін 1904 ж. 6
шілдедегі «Село тұрғындары мен егінші мещандар туралы уақытша ережелердің» маңызы зор болды.
1905-1907 ж. революция кезеңінде Ресейдің еуропалық бөлігінде
аграрлық толқулар күшейе түсті.
1906 ж. Ресейдің Министрлер кеңесінің төрағасы болып тағайындалған П.Стольпиннің
бастамасы бойынша аграрлық реформаны жүзеге асыру басталды. Ол СТОЛЬПИНДІК
АГРАРЛЫҚ РЕФОРМА деп аталды.
Оның негізгі мақсаты: «селоларда орта дәулетті кулактар тобын қалыптастыру арқылы
Ресейдегі аграрлық мәселені шешу»
Нәтижесінде: «Ресейден келген шаруаларды қоныстандыру үшін қазақтардың
жерлерін тартып алу жаппай орын алды»
Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін Қоныс аудару қорына Қазақстанның көшпелі халқынан 45 млн
десятина жер тартып алынды. Бұл егістікке жарамды жердің 20 пайызын құрады.

19.

Ресей императоры ІІ Николай
(1894-1917ж билік құруы)
1905-1907 жылдардағы революция кезінде
халықтың наразылығынан қорқып, елді
демократия саясатына көшу мақсатында заң
шығаратынМЕМЛЕКЕТТІК
ДУМА
құрды.
Сол арқылы ол халықтың талабын
орындаған сияқты болып, басқару жүйесін
халық тыңдайтындай етеміз деп, адамдарды
алдады.

20.

І мемлекеттік думада
Петербургке
1906
ж.
шілденің
ортасында ғана келген А.Бірімжанов
аграрлық мәселе бойынша мұсылман
фракциясы атынан ескертпелер мен
ұсыныстар айтып, сөз сөйлейді.
Осы әрекеті үшін А.Бірімжанов 3 айға
тұтқындады.
Кейін Санкт-Петербург Сот палатасының
шешімімен Семей абақтысына жіберіліп,
содан соң Самараға жер аударылды.
І мемлекеттік думада
Б.Қаратаев 1907ж. 16 мамырдағы
арнайы
баяндамасында
Қазақ
даласында
қоныстанушыларға
«ығысып бере қоятын», «басы артық»
жердің өте аз екендігін ескертті.
Жалпы Бақытжан Қаратаев қазақтардан
жердің тартып алынып, қазақ халқы нашар
өмір сүріп жатқандығын ашық айтты.
Мемлекеттік Думаның депутаттары Б.Қаратаев, А.Бірімжанов, Т.Нұрекенов, Ш.Қосшығұлұлы
1907ж наурыз айындағы мәлімдемесінде: «Көшпелілердің бірден-бір күнкөріс көзі –
малшаруашылығы, ал олардың Азияның шетсіз-шексіз кең даласында бір жерден екінші жерге үздіксіз
көшіп-қонып жүруі әлдебір жанға жайлы, қызыға мол бос серуен құру емес, табиғаттың
қиындықтарын жеңе отырып, өмір сүру болып табылады» - деп жазды.

21.

Қорықпа! Сен мықтысың.
Емтиханды сәтті тапсырасың.