8. Loyihalarni baholash va risk (1)

1.

Loyihalarni baholash va risk

2.

Risk va noaniqlik tushunchalari
Investitsiyalarda kelajakni oldindan aniq bilib bo'lmagani uchun risk va noaniqlik
mavjud. Bu ikki tushuncha o'rtasida muhim farq bor.
Risk
Noaniqlik
Risk- bu bir nechta natija bo'lishi mumkin
va o'tmish tajribasi asosida natijalarga
ehtimollik berish mumkin bo'lgan holat.
Noaniqlik- bu bir nechta natija ehtimoli bor,
ammo ehtimolliklarni tuzishga xizmat qiladigan
ma'lumot yoki tajriba yetishmaydi; shu bois
miqdoran o'lchash mumkin emas.
• Pul oqimlari qanchalik o'ynoqi bo'lsa, xatar
shunchalik yuqori.
• Xatar o'lchanadi va NPVga qo'shiladi.
• Loyiha qancha uzoq davom etsa, kelajak pul
oqimlari shuncha ishonchsiz bo'ladi.
• Noaniqlikni tasvirlab, tahlil qilish mumkin,
lekin sonli baholash mushkul.

3.

Risk tahlili
Loyiha pul oqimlari riskini miqdoran baholash uchun
bir qator usullar mavjud.
Ehtimollik tahlili va kutilayotgan qiymatlar
O'xshash
loyihalardagi
tajribadan
kelib
chiqib,
kutilayotgan pul oqimlari bo'yicha ehtimollik tahlili tuzish
mumkin; u kutilayotgan NPVni hisoblash va riskni
o'lchashda qo'l keladi.
Kutilayotgan qiymat
Ehtimolliklardan foydalanib hisoblanadigan vaznli o'rtacha
ko'rsatkichdir.

4.

Risk va qo'shma ehtimolliklar
Kutilayotgan pul oqimlarining ehtimollik taqsimoti xatarni o'lchash uchun
ham qo'llanadi, masalan:
1 Eng yomon natijani baholash
Eng yomon mumkin bo'lgan
natijani va uning ehtimolligini
hisoblash;
2 Manfiy NPV ehtimolini hisoblash
Loyihaning musbat NPVga erisha
olmaslik ehtimolligini hisoblash.
Bu yondashuv yakka natijaning riskini tahlil qilishni o'z ichiga olishi mumkin.
Yoki, xatarni bir vaqtning o'zida ikki xavfli natijaning sodir bo'lish ehtimolini
tahlil qilish orqali ham o'lchash mumkin; bu qo'shma ehtimollik deb ataladi.

5.

Qo'shma ehtimollik
Xavfli ikki natijaning bir vaqtning o'zida ro'y
berish ehtimoli. U bitta natijaning ehtimolini
ikkinchisining ehtimoliga ko'paytirish orqali
hisoblanadi.

6.

Masala. Qo'shma ehtimolliklar
Yangi mahsulotga investitsiya rejalashtirilmoqda. Mahsulotning kutilayotgan xizmat muddati ikki
yil. O'xshash loyihalar tahlili quyidagi yillik pul oqimi prognozlarini berdi:
1-yil
2-yil
Yillik pul oqimi
Ehtimollik
Yillik pul oqimi
Ehtimollik
Pul oqimi prognozi 1 (yuqori)
56 mln $ / yil
60%
44 mln $ / yil
30%
Pul oqimi prognozi 2 (past)
44 mln $ / yil
40%
36 mln $ / yil
70%
2-yildagi natija 1-yildagi natijaga bog'liq emas. Sozlash/ishga tushirish xarajatlari 77 mln $
bo'lib, darhol to'lanadi. Kapital qiymati (diskont stavkasi) 10%. Siz boshqaruv hisobchisisiz va
loyiha xatari sizni tashvishga solmoqda.

7.

Mumkin bo'lgan natijalar va kutilayotgan sof
joriy qiymat
Natijalar jadvali
Birinchi yil (pul oqimi)
Ikkinchi yil (pul oqimi)
Sof joriy qiymat, ming
dollar
Past – yiliga 44 million dollar
Past – yiliga 36 million dollar
–7 268
Past – yiliga 44 million dollar
Yuqori – yiliga 44 million dollar
–660
Yuqori – yiliga 56 million dollar Past – yiliga 36 million dollar
+3 640
Yuqori – yiliga 56 million dollar Yuqori – yiliga 44 million dollar
+10 248
Soliqning ta'sirini e'tiborga olmang.

8.

Ehtimolliklar va qo'shma ehtimolliklar
Birinchi yil: past ehtimolligi 0,4, yuqori ehtimolligi 0,6.
Ikkinchi yil: past ehtimolligi 0,7, yuqori ehtimolligi 0,3.
Qo'shma ehtimollik = birinchi yil ehtimolligi × ikkinchi yil ehtimolligi:
Birinchi yil
ehtimolligi
Ikkinchi yil
ehtimolligi
Qo‘shma ehtimollik
Past (1-yil) × Past (2-yil)
0,4
0,7
0,28
Past (1-yil) × Yuqori (2-yil)
0,4
0,3
0,12
Yuqori (1-yil) × Past (2-yil)
0,6
0,7
0,42
Yuqori (1-yil) × Yuqori (2-yil)
0,6
0,3
0,18
Ssenariy
Jami
1,00

9.

Kutilayotgan sof joriy qiymatni hisoblash
Kutilayotgan sof joriy qiymat = (−7 268)×0,28+(−660)×0,12+(3 640)×0,42
+(10 248)×0,18 = −2 035,0−79,2+1 528,8+1 844,6= +1 259 ming dollar
Yakuniy javob: kutilayotgan sof joriy qiymat taxminan 1 259 000 dollar.
Kutilayotgan NPVning muqobil hisoblanishi
Vaqt
0
1
2
Pul oqimi (000 $)
−77,000
(56 000 × 0,6) +
(44 000 × 0,4) = 51 200
(44 000 × 0,3) +
(36 000 × 0,7) = 38 400
NPV = +1 259 000
10% bo‘yicha diskont koeffitsienti
1.000
0.909
Joriy qiymat (PV)
−77 000
46 541
0.826
31 718

10.

Ehtimollik tahlilidagi muammolar
Investitsiya qarorlarida kutilayotgan qiymatlardan foydalanish bir qator
muammolarni keltirib chiqaradi.
Bir martalik investitsiya
Subyektiv ehtimolliklar
NPV diapazonini baholamaslik
Investitsiya
bir
martalik
bo'lishi
mumkin
va
"kutilayotgan"
sof
joriy qiymat (NPV)
amalda hech qachon
yuz
bermasligi
ehtimoli bor.
Kelajakdagi hodisa va
natijalarga ehtimolliklar
tayinlash odatda juda
subyektiv.
Kutilayotgan
qiymatlar
mumkin
bo'lgan
NPV
natijalari
diapazonini
baholamaydi.
Agar
kompaniyaning
xatarga
munosabati neytral bo'lsa, u
eng yuqori kutilayotgan sof
joriy qiymatni beradigan
investitsiyani tanlaydi, deb
faraz qilinadi.

11.

Xatarni boshqarishning boshqa usullari
Usul
Tavsif
Simulyatsiya O‘zgaruvchilarning turli qiymatlariga ularning ehtimolini aks ettiruvchi
tasodifiy sonlar biriktiriladi. Xatar prognoz qilingan sof joriy
qiymatlarning standart og‘ishi va manfiy sof joriy qiymat (NPV) yuz
berish ehtimoli orqali baholanadi. Biroq, ehtimollar asosidagi bu
yondashuvda subyektivlik xavfi mavjud.
Konservativ Loyiha bo‘yicha kutilayotgan naqd tushumlar “juda xavfsiz”
prognozlash darajagacha pasaytiriladi, keyin shu oqimlar xavfsiz (riskdan holi)
stavka bilan diskont qilinadi. Bu usul ba’zan aniqlikka tenglashtirish
usuli deb ataladi. Kamchiligi shundaki, investitsiyaning kutiladigan
foydalari kam baholanishi mumkin va natijada jozibador loyihalar rad
etilishi ehtimoli bor.

12.

Noaniqlik tahlili
Loyihadagi noaniqlikni baholashning bir necha yo'li bor.
Sezgirlik tahlili
NPVga ta'sir qiluvchi omillardan bittasini o'zgartirib ko'ramiz va NPV qanchalik tez
o'zgarishini ko'ramiz. Maqsad — NPVni nolga tushiradigan o'sha omilning zarur o'zgarish
hajmini topish.
NPV ko'plab noaniq omillarga bog'liq (narx, hajm, xarajat va hokazo), shuning uchun bu tahlil
qaysi omil eng "sezgir" ekanini ko'rsatadi.
Rahbariyat salbiy NPV xavfi yuqori bo'lgan holatlarni oldindan baholashi, loyiha ishga tushirilgach
esa sezgir omillarni alohida nazoratga olishi kerak.
Sezgirlikni hisoblashning sodda yondashuvi: