02_10_2025_Тақдимот_Абдурахманов_А_02_10_2025_йил_2_2

1.

TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI
ABDURAXMANOV A’ZAM ABDULXAYEVICH
TEMIR YO‘L TRANSPORTI INFRATUZILMASINING HOLATINI KOMPLEKS BAHOLASH
USLUBIYOTI VA TIZIMINI JORIY ETISH ASOSIDA POYEZDLAR HARAKATI XAVFSIZLIGINI
TA’MINLASH
Ixtisoslik shifri: 05.08.03 – Temir yo‘l transportini ishlatish
Texnika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan
TADQIQOT ISHI
TAQDIMOTI
Ilmiy rahbar:
texnika fanlari nomzodi, professor
XUDAYBERGANOV SAKIJAN KABILDJANOVICH
Toshkent – 2025
1

2.

DISSERTATSIYA MAVZUSINING DOLZARBLIGI VA ZARURATI
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmonida “Barcha
transport turlarini uzviy bog‘lagan holda yagona transport tizimini rivojlantirish …,
xavfsizlik, transport sohalaridagi yaqin hamkorlikni sifat jihatidan yuqori bosqichga
olib chiqish” hamda “Raqamli O‘zbekiston-2030 strategiyasini tasdiqlash va uni samarali
amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6079-sonli Farmonida “xavflarni
boshqarish avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish…, transport boshqarish markazi
platformasini yaratish” kabi vazifalar belgilangan. Ushbu dissertatsiya tadqiqoti mazkur
soha bo‘yicha qabul qilingan farmon va qarorlar, shuningdek, boshqa me’yoriy-huquqiy
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga muayyan darajada xizmat qiladi.
Jahondagi rivojlangan davlatlar, jumladan, AQSh, Rossiya, Germaniya, Fransiya kabi
mamlakatlarning temir yo’l transportida harakat xavfsizligi buzilish hodisalarining 70% inson
omiliga to’g’ri kelishini hisobga olsak, infratuzilmaning texnik va texnologik
imkoniyatlaridan samarali foydalanib, tashishlar xavfsizligi talablarining buzilish tasniflari
asosida hodisalarning xavf darajalari inobatga olgan holda harakat xavfsizligini
ta’minlashning kompleks echimlarini ishlab chiqish muhim hisoblanadi.
2

3.

MUAMMONING O‘RGANILGANLIK DARAJASI
Temir yo‘l transporti infratuzilmasining holatini kompleks baholash uslubiyoti va tizimini
joriy etish asosida poyezdlar harakat xavfsizligini ta’minlash masalalari bo‘yicha bir qancha
xorijiy olimlar ham ilmiy izlanishlar olib borishgan. Jumladan, Mark Anthony Britton, Zhipeng
Zhang, A.M. Ilin, A.M. Zamishlyayev, V.M. Ponomaryov, P.A. Plexanov, N.A. Olinovich,
O.A. Averyanova, D.A. Brusyanin, V.A. Rudakov, Y.N. Rozenberg va boshqalar tomonidan ilmiytadqiqot ishlari olib borilgan.
Yurtimizda ham bir qator olimlar temir yo‘l transportida harakat xavfsizligini ta’minlashga
qaratilgan tadqiqotlar olib borishgan. Jumladan, R.Z.Nurmuxamedov, K.T.Xudayberganov,
N.N.Ibragimov,
M.X.Rasulov,
J.F.Kurbanov,
Sh.M.Suyunbayev,
M.N.Masharipov,
Sh.N.Normatov, S.K.Xudayberganov, N.Y.Maxkamov, S.T.Boltayev, A.X.Maxkamov va
boshqalar bu sohada turli yillarda o‘z tadqiqotlari asosida ijobiy natijalarga erishganlar.
Biroq, amalga oshirilgan izlanishlarda, axborot texnologiyalari asosida temir yo‘llarda yuk
va yo‘lovchilar tashish xavfsizligini ta’minlashni masofadan doimiy nazorat qilish, temir yo‘l
infratuzilma obyektlari holatining xavf darajalarini baholovchi kompleks tizimlarni ishlab chiqish
muammolari yetarli darajada o‘rganilmagan.
3

4.

TADQIQOTNING MAQSADI VA VAZIFALARI
Tadqiqotning maqsadi temir yo‘l transporti infratuzilmasining holatini kompleks
baholash uslubiyoti va tizimini joriy etish asosida poyezdlar harakati xavfsizligini
ta’minlashdan iborat.
Tadqiqot vazifalari:
• temir yo‘l transporti infratuzilmasida poyezdlar harakat havfsizligini ta’minlashning
zamonaviy holati va uni tahlili;
• temir yo‘l transportida harakat xavfsizligini buzilish hodisalari va tasniflari asosida
hodisalarning xavf darajalarini belgilash;
• xavf darajalari yordamida temir yо‘l infratuzilma obyektlari holatini belgilovchi
mezonlarining matematik modelini ishlab chiqish;
• xavf darajasi asosida temir yо‘l transporti xodimlari uchun profilaktika ishlarini amalga
oshirishga imkon beruvchi temir yо‘l transportida poyezdlar harakat xavfsizligini
ta’minlashning baholash tizimini ishlab chiqish;
• temir yо‘l transportida harakat va tashishlar xavfsizligi talablarining buzilishlarini hisobga
olgan holda infratuzilmalarni holatini kompleks baholash uslubiyotini takomillashtirish.
4

5.

TADQIQOTNING OBYEKTI VA PREDMETI
Таdqiqotning obyekti sanoat korxonalari va tashkilotlarining temir
yo‘l transporti infratuzilmalari olingan.
Tadqiqotning
predmeti
sifatida
temir
yo‘l
transporti
infratuzilmalarida harakat xavfsizligini ta’minlash tizimlari olingan.
5

6.

TEMIR YO‘L TRANSPORTI HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH HODISALARI
TAHLILI
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2014
2016
2018
Yillar
Vazirlik va idoralar shoxobcha temir
yo'llarida harakat xavfsizligi
talablarining buzilishi bilan bog‘liq
hodisalar soni
Poyezdlar halokati
Ishdagi alohida xodisalar
Boshqa xodisalar
2020
2022
2024
Avariya
Ishdagi xodisalar
25
20
15
10
5
0
2014
2016
2018
Yillar
Poyezdlar halokati
Ishdagi alohida xodisalar
Boshqa xodisalar
2020
2022
Avariya
Ishdagi xodisalar
25
20
15
10
5
0
2012
2014
2016
Tashishlar xo'jaligi
Vagon xo'jaligi
Energiya ta'minoti xo'jaligi
Yuk va tijorat xo'jaligi
30
2012
30
2024
Vazirlik va idoralar tasarrufidagi
shoxobcha yo'llarda xo'jaliklar
bo'yicha harakat xavfsizligi
buzilishi hodisalar soni
2012
2012-2024-yillar davomida xo‘jaliklar bo‘yicha harakat xavfsizligi
buzilish hodisalar tahliliy maʼlumoti
Umumiy foydalanishdagi temir
yo'llarda xo'jaliklar bo'yicha
harakat xafsizligi buzilish
hodisalari soni
Umumiy foydalanishdagi temir
yo'llarda harakat xavfsizligi
talablarining buzilishi bilan bog‘liq
hodisalar soni
2012-2024-yillar davomida temir yo‘l transportida harakat
xavfsizligi buzilish hodisalar tahliliy maʼlumoti
2018
Yillar
2020
2022
2024
Lokomotiv xo'jaligi
Yo'l xo'jaligi
Signallashtirish va aloqa xo'jaligi
20
15
10
5
0
2012
2014
Yo'l xo'jaligi
Yuk va tijorat xo'jaligi
2016
2018
Yillar
Tashishlar xo'jaligi
Vagon xo'jaligi
2020
2022
2024
Lokomotiv xo'jaligi
Boshqa xo'jaliklar
6

7.

XO‘JALIKLAR KESIMIDA HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH HODISALAR
ULUSHI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR TAHLILI
Umumiy foydalanishdagi temir yo‘l transportida harakat
xavfsizligi buzilish hodisalarining ulushi
Umumiy foydalanishdagi temir yo‘l transportida harakat
xavfsizligi buzilishiga ta’sir etuvchi omillar
Texnik
nosozlik
35%
Inson omili
65%
Shoxobcha temir yo‘llarda harakat
xavfsizligi buzilish hodisalarining ulushi
Shoxobcha temir yo‘llarda harakat
xavfsizligi buzilishiga ta’sir etuvchi omillar
Texnik
nosozlik
19%
Inson
omili
81%
7

8.

TEMIR YО‘L TRANSPORTIDA TEXNIK VOSITALARNING ISHDAN CHIQISHI HAMDA
TEXNOLOGIK JARAYONLAR BUZILISHLARI TAHLILI
8

9.

KIRISH SIGNALIDA POYEZDLARNING KECHIKISHIGA SABAB BO‘LGAN
OMILLAR TAHLILI
Kirish signalida poyezdlarning kechikishiga sabab
bo‘lgan omillar tahlili
Temir yо‘l stansiyasining foydalanish ish ko‘rsatkichlarining statistik
ma’lumotlar asosida olingan hodisalar o‘rtasidagi korrelyatsion analiz
tahlili
Stansiyaga
kelgan va
jo‘natilgan
poyezdlar
o‘rtacha
soni
Kechikib
qolgan
poyezdlar
vaqt
davomiyligi,
soat
Kechikib
qolgan
poyezdlar
soni
Texnologik
buzilishlar
soni
Statik yuklama
-0,27
-0,45
-0,267
-0,394
Tranzit qayta ishlanmaydigan vagonlarni turish vaqti
0,181
0,514
0,385
0,415
Poyezdning o‘rtacha og‘irligi
0,163
-0,107
0,454
-0,035
Mahalliy vagonlarni turish vaqti
-0,128
0,079
-0,027
-0,23
Vagonning o‘rtacha kunlik ishchi parki
0,465
-0,211
0,691
-0,382
Noumumiy foydalanishdagi vagonning ishchi parki
0,447
-0,218
0,66
-0,378
Tranzit qayta ishlanadigan vagonlarni turish vaqti
0,357
-0,041
0,592
-0,129
Saralash tepaligida qayta ishlanadigan o‘rtacha kunlik
vagonlar
0,334
-0,607
0,303
-0,565
Harakat grafigi bo‘yicha poyezdlarni jo‘natish
-0,576
0,036
-0,806
-0,058
Kunlik vagonlarni jo‘natish
0,147
-0,041
-0,161
-0,127
Vagonlarni olib qo‘yish
0,38
-0,701
0,274
-0,432
O‘rtacha kunlik ortiladigan vagonlar
-0,041
0,222
-0,239
0,536
O‘rtacha kunlik tushiriladigan vagonlar
-0,152
0,058
-0,356
0,487
Jo‘natiladigan tarkibning o‘rtacha uzunligi
0,085
-0,064
0,097
0,128
"O‘TY" AJ tasarrufidagi mahalliy vagonning o‘rtacha
turishi
-0,19
0,06
-0,357
0,132
Ko‘rsatkichning nomlanishi
9

10.

XORIJIY TEMIR YO‘L TRANSPORTIDA HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISHI
TAHLILI
10

11.

HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH HODISALARI OQIBATLARINING OG‘IRLIK
DARAJASINI BELGILOVCHI BAHOLASH ME’ZONLARI
Harakat xavfsizligi oqibatlarining xavfining dajarasi va ahamiyati
Oqibatlarning og‘irlik darajasi
Qo‘yiladigan
Harakat xavfsizligi
koeffisiyentining qiymati
ball
buzilishlari tasnifi
Halokatli kutilmagan: temir yo’l stansiyalarining ish faoliyatini kutilmaganda
yomonlashtiradi hamda xavfsizlik va ekologiya bо‘yicha majburiy talablarga mos
p (п) 0,5
100
0,33 p(п)
0,5
90
0,125 p(п)
0,33
80
0, 05 p(п)
0,125
70
kelmaslikka olib keladi.
Halokatli kutilmagan: nomuvofiqlik turi qо‘yilgan prognozga muvofiq ravishda
temir yо‘l stansiyasining ishlashini yomonlashtiradi yoki xavfsizlik va ekologiya
Poyezdlar halokati
bо‘yicha majburiy talablarga mos kelmaslikka olib keladi.
Juda yuqori: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari asosiy funksiyasini
yо‘qotgan holda ishlamaydi.
Yuqori: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari asosiy funksiyasini
yо‘qotgan holda ishlamaydi. Ta’mirlash uchun katta xarajatlar yoki vaqt talab
qilinadi.
Avariya
О‘rtacha: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari asosiy funksiyasini
yо‘qotgan holda ishlamaydi. Ta’mirlash uchun o’rtacha xarajatlar yoki vaqt talab
0, 0025 p(п)
0, 05
60
qilinadi.
11

12.

HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH HODISALARINING OQIBATLARINING
OG’IRLIK DARAJASINI BELGILOVCHI BAHOLASH MEZONLARI
Harakat xavfsizligi oqibatlarining xavfining dajarasi va ahamiyati
Zaif: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari boyicha ishlaydi, lekin
Oqibatlarning og‘irlik darajasi
Qo‘yiladigan
Harakat xavfsizligi
koeffisiyentining qiymati
ball
buzilishlari tasnifi
0, 0005 p(п)
0, 0025
uning uzoq muddatli xizmat kо‘rsatish imkoniyati kamayadi.
Juda zaif: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari boyicha ishlaydi,
lekin uning bir qator tizimlarning samarali xizmat kо‘rsatish darajasi imkoniyati
50
Ishdagi
alohida
0, 00007 p(п)
0, 0005
0, 000007 p(п)
0, 00007
40
hodisalar
kamayadi.
Kichik: Temir yо‘l stansiyasining texnologik ish jarayonlari meʼyoriy talablar
doirasi boyicha ishlamaydi. Ta’mirlash uchun kichik xarajatlar yoki vaqt talab
30
qilinadi
Juda kichik: Tashish jarayonining kichik texnologiyaviy buzilishlarida jabhalarning
Ishdagi
hodisalar
0, 0000007 p(п) 0, 000007
bir qismini ta’mirlash (hozirgi xizmat kо‘rsatish) va qо‘shimcha resurslar
20
(mashinalar, materiallar) jalb qilinishi talab etilmaydi.
Ehtimolligi kam: Foydalanishdagi shaxslarga noqulaylik tug’diradi.
0,00000070 p(п) 0,00000007
10
Boshqa
hodisalar
12

13.

HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH VA UNI BARTARAF ETISH ALGORITMI
13

14.

TEMIR YО‘L INFRATUZILMA OBYEKTLARI HOLATINI BELGILOVCHI
MEZONLARINING MATEMATIK MODELI
n
m
f k ( X ) C i , j ( Х ) min
i 1 j 1
k
ij
bunda
m
bajariladigan texnologik amallar soni;
п
bajariladigan texnologik usullar soni;
Ck
optimallashtirish mezoni (texnologik amallarni xatosiz bajarish ehtimolligi);
i , j omillar vazni;
n m
n j
i 1 j 1 ) 1
i , j (
, agar nij
nij
0, agar nij
0
1, agar j-usul bo'yicha i-texnologik amal bajariladi.
0, agar i-usul bo'yicha j-texnologik amal bajariladi.
i , j
14

15.

TEMIR YO‘L TRANSPORTI INFRATUZILMALARINING HOLATINI KOMPLEKS
BAHOLASH TIZIMINI ISHLAB CHIQISH
Xavf darajalarini baholash talablari
Temir yo‘l transporti infratuzilmalarida harakat xavfsizligi buzilish
holatlarini kompleks baholash tizimi
Xavf darajalarini baholash tartibi asosida xavf darajasi yuqori
va xavf darajasi o‘rta baholangan tadbirkorlik subyektlarida
inspeksiya tomonidan tekshiruv joriy qilinadi. Xavf darajasi past
bo‘lganida esa tekshiruv joriy qilmaslik ko‘zda tutilgan.
15

16.

HODISALARNING SODIR BО‘LISH EHTIMOLLIGI
Hodisalar rо‘y berishining normal taqsimot funksiyasi grafigi
Hodisalarning ballar oralig‘idagi sodir bо‘lish ehtimolliklari
x2
f ( x)dx
x
100
1
100%
f ( x)dx
0
Tekshiruv joriy qilinishi kо‘zda tutilgan temir yo‘l infratuzilmalari tomonidan sodir etilgan hodisalar ichida asosan 68,26% qismi 30 va
40 ballik mezonda baholanuvchi turlariga mansub bо‘lish ehtimolligi mavjudligini, qolgan hodisalar me’zonlarning sodir bо‘lish ehtimolligi
esa 31,74% ni tashkil etishini kо‘rsatmoqda.
16

17.

TEMIR YO‘L TRANSPORTIDA HARAKAT XAVFSIZLIGINING
TAʼMINLANGANLIGI HOLATI BO‘YICHA TURLARGA AJRATISH
HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH LARINI
KOMPLEKS BAHOLASH MEZONLARINING
CHASTOTASI
Tashkilotlar reyestri
Maʼlumotlar
bazasi
Axborot tahlili
1
Xavfi past
1-tashkilot
2-tashkilot
…
2
Xavfi o‘rta
1-tashkilot
2-tashkilot
…
3
Xavfi yuqori
1-tashkilot
2-tashkilot
…
Temir yо‘l transporti infratuzilmasining holatini kompleks
baholash me’zonlarining chastotalar poligoni
17

18.

“XAVFNI TAHLIL ETISH VA RAQAMLI NAZORAT” AXBOROT
TIZIMINING UMUMIY ARXITEKTURASI
Iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi
Soliq qo‘mitasining axborot tizimlari
Raqamli texnologiyalar vazirligi xuzuridagi
“Elektron xukumat loyihalarini boshqarish
markazi” davlat muassasasining AT
Integratsion
shlyuz
Administrator
Nazoratchi
Transport vazirligining axborot tizimlari
Tekshiriladigan/
qayta
tekshiriladigan
tashkilotlarni
belgilash
Ha
Tizimdan
foydalanishga
ruxsat
etilganligi
Tizimga
kirish
Kelishilgan
natijalar
Topshirish
natijalarini
kiritish
Yo‘q
One ID tizimi
Natijalarni
umumlashtirish
Qaror qabul
qilish
Tasdiqqa
yuborish
Ha
Tasdiqlash
Yo‘q
Topshirishda
ishtirok etuvchi
inspektorlarni
belgilash
Yo‘q
Tasdiqlash
Bosh
Inspektor
Ha
Sudga
oshirish
Yo‘q
Ko‘rib
chiqish
Ha
Natija
Inspektor
E’tirozlarni
bartaraf
etish
Qaror qabul
qilish
Tasdiqni
yuborish
Yuborish
Bartaraf etish
Rahbar
E’tiroz
larsiz
Kelishish
Tekshirilayotgan
tashkilot
mas’ul xodimi
Xabarnoma
Xabarnoma
18

19.

XAVFNI TAHLIL ETISH VA RAQAMLI NAZORAT AXBOROT TIZIMINING TUZILISHI
Tekshiruvni tashkillashtirish bosqichlarining
umumiy tuzilmasi
Tizim asosida tekshiruv
rejasi tuziladi
Kamchiliklar bartaraf
etilgach cheklovlar
bekor qilinadi
6
2
5
3
4
* - 10 kun muddatda
bartaraf etilmasa
huquq targ‘ibot
organlariga taqdim
etiladi
Xavfi yuqori tashkilot
1
Hujjatlar tizimga
kiritiladi
Tashkilot chora-tadbir
ishlab chiqadi
19

20.

“XAVFNI TAHLIL ETISH VA RAQAMLI NAZORAT” TIZIMI UCHUN ISHLAB CHIQILGAN VEB-DASTUR
Ishlab chiqilgan veb-dastur orqali masofadan turib xavfni tahlil etishda foydalanish uchun olinadigan natijalarning ko‘rinishi
(https://www.figma.com/file/VDoNtxJWo4onXbQxricUPm/CRM-Temir-Yo'llari-(update)?type=design&node-id=12&mode=design&t=SeHqH5BugusZwHFf-0)
20

21.

TEMIR YO‘L INFRATUZILMA OBYEKTLARIDA KOMISSIYAVIY OYLIK KO‘RIGINI NATIJALARINI ELEKTRON JURNAL
SHAKLIDA RASMIYLASHTIRISH UCHUN MAXSUS VEB DASTURI
21

22.

TEMIR YO‘L TRANSPORTI INFRATUZILMALARINING HOLATINI BAHOLASH
Amaldagi uslubiyot bo‘yicha
Taklif etilayotgan uslubiyoti bo‘yicha
22

23.

EKSPERT BAHOLASH USULI ASOSIDA XO‘JALIKLAR BO‘YICHA KOMISSIYAVIY KO‘RIK
O‘TKAZISH NATIJASIDA HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISH HODISALAR SONINING O‘ZGARISHI
30
25
Tashishlar xo'jaligi
20
Lokomotiv xo'jaligi
15
Vagon xo'jaligi
Yo'l xo'jaligi
10
Boshqa xo'jaliklar
5
Jamiyatga tegishli korxonalar
0
2022
2023
Yillar
Amaldagi tizim bo'yicha shoxobcha
yo'llarida harakat xavfsizligi buzilish
hodisalari soni
Amaldagi tizim bo'yicha
"O'TY" AJda harakat xavfsizligi
buzilish hodisalari soni
35
2024
Tashishlar xo'jaligi
Lokomotiv xo'jaligi
Vagon xo'jaligi
Yo'l xo'jaligi
10
Boshqa xo'jaliklar
5
Jamiyatga tegishli korxonalar
Taklif etilayotgan tizim bo'yicha
shoxobcha yo'llarda harakat
xavfsizligi buzilish hodisalari soni
Taklif etilayotgan tizim bo'yicha
"O'TY" AJda harakat xavfsizligi
buzilish hodisalari soni
25
15
16
14
12
Yo'l xo'jaligi
10
Tashishlar xo'jaligi
8
Lokomotiv xo'jaligi
6
Yuk va tijorat xo'jaligi
4
Vagon xo'jaligi
2
Boshqa xo'jaliklar
0
2022
30
20
18
2023
Yillar
2024
14
12
Yo'l xo'jaligi
10
Tashishlar xo'jaligi
8
Lokomotiv xo'jaligi
6
Yuk va tijorat xo'jaligi
4
Vagon xo'jaligi
2
Boshqa xo'jaliklar
0
0
2022
2023
Yilllar
2024
2022
2023
2024
Yillar
23

24.

TEMIR YO‘L TRANSPORTI HARAKAT XAVFSIZLIGI BUZILISHIDA KО‘P MEZONLI
OPTIMALLASH MASALASINING FUNKSIONAL IMKONIYATLARINI MINIMALLASHTIRISHNING
MAQSAD FUNKSIYASI
n m
U k .hf U k10 min
i 1 j 1
Z 1 k 5
U
U mav.hf
k .hf
24

25.

“XAVFNI TAHLIL ETISH VA RAQAMLI NAZORAT” TIZIMINI SANOAT TEMIR
YO‘LLARIGA QO‘LLASHDAN TEJALADIGAN IQTISODIY SAMARADORLIK
Harakat xavfsizligi buzilishlari natijasida yetkazilgan zararni
tashkil etuvchi ko‘rsatkichlar
Bir dona yuk vаgonining shikаstlаnishi
nаtijаsidа yetkаzilgаn zаrаr
Lokomotivning shikаstlаnishidаn kelib
chiqqаn zаrаr
Kо‘rsatkich
2
1400
1200
U1
U2
Yо‘lning shikаstlаnishidаn kelib chiqgаn
zаrаr
U3
Kontаkt tаrmog‘ining shikаstlаnishidаn
kelib chiqqаn zаrаr
U4
Signаllаntirish vа аloqа vositаlаrining
shikаstlаnishi
U5
Bir dona vаgondаgi yukning
shikаstlаnishidаn kelib chiqqаn zаrаr
U6
Relsdаn chiqib ketgаn bittа yuk vаgonini
kо‘tаrish xаrаjаtlаri
U7
Bittа vаgonning аvtobrikmаsini tа’mirlаsh
xаrаjаtlаri
U8
Bittа strekаli о‘tkаzgichni tа’mirlаsh nаrxi
U9
Hаrаkаt xаvfsizligi buzilishlаri bilаn
bog‘liq bilvositа xаrаjаtlаr (ekspert hisobkitoblаrigа kо‘rа)
U10
Zarar miqdori mln so‘mda
Nomlanishi
1
1187
1000
800
642
600
400
200
0
Shoxobcha temir yo‘llariga joriy etishdan olinadigan yillik iqtisodiy
samaradorlik 545 mln. so‘mni tashkil etgan.
25

26.

TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI
• temir yо‘l stansiyalaridagi poyezdlar harakat xavfsizligini buzilish holat va tasniflarini
e’tiborga olgan holda poyezd va manyovr ishlaridagi nuqsonlarni baholash imkonini beruvchi
hodisalarning xavf darajalari belgilangan;
• sanoat korxonalari tomonidan sodir etilish ehtimolligi mavjud bо‘lgan hodisalarning xavf
darajalarini hisobga olib, tashish xavfsizligini boshqarish kо‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi
omillarni ekspert baholash usuli yordamida temir yо‘l infratuzilma obyektlari holatini
belgilovchi mezonlarning matematik modeli ishlab chiqilgan;
• tashishlar xavfsizligi bilan bog‘liq bо‘lgan hodisalarning xavf darajasiga qo‘yilgan talablar
asosida temir yо‘l xodimlari uchun profilaktika ishlarini amalga oshirishga imkon beruvchi
infratuzilma holatini kompleks baholash tizimi ishlab chiqilgan;
• temir yо‘l transportida harakat va tashishlar xavfsizligi talablarining buzilishi bilan bog‘liq
hodisalarga olib kelishi mumkin bо‘lgan texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlar talablarini bajarmasligini hisobga olgan holda infratuzilmalarni holatini kо‘rsatuvchi
iqtisodiy-matematik uslubiyati takomillashtirilgan.
26

27.

TADQIQOTNING AMALIY NATIJALARI
• Birinchi marta umumiy foydalanishdagi temir yo‘l transporti tizimi tarkibiga kirmaydigan
sanoat korxonalari hamda tashkilotlarida temir yo‘l xo‘jaliklarini komissiyaviy oylik ko‘rigini
tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risidagi nizomlar korxona boshqaruv tuzilmasini hisobga olib
ishlab chiqilgan (Buxoro neftni qayta ishlash zavodining 2023-yil 23-martdagi 44-son buyrug‘i
va boshqalar);
• temir yo‘l transporti faoliyatidagi harakat xavfsizligi buzilish alomatlari haqida xabar beruvchi
ko‘rsatkichlar va sub-ko‘rsatkichlarni baholash mezonlari bo‘yicha xavfni tahlil etish
maqsadida “Temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchilar tashish xavfsizligiga oid qonun buzilish
xavfini tahlil etish tizimi orqali tasniflash tartibi to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqilgan (2023yil 06-fevraldagi Transport nazorati inspeksiyasi 7-son buyrug‘i);
• komissiyaviy oylik ko‘rik tekshiruvlarini o‘tkazishda aniqlangan kamchiliklar va nosozliklarni
bartaraf qilishning muddatlari hamda ularning belgilangan muddatda bartaraf etilganligini
masofadan doimiy nazorat qilish maqsadida elektron jurnal ko‘rinishidagi maxsus veb dastur
yaratilgan.
27

28.

TADQIQOT NATIJALARINING JORIY QILINISHI
Temir yo‘l transporti infratuzilmasining holatini kompleks baholash uslubiyoti va tizimini
joriy etish asosida poyezdlar harakat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha olingan ilmiy
natijalar asosida:
• Temir yo‘l transportida poyezdlar harakati va manyovr ishlaridagi nuqsonlarni baholash tizimi
asosida hodisalarning xavf darajalarini aniqlash, poyezdlar harakat xavfsizligini taʼminlashning
baholash tizimi “Qo‘ng‘irot soda zavodi” MCHJ, “Shurtan gaz kimyo majmuasi” MCHJ,
“Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasi” AJ, “UZ-KOR GAS CHEMISAL” qo‘shma korxonasi,
“Navoiy kon-metallurgiya kombinati” AJ hamda “Farg‘onaazot” AJ ga joriy etilgan. Natijada
temir yo‘l transporti infratuzilmalaridagi xavflarni aniqlash, xavflarni bartaraf etishda inson
omilini 30% ga kamayishiga erishilgan.
• temir yo‘l infratuzilma obyektlari holatini belgilovchi mezonlarning matematik modeli hamda
tashishlar xavfsizligi talablarining buzilishi bilan bog‘liq normativ hujjatlar talablarini
bajarmasligini hisobga olgan holda infratuzilmalarni holatini ko‘rsatuvchi iqtisodiy-matematik
uslubiyati “Farg‘onaazot” AJ, “Shurtan gaz kimyo majmuasi” MCHJ, “UZ-KOR GAS
CHEMISAL” qo‘shma korxonasi hamda “Qo‘ng‘irot soda zavodi” MCHJ ga joriy etilgan.
Natijada harakat xavfsizligi bilan bog‘liq hodisalar 16-20% ga kamaytirishga erishilgan.
28

29.

TADQIQOT NATIJALARINING E’LON QILINGANLIGI
DISSERTATSIYA MAVZUSI BO‘YICHA JAMI 15 TA ILMIY ISH CHOP ETILGAN.
SHULARDAN 1 ТА SCOPUS BAZASIDAGI ILMIY JURNALIDA,
OAK BAZASIDAGI JURNALLARDA 7 TA MAQOLALAR CHOP ETILGAN:
(5 – RESPUBLIKA ILMIY JURNALLARIDA, 2 – XORIJIY JURNALLARDA).
5 TA ILMIY-AMALIY ANJUMANDA:
SHU JUMLADAN, 3 TA XALQARO VA 2 TA RESPUBLIKA MIQYOSIDAGI ANJUMANLARDA
NATIJALAR MUHOKAMADAN O‘TGAN.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ADLIYA VAZIRLIGI HUZURIDAGI INTELLEKTUAL MULK
AGENTLIGIDAN 2 TA DASTURGA GUVOHNOMA OLINGAN.
29

30.

XULOSA
1. Poyezd va manyovr ishlaridagi nuqsonlarni baholash tizimi asosida temir yо‘l
stansiyalaridagi poyezdlar harakat xavfsizligini buzilish holat va tasniflarini e’tiborga olgan
holda hodisalarning xavf darajalari belgilangan. Natijada poyezdlar harakati bilan bog’liq
hodisalarining buzilishlarida inson omili 71% ni tashkil etishi aniqlangan.
2. Tashish xavfsizligini boshqarish kо‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi omillarni ekspert baholash
usuli yordamida sanoat korxonalari tomonidan sodir etilish ehtimolligi mavjud bо‘lgan xavf
darajalarini hisobga olib, temir yо‘l infratuzilma obyektlari holatini belgilovchi mezonlarning
matematik modeli ishlab chiqilgan. Natijada, poyezdlar harakati va manyovr ishlarida yuz
beradigan hodisalarning o‘zaro ta’sirini aniqlash va uni xavflarni bartaraf etish imkoniyati
paydo bo‘lgan.
3. Temir yо‘l infratuzilma xodimlari uchun profilaktika ishlarini amalga oshirishga imkon
beruvchi tashishlar xavfsizligi bilan bog‘liq bо‘lgan hodisalarning darajasiga qo‘yilgan
talablar asosida infratuzilma holatini kompleks baholash tizimi ishlab chiqilgan. Natijada,
xodimning muаyyan ishni bаjаrishgа sаrflаdigаn vаqtini tо‘g‘ri tаqsimlаsh, kо‘riklаrni о‘z
muddаtidа о‘tkаzilishi tа’minlаsh va doimiy nаzorаt qilish imkoni yarаtilgаn.
30

31.

XULOSA
4. Temir yо‘l transportida harakat va tashishlar xavfsizligi talablarining buzilishi bilan bog‘liq
hodisalarga olib kelishi mumkin bо‘lgan texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlar talablarini bajarmasligini hisobga olgan holda infratuzilmalarni holatini kо‘rsatuvchi
iqtisodiy-matematik uslubiyati takomillashtirilgan. Natijada, stansiyada hаrаkаt xаvfsizligi
pasportini yaratish imkoniyati yaratilgan.
5. Temir yo‘l stansiyalarida poyezdlar harakati xavfsizligini ta’minlash jarayonida
hodisalarning chegarasini belgilash imkonini beruvchi algoritmlar va dasturiy majmualar
ko‘rinishidagi instrumental vositalar ishlab chiqilgan. Ushbu instrumental vositalardan
foydalanish temir yo‘l transporti infratuzilmasining holatini kompleks baholagan holda
amalga oshirish imkoniyatini yaratgan.
6. Tаdqiqot nаtijаlаri “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” AJ, “Yangi Аngren issiqlik elektr
stаnsiyasi” AJ, “Buxoro neftni qayta ishlash zavodi” MChj kаbi sаnoаt temir yо‘l
korxonаlаrigа joriy etilgаn. Nаtijаdа, temir trаnsportidа hаrаkаt xаvfsizligini tа’minlаshning
sаmаrаli tizimi yarаtilib, hаrаkаt xаvsizligi buzilishi bilаn bog‘liq hodisаlаrini16-20% ga,
inson omilini 30% ga qisqartirishga erishilgan. Umumiy iqtisodiy sаmаrаdorlik 0,546 mlrd.
sо‘mni tаshkil etаdi.
31

32.

E’tiboringiz uchun rahmat!
32

33.

TADQIQOT NATIJALARINING JORIY QILINISHI
33

34.

33 34

35.

TEMIR YO‘LLARDA YUK VA YO‘LOVCHILAR TASHISH XAVFSIZLIGIGA OID QONUN BUZILISH
XAVFINI TAHLIL ETISH TIZIMI ORQALI TASNIFLASH TARTIBI
35

36.

INTELLEKTUAL MULK AGENTLIGIDAN DASTURGA GUVOHNOMA
36