№1 дәріс. Тақырыбы: Биоәралуандылыққа кіріспе

1. №1 дәріс. Тақырыбы: Биоәралуандылыққа кіріспе

№1 ДӘРІС. ТАҚЫРЫБЫ:
БИОӘРАЛУАНДЫЛЫҚҚА
КІРІСПЕ

2. Жоспар:

ЖОСПАР:
1. Биоәралуандылық
түсінігінің пайда
болуы мен анықтауы
2. БҰҰ-ның
Биоәралуандылықты
сақтау туралы
конвенциясы
• 3. Биоәралуандылықтың табиғатта рөлі
• 4. Биоресурс. Оның типтері
• 5. Биоәралуандылықты қалыптастыратын
факторлар.

3.

Әдебиеттер:
• Одум Ю. Основы экологии. – М.: Мир, 1975.
• Риклефс Р. Основы общей экологии. – М.: Мир, 1979.
• Биология охраны природы. Пер. с анг. / Под ред. М. Сулея, Б. Уилконса. –
М.: Мир, 1983.
• Кто есть кто: биоразнообразие. / Под ред. Н.Н. Воронцова. – М.: КМК Seitific
Press, 1997.
• Розанов С.И. Биоразнообразие и будущее. Биология в школе. – 1998. - №6.
• Никоноров А.М., Т.А. Хоружая. Экология. – М.: Изд-во Приор, 2001.
• Розанов С.И. Общая экология. – СБп: Изд-во Лань, 2001.
• Ричард Б. Приман. Основы сохранения биоразнообразия. Пер. с англ. / Под
общей ред. А.В. Салеурова, Л.К. Корзуна. – М.: НУМЦ, 2002.
• Лестер Р. Браун. Как создать экономику, оберегающую планету (Сл. В.И.
Данилова-Данильяна). Пер. с анг. – М.: Изд-во Весь мир, 2003.
• Хоружая Т.А. Оценка экологической опасности. – М., 2002.
• Воронков Н.А. Экология общая, социальная, прикладная. – М.: Агар, 2000.
• Портной И. Критерии успеха государства – возможность граждан жить
долго и счастливо. Экология и устойчивое развитие. – 2004. - №9.
• Акимова Т.А., В.В. Хаскин. Экология. – М.: ЮНИТИ, 2001.
• Чернова Н.И., А.М. Былова. Экология. – М.: Просвещение, 1988.
• Лекбедева Н.В., Дроздов Н.Н., Криволуцкий Д.А. Биологическое
разнообразие. – М.: Владос, 2004.
• Қаженбаев С., Махмутов С. Табиғат қорғау. – А.: Ана тілі, 1992.
• Бигалиев А.Б. Проблемы окружающей среды и сохранения биологического
разнообразия. – А.: Қазақ университеті, 2005.
• Константинов В.М. Охрана природы. – М.: Академия, 2000.

4. Биоәралуандылық (латынша biodiversity) термині бірінші рет АҚШ-да ХХ ғасырдың 70 жылдарында еңгізілген.

1. Биоәралуандылық түсінігінің пайда болуы мен анықтауы
БИОӘРАЛУАНДЫЛЫҚ (ЛАТЫНША BIODIVERSITY) ТЕРМИНІ
БІРІНШІ РЕТ АҚШ-ДА ХХ ҒАСЫРДЫҢ 70 ЖЫЛДАРЫНДА
ЕҢГІЗІЛГЕН.
• Бұл термин ылғалды тропикалық ормандардың
зерттеулері туралы құжаттарда пайдаланылған.
• Бірақ «биологиялық әралуандық» деген сөз тіркесі
бірінші рет 1892 жылы Г.Бейтс Амазонкада 1 сағаттық
экскурсия кезінде 700 әртүрлі көбелектерді
кездестіргенін туралы «Натуралист» жұмысында жазған
кезде қолданған.
• Биоәралуандылық туралы түсінік 1972 жылы Қоршаған
орта туралы БҰҰ-ның Стокгольмде өткен
конференциясынан кейін ғылымда кең таралған.
Конференцияда экологтар табиғатты қорғауы адам ісәрекетінің бірінші міндеті болуы керек екенін барлық
адамдарға көз жеткізді.

5.

• Қазіргі заманда ұзақ уақыт бойы қалыптасқан қауымдастықтар адам
іс-әрекетінен бұзылады.
• Адам іс-әрекеті барлық жүйелерді өзгертеді.
• Соның нәтижесінде түрлердің көбісі жойылады.
• Табиғи өсімдіктердің жойылуы мен жер жыртуы гидробиологиялық
және химиялық циклдарды бұзады, ал ол өз кезегінде эрозияға
әкеледі.
• Адам іс-әрекеті табиғатта тұрақты популяцияларды қалыптасатын
түрлердің арасында да генетикалық түрлілікті төмендетеді.
• Атмосфераның ластануы мен ормандардың құртылуы климаттың
өзгеруіне әкеледі.
• Адам қажеттіліктерінің өсуі биоәралуандылыққа қауіп төңдіреді.
• Факторлардың бірігіп әсер етуі де биоәралуандылыққа қауіп төңдіреді.
Мысалы, мөлшерсіз аң аулау мен орман кесуі бірігіп түрлердің көбісіне
жағымсыз жағдай жасайды.
• Осының нәтижесінде табиғатқа төңген қауіп адамға да қауіпті болады,
өйткені адамға да басқа организмдерге сияқты таза ауа, су мен азық
қажет.

6.

2. БҰҰ-ның Биоәралуандылықты сақтау туралы конвенциясы
БҰҰ-ның Рио-де-Жанейрода (Бразилия) 1992 жылы өткен Қоршаған орта
және даму туралы конференциясында «Биоәралуандылықты сақтау
туралы» бірінші конвенция қабылданған.
Осы конвенцияға 50 ел қол қойды.
Бұл конвенция 29-ы желтоқсанда
1993 жылы өз күшіне енді.
Конференцияда экологтар табиғатты
қорғауы адам іс-әрікетінің бірінші
міндеті болуы керек екенін барлық
адамдарға көз жеткізді.
Қазіргі кезде осы күн биологиялық
әралуандықтың халықаралық күні
болып саналады. Қазір бұл
конвенцияның 180 елде, сонын ішінде
Қазақстанда да күші бар.
Конвенцияға қол қойған елдер
өздеріне биологиялық әралуандықты
сақтау бойынша міндеттерді алды.
Сондықтан конвенцияның негізгі мақсаты – биологиялық әралуандықты
түрлік, генетикалық және экожүйелік деңгейлерде және оның
компоненттерінің тұрақты қолдану.

7.

3. Биоәралуандылықтың табиғатта рөлі.
Биоәралуандылық компоненттерінің тұрақты қолдану дегеніміз
қазіргі кезде өмір сүріп жатқан адамдар өз қажеттіліктерін
қанағатандырып, болашақ ұрпақтарға да сол мүмкіндікті беру.
Жабайы
табиғаттың
бүкіләлемдік қоры (1989)
берген анықтауы бойынша
биологиялық әралуандық –
бұл
«Жер
шарындағы
барлық
тіршілік
ету
нысандардың көптүрлілігі,
өсімдік, жануарлар және
микроорганизмдердің
милиондаған түрлері және
осы организмдердің гендері
мен
табиғатты
қалыптастыратын күрделі
экожүйелері.»

8.

БҰҰ конвенцияның анықтауы бойынша (1992) биологиялық
әралуандық – бұл барлық шығу тегі көздерінен түрішілік, түраралық
және экожүйелерде пайда болатын ағзалардың өзгергіштілігі.
А.М. Никоноров және
Т.А.
Хоружая
(2001)
биологиялық
әралуандық
–
бұл
өсімдік, жануарлар және
микрооорганизмдердің
барлық түрлері және
экожүйелер
мен
экологиялық
процесстер
деп
санайды.
Биоәралуандылық – бұл тірі
ағзалардың көп саны ғана емес,
ол адамдар үнемі одан алатын
нақты
пайдасы
да
болып
табылады.

9.

Қоғамның
биологиялық
әралуандыққа
көзқарасының өзгеруіне келесі факттар әсер етті:
• үлгілік түрлердің жойылуы мен жабайы және
мәдени түрлер әртүрлілігінің төмендеуі;
• өсімдіктер мен жануарлардың (мәдени өсімдіктер
және үй жануарлардың өзгергіштілігі төмендегеннен)
инфекциялық ауруларының таралуы;
• адам қажеттіліктері үшін әлемдік және генетикалық
ресурстарды зерттеу;
• ағзалардың тіршілік ету орталарының ластануы
және
табиғатта
антропогендік
өзгерістердің
зардаптарының белгісіздігі;
• өсімдіктерді көп уақытқа сақтау және тез көбею
тиімді технологияларының дамуы;
• жер шары адамдарының табиғи өнімдер мен
биоәралуандылыққа қажеттіліктерінің үнемі өсуі;
• болашақта өсімдіктерге қойылатын талаптардың
болжамсыздығы.

10.

4. Биоресурс. Оның типтері.
Биоәралуандылық – бұл түрлік, немесе таксондық, экологиялық
және генетикалық әралуандылық сияқты өзара байланысқан, бірақ
нақты ажыратылатын түсінікті беретін өмірлік керек, қажетті кітапхана.
Биоәралуандылық – бұл маңызды материалды ресурс.
Биоәралуандылық табиғатта негізгі ролі – биоресурсты
қалыптастыру.
Биоресурс – организмдердің тіршілік етуін қамтамассыз
ететін тірі организмдер, олардың популяциялары мен
қауымдастықтардың жиынтығы. Сондықтан биоресурс –
бұл организмдердің тіршілік іс-әрекетінің биологиялық
негізін қамтамассыз ететін бірінші дәрежелі маңызды
ресурс.
Табиғаттың
басқа
ресурстарынан
биоресурстардың айырмашылығы - ол қалпына келетіні
болып табылады. Қалпына келуі оны қалыптастыратын
организмдердің көбеюмен анықталады. Қалпына келуінің
критериі тірі ағзалардың тұрақты тіршілік етуінің негізі
ретінде олармен өнімдерді өндірудің мөлшерінен
аспайтын көлемінде пайдалану.

11.

Биоресурстарды келесі категорияларға бөледі:
тіршілік етуін қамтамассыз ететін;
адамның өмір сүру іс-әрекетіне қатыстыратын;
адамның физикалық, рухани және гармониялық дамуына қажетті.
Табиғаттың тіршілік етуін қамтамассыз ететін биоресурстарға тірі
ағзалар: бактериялар, микроорганизмдер, өсімдіктер, жануарлар
жатады. Олар қамтамассыз етеді:
жыл сайын органикалық заттардың қалыптастыруын (100 млрд.
тоннаға жуық);
заттар мен энергия айналымының жылдамдығы мен
толықтығын;
ауа мен топырақтың гидрологиялық режимін;
топырақтың табиғи құнарлалығын;
топырақтың және су тоғандарының өздігінен тазалануын;
табиғи сулардың сапасын;
алғашқы қайта қалпына келетін сукцессияның масштабы және
екпіні;
табиғи және антропогенді жүйелердің нормалы қызмет жасауын;
бірлестіктердің, экожүйелердің және биосфераның
тұрақтылығын;
планетаның климатының қалыптасуын.

12.

Қазіргі кезде тіршілікті қамтамасыз етуші биоресурстардың
реттеуші механизмдері оларға адамдардың іс-әрекеттерінің
белсенді әсерінің (түрлердің санының азайуы, организмдердің
мекен ету ортасының нашарлауы, мекен ету орнының бұзылуы,
ареалдарының үзілуі және т.б.) нәтижесінде үзілген.

13.

Адамның өмір сүру іс-әрекетіне қатыстыратын биоресурстарға:
ауылшаруашылық өсімдіктер мен жануарлар;
құс шаруашылығы (тауықтар, үйректер, қаздар, түйеқұстар), аң
шаруашылығы (ондатра, аю, кабарга, нутрия және т.б.), ара
шаруашылығы, балық шаруашылығы (бекіре, ақ амур, толстолобик,
треска, карп және басқалары), аквакультура;
орман дақылдарын
өсіру (жасылдандыру,
мәдени түрге енгізу,
сәнді бақшаландыру
және т.б. үшін);
өндірісте,
биотехнология мен
гендік инженерияда;
азық,
фармацевтикалық,
парфюмерлік,
целлюлоза-қағаз,
текстильді, лак-бояу
өндірістерде,
жануарлардың азығы
ретінде пайдаланатын
түрлер.

14.

Адаммен пайдаланылатын
биоресурстарға жатады:
балық шаруашылығы (өзен,
теңіз, мұхит);
теңіздік (морж, тюлень, кит,
калан, акула), жер үсті
жануарларға (қабан, лось, сайгак,
ондатра, песец, соболь және т.б.),
құстарға (қаздар, үйректер,
глухари, тетерева және т.б..)
аңшылық кәсіп;
жидек, саңырауқұлақтар,
жаңғақтар, шырындар, шайыр,
бал жинау (омарта шаруашылығы
және т.б.);
шымтезек, сапропель шығару;
орман, өсімдік қорларын
дайындау.

15.

Адам өзінің тіршілігіне биоресурстарды қарастыра
отырып, мақсаттар қояды:
• олардың пайдалы қасиеттерін жан-жақты және тереңірек
зерттеу негізінде пайдаланытын организмдердің түрлік
әралуандылығынның үнемі өсуі;
• әртүрлі әдістер мен технологияларды (селекция, гендік
инженерия, биотехнология және ғылымикөлемді технология)
қолдану негізінде максималды пайда және өнімдер алу;
• Ресей ғалымдары картоптың жаңа сұрыпын жасады, оны
негізгі жауы колорад қоңызы шіртпек түгілі ол одан қашатын
жағдайда екен;
• қазақстандық ғалымдар шегірткеге қарсы тиімді препарат
жасау үшін қарақұрттың уын пайдалануға мүмкіндігін
анықтады;
• американдық зерттеушілер ісік ауруларына ОРЗ вирусты
(суық тиген кездегі) пайдалану мүмкіндігін анықтады;
• «А» және «С» менингиттеріне қарсы вакцина жасалды және
емдеу барысында нәтижелі қолданып келеді. «В» менингитіне
қарсы вакцинаны ұзақ уақыт бойы жасау мүмкін болмады.
Ағылшын зерттеушілері гендік инженирия әдісі арқылы «В»
менингитіне қарсы жаңа вакцина жасады.

16.

Аңшылық, аулау, жинау, дайындау сияқты барлық биоресурстар
олардың биологиялық әралуантүрлілігін сөзсіз сақтауға және
қолдауға негізделу керек:
- олардың популяцияларының
оптимальді тығыздығын қолдау
жолымен, өйткені популяцияның
жоғарғы тығыздығында ресурстардың
(азықтың, қоректің) жетіспеуінен түр
жойылады (өледі), ал төменгі тығыздық
кезінде - инбридингтің әсерінен
генофондының әлсіреуі жүреді;
- табиғи бірлестіктер мен экожүйелердің
түрлер популяциясының санын
(тығыздығын) басқару жолымен, тек
олардың биологииясын және
экологиясын; орта факторын, оның
динамикасы мен санына әсер етуші,
биоценологиялық байланыстар жанжақты және терең зерттеу негізінде
мүмкін.

17.

Адамның физикалық,
рухани және гармониялық
дамуына қажетті
биоресурстарға табиғи
биожүйелер жатады:
биогеоценоздар, экожүйелер
және ландшафттар – олардың
ортаны қалыптастыратын
және сауықтыратын
қассиеттері адамның дем
алуы, емделуі және
деңсаулығын нығайтуы,
туризм, курорт, санаториялар
ұйымдастыруы үшін;
• экскурсияларды ұйымдастыру және өткізу және табиғаттың
бірігей ескерткіштерімен таңыстыру арқылы білім беру үшін;
• олардың негізінде көркем әдеби, көркем сурет, ән-күйлік
шығармалары: П.И. Чайковсковскийдың «Времена года»; Л.
Леонованың «Русский лес»; И.И. Шишкинның «Утро в
сосновом бору»; «Березовая роща» және А.И. Куинджидың
«Грачи прилетели»; И.К. Айвазовскийдың «Девятый вал» және
«Черное море» және т.б.

18.

5. Биоәралуандылықты қалыптастыратын факторлар.
Табиғи әртүрлі факторлардан тәуелді болып келеді, бірақ ең біріншіден:
табиғат ортасын қоршаған факторлардың алуантүрлілігін және организмдерге
олардың тіршілікті- қажетті талаптарына сәйкестігі. Табиғат ортасының
факторлары неғұрлым алаунтүрлі және тығыз факторы әртүрлі организмдердің
талаптарын қамтамасыз етсе, соғұрлым оның биологиялық алуантүрлілігі бай
келеді.
климатты географиялық аймақ. Әртүрлі табиғи аймақтардың биологиялық
алуантүрлілігі қажетінше елеулі құбылады. Бұл кезде топырақты – климаттық
жағдайлардың өзгеруінен кейін оның полюстерден экваторға ұлғаю үрдісі
бақыланады. аралық (минималды мен максималды арасында) немесе орташа
өнімділік алғашқы өнімділіктен ұлғайған.
Плактонның максималды
түрлік әртүрлілігі орташа
көлемді алғашқы өнімділігі бар
«мезотрофты» көлге тән, бірақ
төменгі алғашқы өнімділігі бар
«олиготрофтыларға» және
жоғарғы алғашқы өнімділігі бар
«эутрофты» көлдерге тән емес.
Бұл әр қайсысының неғұрлым
түрлік әртүрлілігі үлкен болса,
соғұрлым олардың әр қайсысы
даралардың аз санымен
берілгендігімен байланысты.

19.

адамның іс-әрекетінің сипаты. Бұл кезде адамның іс-әрекеті
биологиялық алуантүрлілікті қалай ұлғайтса, солай кішірейте де
алады. Тың жерлерді игеру кезінде белгілі аудандағы (25 млн. га)
жергілікті қарапайым өсімдіктері, жануарлары, микроорганизмдері
және бактериялары бар көптүрлі далалы экожүйелер аз түрлі және
тұрақсыз агроценоздармен алмастырылады. Сол уақытта, далалы
аймақта егістікті қорғаушы орман жолақтарын жасай отыра, орман
жолақтарын темір жолдарға, шосселерге, автомагистральдарға, ірі
қалдықтардың айналасындағы парктік аймақтарға, сала отырып,
адам түрлік әртүрлілікті ұлғайтуын туғызады, өйткені осы
жолақтарда уақыт өте келе қарапайым өсімдіктер, жануарлар,
микроорганизмдер және бактериялардың түрлері орман
биогеоценоздары үшін пайда болуы мүмкін.

20.

Сонымен, табиғи орта
факторлары және топырақклиматтық аймақтардың
ерекшеліктері бір
бірлестіктердің,
биогеоценоздардың және
экожүйелердің (жаңбырлы
тропикалық ормандардың)
үлкен түрлік әртүрлілігін
анықтайды және
биоалуандылығы кедей
басқаларын да (арктикалық
шөл, Голлербахтың (1958)
берілгені бойынша өсімдіктің
3 түріне дейін кездеседі)
анықтайды.

21.

Назар аударғандарыңызға рахмет!