Зоология. I Кіріспе бөлім

1.

Оңтүстік қазақстан мемлекеттік
педагогикалық университеті
Зоология
Қабылдаған: Исалиева Нурбағила
Дайындаған: Асилхан Назым

2.

I Кіріспе бөлім
II Негізгі бөлім
III Мақсатты және міндеті
1 Зоология ғылымына қысқаша мағұлма
2 Зоология тарихы
3 Зоологияның салалары
4 Жануарларды жіктеген ғалымдар
IV ҚОРТЫНДЫ
V Қолданылған әдебиеттер тізімі

3.

Зоология- жануарлар дүниесін әр түрлі жағынан зерттейтін
ғылым саласы.:Ол жануарлардың табиғат жағдайларындағы
тіршілігін, олардың ересек күйіндегі және жеке осиптардың
өмірінің әр кезеңіндегі құрылысы мен организмніңҚызмет
әрекеттерін зерттейді,жануарлардүниесінің құрамы, неше
түрліжануарлардың пайда болуының заңдылығын ж/е
таралуының ерекшелігін зерттейді.Жануар тану пәнінің
міндеті жануарларды жанжақты зерттеу оның құрлысын,
көптүлілігін тіршілік әрекетін, таралуын, және халық
шаруашылығындағы маңызын оқыту болып табылады.
Зоология сөзі грекше екі сөзден (Зоо-жануар, логос-оқу тану
деп түсіндіріледі.).Морфологиялық зерттеулер жануарлардың
сыртқы құрлысын, физиологиялық зерттеулер-тірі ағзаның
сырқы ортаның арасындағы байланысын зерттейді

4.

Мақсатты: Зоология ғылымын басақа топқа
ерекшеліктерін жеткізу және ұғындыр
Мінндетті басқа командаларға зоология саласы
туралы тың дерек көздерін таныстырып
Ғылыми жаңалықтарымен бөлісу

5.

Зоология - жануарлар туралы ғылым (zoon-грек тілінен аударғанда жануар
дегенді білдіреді, logos-ілім). Ол тірі табиғатты зерттейтін биология (biosөмір) ғылымының бір саласы.Барлық тірі ағзалар бес патшалыққа бөлінеді:
вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар жэне өсімдіктер мен жануарлар.
Осылардың ішінен жануарларды өсімдіктер патшалығымен салыстырып
қарайтын болсақ, төмендегідей негізгі айырмашылықтарды байқауға болады:
жануарлардың барлығына жуығы қозғалып өмір сүреді, ал өсімдіктер бекініп
тіршілік етеді, жануарлар клеткасы мембранамен қоршалған, ал өсімдік
клеткасы мембранамен қоса целлюлазалы қабықпен қоршалады;
жанауарлардың мүшелері денесінің ішінде орналасады, ал өсімдіктер
мүшелері сыртында жғне өсімдіктердің пішіні өзгермей, жануарлар дамудың
белгілі бір кезеңіне дейін ғана өседі, ал өсімдіктер өмір бойы өсуін
тоқтатпайды; жануарлар күрделі органикалық заттармен гетеротрофты
қоректенеді, ал өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газы мен суды, топырақтан
бейорганикалық заттарды сіңіріп, жарықтың көмегімен хлорофилл
пигменттерінде фотосинтез процесі арқылы органикалық зат жасап
шығарады жғне оттегі бөлініп шығады. Өсімдіктердің мұндай қоректенуі
автотрофты деп аталады.Бүл аталған айырмашылықтар тек салыстырмалы
түрде алынған. Кейбір өсімдіктер, мысалы бунақденелілермен
қоректенетіндер гетеротрофты болып келеді де, ал кейбір жануарлар, мысалы
қабықшалылар (Tunicata) клеткаларының қабырғасы целлюлозалы
болады.Зоологияның негізгі міндеті жануарлардың сыртқы, ішкі құрылысын,
тіршілік ғрекетін, жеке және тарихи дамуын, бір-бірімен қарым-қатынасын,
қоршаған ортаның жануарларға ғсерін, географиялық таралуын, т.б. зерттеу.

6.

Жануарлар туралы мағлұматтар көне дәуірлерден белгілі. Ежелгі Қытай, Үндістан, т.б. елдерде
жануарлар туралы кітаптар шығарылған. Дегенмен, зоология ғылым ретінде алғаш Ежелгі
Грекияда дамыған және ол Аристотель (б.з.б. 384–322) есімімен тығыз байланысты. Ол өз
еңбектерінде тұңғыш рет жануарлар дүниесін жүйеге келтіріп, оларды қаны бар жануарлар және
қаны жоқ жануарлар деп екі топқа бөлді. Зоологияның дамуына 16 ғасырдың аяғы – 17 ғасырдың
басында ойлап табылған микроскоптың маңызы зор болды. Оны ойлап тапқан голландия ғалымы
А.Левенгук (1632–1723) алғаш рет жануарлардың қан түйірлері мен қан капиллярларын сипаттап
жазды. Левенгуктың басты жаңалығы – микроскоп арқылы су тамшыларын зерттеп, оның
құрамында қарапайым жәндіктердің тіршілік ететінін ашуы болды. 17 ғасырдың аяғы және 18
ғасырдың басында жануарлар жүйеленімінің негізін ағылшын табиғат зерттеушісі Д.Рей жасады.
Ол өзінің «Жануарларға жүйеленімдік шолу» (1693) атты кітабында жануарларды сыртқы
белгілеріне қарай жіктеді. Мысалы, сүтқоректілерді ол екі топқа: саусақты сүтқоректілер және
тұяқты жануарлар деп бөлген. Одан кейін швед ғалымы К.Линней «Systema naturae» (1735) деген
еңбегінде жануарлар мен өсімдіктерді жүйелеуде түр, туыс, класс деген зоологиялық атаулар
ұсынды. 18 ғасырдың аяғы – 19 ғасырдың басында француз ғалымы Ж.Кювье жануарлардың
салыстырмалы анатомиясы палеонтологияның негізін салды. Ал 1825 жылы француз зоологы
А.Бленвиль жануарлар жүйеленіміне тип деген ұғымды енгізді. 19 ғасырда француз ғалымы
Ж.Б.Ламарк тірі табиғаттың тарихи дамуын зерттеді. Оның «Зоология философиясы» (1809) деген
еңбегінде органик. дүние эволюциясының ғылыми теориясы баяндалды. Зоологияның дамуына 19
ғасырдың 30-жылдары неміс биологтары М.Шлейден мен Т.Шванн ашқан клеткалық теорияның
үлкен әсері болды. Бұл теория клеткалық деңгейде тірі организмдердің біртұтас екендігін толық
дәлелдеді. Ағылшын табиғат зерттеушісі Ч.Дарвиннің «Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің
шығуы немесе тіршілік үшін күресте қолайлы өскен тұқымдардың сақталып қалуы» (1859) атты
белгілі еңбегінен кейін зоология ғылымы дамуының жаңа кезеңі басталды. 19 ғасырдың 2жартысында неміс ғалымдары Эрнст Геккель мен Ф.Мюллер эволюция іліміне сүйене отырып,
филогенетткалық зоологияның негізі – биогенетикалық заңды ашты. Эволюциялық
салыстырмалы эмбриологияның дамуы Ресей зоологтары И.И.Мечников, А.О.Ковалевскийдің
еңбектерімен тығыз байланысты.

7.

Морфология. Дене бөліктеріне сипаттама және олардың орналасуына, сонымен қатар әр түрдің
сыртқы физикалық сипаттамаларына сүйене отырып, әр түрлі организмдер мен мүшелердің
пішіндері мен құрылымдарын оқып үйрену.
Этология. Ол жануарлардың тіршілік ету ортасына қатысты мінез-құлқын және олардың мінезқұлқын анықтайтын механизмдермен байланысты.
Эмбриология. Жануарлар эмбрионының дамуы мен қалыптасу мәселелерін қарастырады.
Гистология. Ол тіндердің құрылымы мен құрамын шешуге жауап береді.
Анатомия. Ол әр түрдің көлемін, пішінін, орналасуын, құрылымын, пішінін және ішкі және
сыртқы дене мүшелерінің санын қарастырады. Анатомия құрамында келесі бөлімшелер бар:
Патологиялық. Аурудың түрлерге әсерін шешіңіз.
Салыстырылды. Ол адам ағзалары мен қалған түрлер арасында тіркелген айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды зерттеуге жауапты.
Топографиялық. Бір жерде әр түрлі органдар арасында орнатылатын қатынастарды зерттеңіз.
Сипаттама Түрге ие әр түрлі органдардың мөлшері, пішіні, орналасуы және байланысы туралы
сипаттама жасайды.
Физиология. Ол әр организмде болатын химиялық және физикалық процестерді қоса әр
организмнің физиологиялық қызметтерін қарастырады.
Генетика. Түрдің генетикалық модификациясы мен тұқым қуалауын зерттеу.
Экология. Ол жануарлар мен олардың қоршаған ортасы арасындағы байланысты зерттеуге жауап
береді.

8.

Сипаттамалық
зоология шеңберінде әр
түрлі салалар анықталды:
Зоогеография. Ол жануарлардың географиялық
орналасуын шешуге арналған.
Мелакология. Ол моллюскаларды зерттеуге арналған.
Мастозоология. Ол сүтқоректілерді зерттеуге арналған.
Паразитология. Онда тірі паразиттер мен паразитизм
қатынастарын зерттеу қарастырылған.
Таксономия Ол әртүрлі түрлерді, мысалы,
анатомиялық немесе морфологиялық салыстыру
арқылы жіктеуге арналған. Бұл тармақ әр жануарды
белгілі бір түрге, түрге, отбасына, патшалыққа және
т.б.
Энтомология. Жәндіктерді әртүрлі жағынан зерттеңіз:
таксономия, морфология, генетика және басқалар.
Палеозоология. Ол жануарлардың сүйектерін зерттеуге
арналған.
Ихтиология. Ол балықты зерттеуге бағытталған.
Филогения. Ол жануарлардың эволюциясын, яғни
олардың қарапайым формадан күрделі түрге өту жолын
зерттеуге жауап беред
Зоологияда өзінің ерекшелігімен
сипатталатын көптеген салалар
бар. Кейбір мысалдар:
Герпетология.
Жорғалаушылар мен
қосмекенділерді зерттеу.
Орнитология. Құстарды
зерттеңіз.
Гельминтология.
Гельминттерді, яғни
паразиттік құрттарды
зерттеңіз.
Арахнология. Өрмекшілерді
зерттеу.

9.

Қазақстанның жануарлар дүниесін жүйелі
әрі ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмыстары
17-18-ші ғасырпларда ұйымдастырылған
экспедицияларға байланысты. Мұнда
қазақтың ұлы ғалымы Ш. Уәлихановтың
еңбектері ерекше орын алады. 1943-ші
жылдан бастап Қазақстан Республикасы
Ғылым Академиясының Зоология
институты жұмыс істейді. Л. С. Берг,
И.А.Далгушин, М.Д.Зверев,
Т.Н.Досжанов, А.Бекенов ж/е басқа
ғалымдар Қазақстанның жануарлар
дүниесіне арнайы зерттеулер жүргізіп,
ғылымының дамуына ерекше үлес қосты.

10.

11.

К.Линней 4200 жануарды сипаттап,
анықтап жіктеді, оның 400-ге жуығы
омыртқасыздар еді. Барлық
жануарларды Линней 6 класқа бөлді: 1.
сүтқоректілер; 2. құстар; 3.
сұмпайылар; 4.балықтар;
5.бунақденелілер; 6. құрттар. Бірақ
Линней жүйесінің өзінде кемшіліктер
мол еді. Ол денесінің құрт тғрізді
пішініне қарай отырып, бір-бірінен өте
алыс тұратын жануарларды бір класқа
жатқызып қойды (гидра, басаяқты,
былқылдақ денелілер, медузалар,
голотурийлер т.б.).Линней барлық
түрді о баста жаратушы жаратты жғне
ол қанша түр жаратылса, сонша болып
өзгеріссіз қалады деп сенді. Линней
классификациясы жалпы
систематикаға ғылым ретінде қарауға
қызығушылық оятты. Оның қосарлы
атау ғдісі қазіргі заманға дейін
ғылымда қолданылып келе жатыр.
Линнейден кейінгі жануарлар
систематикасына үлкен үлес қосқан
ғылым Ж.Б.Ламорк (1744-1829) болды. Ол
Аристотельдің бөлген жануарлар
топтарын жаңғыртып, омыртқалылар
жғне омыртқасыздар деген жаңа ат берді.
Барлық омыртқасыздарды Ламарк 20
класқа жіктеді: 1. инфузориялар; 2.
полиптер; 3. сғулелілер; 4. құрттар; 5.
бунақденелілер; 6. өрмекшітғрізділер; 7.
шаянтғрізділер; 8. буылтық құрттар; 9.
мұртаяқтылар; 10. былқылдақденелілер.
Ал омыртқалылар сол Линней бойынша
қалдырылды: 1. балықтар; 2. бауырымен
жорғалаушылар (қос мекенділермен
бірге); 3. құстар; 4. сүтқоректілер.

12.

ОМЫРТҚАЛЫЛАР
ЗООЛОГИЯСЫ
Омыртқалылар
зоологиясы қандай?
Бұл (өмір үшін
жұлынның бар
омыртқаның
айналады) Ақордада
ие, жануарлар әлемін
зерттеумен
айналысатын бөлімі
болып саналады.
ОМЫРТҚАСЫЗДАР
ЗООЛОГИЯСЫ
Яғни омыртқасыздар зоологиясы зерттейді?
Осы белгілері жоқ, барлық жануарлардың
табиғатта Бұл, атап айтқанда, құрылымы,
өмір салты мен құндылықтар. Мұндай
жануарлар мынадай түрлерге өкілдері кіреді:
жөке;
coelenterates;
сегменттерге, дөңгелек және жалпақ құрттар;
ұлулар;
иглокожих;
буынаяқтылар (өрмекшілер, жәндіктер, шаян тәрізділер).
Омыртқасыздар барлық белгілі
жануарлардың көпшілігі құрайды.
Сонымен қатар, олар
экономикалық қызметтің маңызды
рөл ойнайды.

13.

Жануарлар дүниесі де биосфераның құрамдас бір
бөлігі. Жануарлардың табиғатта және адам өмірінде
маңызы зор. Олар табиғаттағы заттар мен энергия
айналымында негізгі рөл аткарады. Қазіргі кезде жер
бетінде жануарлардың 2 млн-нан астам түрі белгілі,
олардың ішінде тек жәндіктердің ғана 1 млн-ға жуық
түрі бар.
Жануарларды зиянды және пайдалы деп тек
салыстырмалы түрде ғана жеке топтарға бөледі. Бұл
ғылыми тұрғыдан алғанда дұрыс емес. Өйткені
табиғатта мүлде зиянды немесе мүлде пайдалы
жануар жоқ. Табиғаттағы тіршілік тізбегінде олардың
әркайсысының өз орны бар.

14.

15.

16.

1 Зоологияның салалары және әрқайсысы нені зерттейді» Жасыл экология.
2 Википедиядағы «зоология», Еркін энциклопедия.
3 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын
басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б.
4. Дарилнгтон Ф Зоогеография, М. 1966.
5 Карташев Н.Н. Практикум по зоологий позвоночных. М.1969