Дәріс_2_2024

1.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі
Павлодар,
2024 ж.
Ельмуратова Ботагоз
Жумабаевна
«Қазақстан тарихы»
кафедрасының профессоры,
т.ғ.к.

2.

«Өзіңнің өткен тарихынды бағамдап
алмай, болашаққа бағдар жасай
алмайсың»

3.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Сабақтың мақсаты - Қазақстан тарихы туралы объективті түсінік
қалыптастыру
Сабақтың міндеттері:
-Ұлы Дала аумағындағы көшпелілер өркениеті мен мемлекеттілігінің қалыптасу
ерекшеліктерін анықтау (б.з.б. III ғасыр – б.з. II ғ.).
- Орталық Азиядағы түркі тілдес халықтарының (XIII-XV ғғ.) тарихи
алғышарттары мен этномәдени интеграциясының кезеңдерін талдау.
- Қазақстанның жаңа дәуірдегі (XVIII – ХХ ғ. басы) тарихи даму
ерекшеліктерін ашу.
- Қазақстанның кеңестік әкімшілік-әміршілдік жүйесіндегі рөліне объективті
баға беру.
- Қазақстанның қазіргі даму кезеңінің мемлекеттік даму стратегиясына талдау
жасау.

4.

АССОЦИОГРАММА
АРХЕОЛОГИЯ

5.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Жылжымалы мал шаруашылығы қашан пайда болды?
Өздеріңіз білетіндей, Солтүстік Қазақстан аумағында алғаш
рет жылқы қолға үйретіліп, б.з.д. 5-6 мыңжылдықта, яғни неолитжаңа тас дәуірінде атқа міну мәдениеті пайда болды. Жабайы
жылқының (тарпан) қолға үйрету Еуразияның Днепрден Ертіске
дейінгі кең аумағында болды. Ғалымдар Қазақстан аумағында
энеолит кезеңінде (б.з.д. 4 – 3 мыңжылдық) Орал мен Ертіс
өзендерінде орналасқан Ботай археологиялық мәдениетінің өкілдері
– маңғаз жабайы жануар-жылқыны қолға үйреткен алғашқы жылқы
өсірушілер екенін анықтады. Олар жаңа ат-көлік дәуірін ашып, ал
жылқы шаруашылығы олардың экономикалық қызметінің өзегіне
айналды.
Алайда, жылқыны қолға үйрету өте ұзақ процесс болды. Ал,
ботайлықтар осы уақытқа дейін басқа жануарлар – ешкі, қабан,
буйвол және т.б. қолға үйреткен.

6.

7.

Негізгі
шаруашылық –
жылқы өсіру,
аңшылық, балық
аулау
Мыс алғаш рет
қолданылды
Энеолит
(мыс-тас дәурі)
Қазақстанда негізгі
материал – тас,
сүйек, балшық
Металл құю
орталықтару
пайда болды
Орта Азияда түйе,
арқар, Солт
Қазақстанда жылқы
қолға үйретілді

8.

Виктор
Федорович
Зайберт (30 қыркүйек
1947, Николаевка ауылы —
19 сәуір 2022, Солтүстік
Қазақстан
облысы
—
қазақстандық
археолог,
тарих
ғылымдарының
докторы,
профессор,
Солтүстік
Қазақстанның
ежелгі
тарихымен
байланысты
бірқатар
монографиялардың,
мақалалар мен ғылыми
жаңалықтардың авторы.

9.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Алғаш рет осы мәдениеттің ежелгі қонысының қалдықтарын
1981 жылы көрнекті қазақстандық археолог Виктор Федорович
Зайберттің
ғылыми
жетекшілігімен
Солтүстік
Қазақстан
университетінің археологиялық экспедициясы Айыртау ауданы
Никольское ауылының маңынан тапты. Елді мекенде үлкен отбасылық
қауым тұратын балшықпен қапталған 158 кірпіштен жасалған тұрғын үй
табылды. Жылқыны қолға үйрету құбылысын растайтын маңызды
дәлелдер археологтар бірнеше дала зерттеулерінен тапқан ауыздықтарды
қолдануға байланысты тістерінің формасы өзгерген 70 мыңға жуық
жылқының қалдықтары болды.
Осылайша, Ботай жылқы шаруашылығының пайда болуы және
емдік сусын – қымыз дайындаудың, мал шаруашылығының маңызды түрі
ретінде жылқыны қолға үйретудің ежелгі мекенінің бірі болып табылады.
Ботайлықтар, сонымен қатар, ет «консервілерін» алғаш жасаушылар
болды. Яғни, олар терең шұңқырларда (3 метрге дейін) етті консервілеу
әдісін ойлап тапты. Оған дайындалған ет тастармен жабылып,
шұңқырдағы оттегі толығымен буланған кезде бір ай ішінде отпен
қыздырылған өңдеуден өтті.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Ботайлықтардың тұтас, содан кейін шабақты дөңгелектер
қолдануы сол кездегі Ұлы Дала өркениеті өкілдерінің серпінді
инновациясына айналды. Бұл адамдарды климат пен топырақтың
құрғақтану жағдайларына бейімдеу тәсілі ретінде көшпелілікке
көшудің алғашқы қадамы болды. Ботайлар көктемде және жазда
белсенді жастағы туыстары, негізінен ер адамдар оңтүстікке қоныс
аударып, еріген қар суларынан құрғаған құмдауыт топырақтарда
уақытша қоныстарға қоныстанып, балық аулау, терімшілік және аң
аулау кезінде жартылай отырықшы өмір салтын ұстанды.

20.

21.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Қола дәуірінде Андрон археологиялық мәдениетінде (б.з.д. 18-8 ғғ. ж.)
Солтүстік Қазақстандағы Алексеевка, Шығыс Қазақстандағы МалоКрасноярск, Кент,
Орталық Қазақстандағы Қарқаралы елді мекендерінің халқы Беғазы-Дәндібай
мәдениетіне жататын тұрғындары және т.б. ботайлықтардың шаруашылық дәстүрлерін
жалғастырды. Ерте және орта қола кезеңінде отырықшы өмір салты мен кешенді
шаруашылық сақталды. Соңғы қола кезеңінде көмекші кәсіп түрлері қысқа
қашықтыққа қоныс аударатын жайлауға көшу, егіншілік және аң аулауға айналған үй
маңындағы мал бағу ұсынылды. Андроновтар мал шаруашылығын жоғары деңгейге
көтеріп, қыста малды қолда қораларда бағуды енгізді. Қой, сиыр, жылқы, түйе өсіріп,
азық-түлікте ет-сүт өнімдері қолданылды. Көптеген беделді көшпенділерді зерттеген
ғалымдардың пікірінше, қазірдің өзінде біздің дәуірімізге дейінгі 1 мың жылдық
ортасында, яғни ерте темір дәуірінде (б.з.д. 8 ғасыр мен б.з. 5 ғасыры) сақтарда
шаруашылық түрі ретінде жылжымалы «көшпелі» мал шаруашылығы пайда болады.
Осылайша, үй маңындағы малшыдан алыс жайлауға, содан кейін «көшпелі» мал
шаруашылығына дамуы аяқталады.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Қола дәуіріндегі отырықшы андронов-егіншілер отырықшылық қоныстарын
тастап, қауіпті көшпелі мал шаруашылығына көшуіне не себеп болды? Мұндағы
себептердің тұтас кешенін бөліп көрсетуге болады, олардың негізгілерін атайық.
Біріншіден, біздің заманымызға дейінгі 1 мыңжылдықта қоңыржай
климатты жартылай шөлді аймақтар, су көздері мен өсімдік қабатының тапшылығы,
ұлаң-ғайыр қуаңшылық аймақтардың болуымен сипатталды. Яғни, табиғи-климаттық
жағдайлары өзгерді. Климат өзгерген сайын отырықшы егіншілік пен мал бағудан
маусымдық қоныс аударатын аңшылық-мал шаруашылығына көшу процесі біртіндеп
жүрді. Содан кейін құрғақшылық күшейген сайын ол көшпелі мал шаруашылығына
айналды, ондағы аңшылық сол кездің өзінде көмекші рөл атқарды. Бұл дала, жабайы
жануарлардың, мәселен, ақбөкендердің артынан көші-қонға әкелетін аң аулау, оларды
өсіру шаруашылығындағы малшыларға қажет топырақ, өсімдік қабаттарының және
т.б. ерекшеліктері туралы өмірлік тәжірибенің жинақталуына ықпал етті.
Екіншіден, көшпенділікке көшудің әлеуметтік-мәдени факторлары да
ерекшеленеді:
мал
шаруашылығы
технологияларын
жетілдіру,
көбірек
жайылымдарды қажет ететін мал басының көбеюі, табиғатты пайдаланудың ең
экологиялық механизмі және даладағы шаруашылық түрі ретінде мал
шаруашылығының өнімділігін арттыру үшін рулық қауымдастықтардың тіршілік ету
ортасына ең тиімді бейімделуі болды.

30.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Үшіншіден, мал шаруашылығының инфрақұрылымы жетілдірілдікөшіқонның кеңістіктік-хронологиялық ұзақтығын едәуір арттыруға мүмкіндік
беретін құдықтар пайда болды. Төртіншіден, қола еңбек құралдарын темірмен
алмастыру, ат әбзелдерін жасаудың жоғары технологияларының пайда болуы,
Еуразия сақтарының заттық-материалдық әлемінің жүген және басқа да
жаңалықтары маңызды болды.
Бесіншіден, мал шаруашылығын көшпелі кезеңге айналдырудың қажетті
элементі мал өсіру, оған және төлдеріне күтім жасау, жұқпалы аурулардан емдеу,
жеткілікті шөптер және суаттармен, яғни табиғи су қоймалар және құдықтармен,
гидрометеорологиямен оңтайлы көшпелі бағдарларды таңдау бойынша білімі бар
«кәсіпқойлар» қатарының пайда болуы болды. Бұл тәжірибе әкеден балаға ұрпақтанұрпаққа беріліп, халықтық белгілер, мақал-мәтелдерде ұжымдық жады деңгейінде
орнықты. Әрине, барлық малшылар жоғары деңгейлі кәсіпқойларға айналмады.
Белгілі бір жасқа жеткен және өмірлік тәжірибесі бар ең қабілеттілер ғана кәсіпқой
маманға айналған болатын.

31.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Беғазы-Дәндібай мәдениеті - қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б. 9-8
ғғ.) Орталық Қазақстанды қоныстанған тайпалар мәдениеті. Беғазы
және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, мәдениет атауын
ғылыми айналымға енгізген академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан.
Беғазы-Дәндібай мәдениетін өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау,
шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңт-нде Жетіқоңырдан Ертіс
бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендері бойлары мен Қызылтау,
Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таулары аралығындағы кең
жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одан бұрынғы андрон
мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары,
тұрғын үйлер пайда болып, жерлеу салты, өзіндік шаруашылық түрлері
қалыптасады. Жаңа мәдениет қауымның жоғарғы лауазымды
билеушілеріне арнап салынған қақпақ тастардан тұрғызылған зәулім
кесенелерімен, мәйітті бір қырынан, аяқ-қолын бауырына жинап,
сонымен қатар шалқалатып жерлеу, олардың жандарына қару-жарақ,
әшекей бұйымдар қою ғұрыптарымен ерекшеленеді.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Қыш көзелердің пішіні, жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де
айрықшаланады. Беғазы-Дәндібай мәдениетінің кесенелері
күрделі сәулет өнері ескерткіштеріне жатады (Ақсу-Аюлы,
Бұғылы, Беғазы, Дәндібай, Ортау, т.б.). Олар көбіне дөңгелек,
төртбұрышты болып келеді. Ғимараттардың үсті қақпақ
тастармен немесе жуан бөренелермен сатылы (пирамидалы)
әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы үлкен тас жәшіктерге
жерленген. Қоныстар мен тұрақтардан табылған көзе
ыдыстардың таяқшамен батыңқы сызылып салынған сыртқы
өрнектері қарапайым, қиғаш, көлбей салынған шырша, тырнақ,
шекілдеуік, жарты ай бейнелі, мойны мен ернеуіне белдемшелер
жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне қойылған ыдыстардың
пішімдері мен өрнектері мүлде өзгеше. Олар қыл мойын құмыра
пішімді, шығыңқы бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты сүйек
қалыпшалармен әсем етіп өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде
ірі елді мекендер (Кент, Бұғылы, Шортанды-бұлақ, Қарқаралы,
Ақкезең, Ұлытау, т.б.) пайда болған.

39.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі. Қабырғасы, іргесі таспен өрілген 4 - 6
бөлмелі үйлермен қатар, бір-екі бөлмелі жер кепе және киіз үй пішіндес
құрастырмалы жеңіл үйлер де көп болған. Олардың орта тұсында немесе
шетінде биіктеу етіп тастан салынған төртбұрышты ғибадат ету орындары
бар. Әрбір үлкен қоныстардың айналасында 3 - 5 шағын мекендер болған. Бұл
жерлерді қоныстанған тайпалардың басым көпшілігі мыс балқыту, көзе жасау,
егін егумен, мал ш-мен айналысқан. Б.-Д. м. жасаушы тайпалар да
андрондықтар сияқты негізінен табиғат күштеріне (күн, от, су, т.б.) табынған.
Сонымен қатар басты күнкөріс көзі есептелген жылқы, қой, түйе сияқты
жануарлар мен қасқыр, аю, т.б. жыртқыш аңдарды құрметтеп, оларға табыну
ғұрыптары пайда болған. Олардың тастан қашалған бейнесін зират, қоныс
маңына (Қойшоқы, Ақсу-Аюлы, Қызыларай, т.б.) тұрғызып қойған. Б.-Д. м.
тұрғындары - өздерінің әлеум. дамуында беделді рубасылары басқарған,
қалыптасқан діни наным-сенімі, саяси әкімш. орталығы бар, өзіндік өндірісі
мен өндіргіш күштері дамыған, алғаш мемл. бірлестік құру дәрежесіне жеткен
тайпалар. Олар Оңт. Оралдағы (Замарев мәдениеті), Алтай мен Енисейдегі
(Қарасуық мәдениеті) өздеріне туыс тайпалармен саяси-экон. тығыз
байланыста дамыды.

40.

Андронов мәдениеті
Қола дәуірінің ерте кезеңінде кең таралған
Аймағы – Еуразияның орталық аймақтары
Шаруашылығы - Кешенді егіншілік пен отырықшы және жартылай көшпелі мал
шаруашылық
Жерлеу ғұрпы: аяқ-қолын бүгіп жерлеген, кей кезде отқа өртеп жерледі (жер
қазып жерледі), құм және таспен обалар жасады
Керамикасы – геометриялық ою-өрнек
Беғазы-Дәндібай мәдениеті
Қола дәуірінің кейіңгі кезеңінде кең таралған
Аймағы- Қазақстанның орталық аймақтарында кездеседі
Шаруашылығы - Көшпелі мал шаруашылыққа көшу
Жерлеу ғұрпы – тас жәшіктерге жерлеу, басын батысқа қарату, аяқ-қолы бүгілген
күйде жерлеу, обаны үлкен тас плиталармен және тастан мазар салып жерледі
Керамикасы – геометриялық ою-өрнек орнына таңбалар кездеседі

41.

Ботай мәдениеті және қола дәуірі.
СИНКВЕЙН жасау