Еңбектің географиялық (аумақтық) бөлінісі туралы ілім. Дәріс 12

1.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті.
Дәріс 12
Тақырып: ЕҢБЕКТІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
(АУМАҚТЫҚ) БӨЛІНІСІ ТУРАЛЫ ІЛІМ

2.

Дәріс жоспары:
• Еңбектің географиялық бөлінісі
туралы түсінік.
• Халықаралық еңбек бөлінісі:
факторлар мен формалар.

3.

1. Географиялық еңбек бөлінісі туралы түсінік
Географиялық (аумақтық) еңбек бөлінісі (ГЕБ) - жекелеген географиялық аудандар
арасындағы еңбек бөлінісі, бұл аймақтардың кейіннен айырбастау арқылы белгілі бір
өнім және қызмет түрлерін өндіруге мамандануында көрінеді.
ГЕБ экономикалық географияның негізгі категорияларының бірі болып табылады.
Географиялық еңбек бөлінісі - бұл еріксіз процесс, өйткені әртүрлі елді мекендер
арасында географиялық орналасуы, табиғи ресурстары мен жағдайлары,
экономикалық даму деңгейі, экономиканың салалық құрылымы және т.б.
айырмашылықтар бар.
Әртүрлі географиялық аймақтардағы табиғи жағдайлар мен ресурстар ГЕБ дамуының
алғышарттары болып табылады, ал бұл потенциалды жүзеге асыру өндірістің
әлеуметтік жағдайларымен анықталады.

4.

Н. Н. Баранский географиялық еңбек бөлінісін экономикалық
географияның негізгі ұғымы деп атады. Ол ГЕБ-нің екі негізгі түрін
– ауданаралық және халықаралық деп бөліп көрсетті және ГЕБ
дамуының тарихи кезеңдерін талдай келе, бұл процеске
экономикалық тиімділік, көліктік, кедендік төлемдер және т.б.
факторлардың әсерін атап өтті.
Н. Н. Баранскиймен қатар Ю. Г. Саушкин, И. А. Витвер, И. М.
Маергойз ГЕБ теориясының дамуына үлкен үлес қосты.
Сонымен бірге, В. П. Максаковский, В. В. Вольский, Н. С.
Мироненко, Л. М. Синцеров және басқа да ғалымдар, ГЕБ
категорияларын әлемдік экономикалық дамудың тарихи
үдерісімен және әлемдік экономиканың қазіргі географиясымен
тығыз байланыста қарастырған еңбектерін бөліп көрсету керек.

5.

-облыс ішінде, елді
мекендер
арасында және т. б.
жүзеге асырылатын
жергілікті еңбек
бөлінісі.
барлық
мемлекеттерді
қамтитын
Дүниежүзілік
еңбек бөлінісі;
мемлекеттердің
қандай да бір
бірлестігі
шеңберінде
Халықаралық
еңбек бөлінісі;
Ю. Г. Саушкин ГЕБ-ін табиғи ортамен,
көлікпен және еңбек ресурстарымен
өзара байланыста талдады. Ондағы
кеңістіктік қамту масштабына
байланысты ол алты деңгейді
анықтады:
облыс ішінде
қалыптасатын
облысішілік
еңбек бөлінісі;
экономикалық
аудан ішінде
қалыптасатын
ауданішілік
еңбек бөлінісі;
Ел ішіндегі
экономикалық
аудандар
арасында жүзеге
асырылатын
ауданаралық
еңбек бөлінісі;

6.

2. Халықаралық еңбек бөлінісі: факторлар мен формалар
Халықаралық еңбек бөлінісі (ХЕБ) О. Т. Богомолов "материалдық тауарлар мен қызметтерді өндірудің жекелеген
елдерінде ішкі қажеттіліктерден тыс тұрақты шоғырлану процесі, яғни сыртқы алмасу үшін, сонымен бірге... сыртқы
өнімді сатып алу негізінде өндірістік мүмкіндіктерден тыс тұтынуды дамыту процесі" деп анықтады.
ХЕБ мәні белгілі бір елдердің экономиканың белгілі бір салаларына, белгілі бір өнімдер өндірісіне халықаралық
мамандануы болып табылады және ол елдер арасындағы өнім алмасумен, халықаралық сауда-экономикалық
қатынастардың дамуымен тығыз байланысты.
Халықаралық мамандану салалары - бұл көбінесе өнім экспортына бағытталған және халықаралық еңбек
бөлінісіндегі елдің "бет-бейнесін" анықтайтын салалар.
ХЕБ әлемдік экономиканың дамуының объективті негізі болып табылады. Бұл әлемдік экономиканың дамуына
мүмкіндік береді, елдерге берілген өндірістік ресурстарды неғұрлым толық пайдалану үшін алғышарттар
жасайды.
ХЕБ бірқатар факторлардың әсерінен дамиды: елдің географиялық жағдайы, табиғи-географиялық айырмашылықтар,
әлеуметтік-экономикалық жағдайлар (ұлттық өндірістің тарихи даму ерекшеліктері, халық саны, техникалық жабдықтар
және т. б.), ғылыми-техникалық прогресс, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердегі айырмашылықтар және т. б.

7.

ХГЕБ (И.А Витвер) құру үшін қажетті шарттар:
ел осы өнімді өндіруде басқа елдерге қарағанда белгілі
бір артықшылықтарға ие болуы керек. Мысалы,
пайдалы қазбалардың байлығы немесе құнарлы жер;
өнімді нарыққа тасымалдауды жеңілдететін көліктікгеографиялық жағдайдың ыңғайлылығы; арзан жұмыс
күші немесе жұмысшылардың жоғары біліктілігі; елеулі
капиталдың болуы және т.б. Тәжірибеде
мамандандырудың қалыптасуы бірнеше факторлардың
әрекетіне байланысты;
тауарды нарыққа тасымалдау құны
тауарды өндіру орнындағы және тауар
жеткізілетін нарықтағы сату бағасы
арасындағы барлық айырмашылықты
сіңірмеуі керек. Баға барлық
тасымалдау шығындары мен кедендік
баждарды жабуы керек, сонымен қатар
белгілі бір өнімді экспорттаумен
айналысатын сауда компанияларының
пайдасын қамтуы керек.
шығарылған елден тыс жерде бұл
өнімге сұраныс бар елдер болуы
керек. Мысалы, АҚШ пен Батыс
Еуропадағы сұраныс ОңтүстікШығыс Азияда табиғи каучук пен
қалайы өндірудің айтарлықтай
өсуіне себеп болды;

8.

Қазіргі уақытта ХЕБ дамуы факторлардың төрт негізгі тобын анықтайды.
Бірінші топ - ғаламдық кеңістікті ақпарат, тауарлар мен қызметтер еркін қозғалатын бір
аймаққа айналдыруға ықпал ететін жаһандану. Біртұтас халықаралық экономикалық,
құқықтық және мәдени-ақпараттық кеңістік қалыптасуда. Жаһандану тек
экономикалық салада ғана емес, қоғамдық қызметтің барлық негізгі салаларына –
саясатқа, мәдениетке және т. б. айтарлықтай әсер етеді.
Екінші топ - табиғи-географиялық және экономикалық-географиялық факторлар:
елдердің табиғи жағдайлармен және ресурстармен қамтамасыз етілуіндегі әркелкілік;
елдің географиялық (әсіресе экономикалық-географиялық) жағдайы; демографиялық
көрсеткіштер (әсіресе еңбек ресурстары) және т. б. ҒТР барысында өндіргіш күштердің
жетілуіне қарай ХЕБ процесіндегі географиялық айырмашылықтардың рөлі азаяды,
бірақ олардың әсерін толығымен жеңу ешқашан мүмкін болмайды.

9.

Үшінші топ - адамзаттың ҒТП нәтижелері. Қазіргі уақытта ХЕБ-ні тереңдетудің, аумақтық
жүйелердің мамандануын күшейтудің негізгі себебі-қоғамның өндіргіш күштерін
өзгертетін ғылым мен техниканың ілгерілеуі. Технологияның дамуы, ең алдымен
құралдарды жетілдіру еңбектің қоғамда, сондай-ақ елдер арасында қалай бөлінетініне
әсер етеді.
Факторлардың төртінші тобы – әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-экономикалық:
әлеуметтік жүйе, мемлекеттердің сыртқы саясаты; тарихи даму ерекшеліктері;
экономикалық және ғылыми-техникалық дамудың қол жеткізілген деңгейі, халық
шаруашылығы құрылымының өзіндік ерекшелігі және т. б.

10.

жалпы, елдердің
өнеркәсіптік,
ауылшаруашылық,
шикізаттық болып
бөлінуі;
ХЕБ-нің 3 негізгі түрі
бар:
жалғыз, ТҰК-ға
тәуелді
кәсіпорындарда
жеке бөлшектер
мен бөлшектерді
өндіру.
жеке, белгілі бір
тауарлар мен
қызметтерді
экспорттаумен
байланысты;

11.

Сондай-ақ ХЕБ екі нысанда – халықаралық мамандандыру және халықаралық ынтымақтастық ретінде
жіктелуі бар.
Өндірістің халықаралық мамандануы – дүние жүзіндегі біртекті өндірістің
шоғырлануының өсуі ұлттық өндірістердің дифференциациялануы, дербес
технологиялық процестерге, жекелеген салаларға бөлінуі негізінде жүзеге
асырылатын елдер арасындағы еңбек бөлінісінің нысаны. ұлттық
экономикалардың өзара тәуелділігін арттыратын ішкі қажеттіліктерден
артық еңбек өнімдерін өндіру. Ол екі бағытта – аумақтық және өндірістік
бағытта дамиды.
Территориялық мамандану – бұл елдің географиялық
орналасуына, табиғи жағдайларына және ресурстарына
негізделген жеке аймақтардың, елдердің кез келген өнім
өндіруге мамандануы.
Өндірістің мамандануы – үш нысанды білдіреді: пәндік
(дайын өнім өндіру), тармақталған (дайын өнімнің жеке
бөліктерін өндіру), технологиялық (толық құралжабдықтарды өндіру).

12.

Халықаралық кооперация – елдер арасындағы экономикалық
байланыстар, белгілі бір өнімдерді өндіру бойынша бірлескен жұмыс.
Қарастырылған ХЕБ нысандары инновациялық үлгілерді, өнертабыстарды
әзірлеу уақытын айтарлықтай қысқартады, экономикалық өмірдің
интернационалдану процесін және сонымен бірге ұлттық экономикалардың
өзара тәуелділігін нығайтуға ықпал етеді.

13.

Қазіргі кезеңдегі ХЕБ дамуының негізгі тенденциялары:
—ХЕБ сандық параметрлерінің айтарлықтай кеңеюі;
—ӘЭ жаңа салаларының пайда болуына байланысты өндірісті мамандандыруды тереңдету және
жаңғырту;
—көп дәрежеде ХЕБ процестері ғылыми-техникалық прогрестің дамуымен байланысты, бұл
жағдайларда ХЕБ табиғи емес, әлеуметтік-экономикалық факторлармен одан да көп шартталған
болады;
—қызмет көрсету саласында мамандандыруды кеңейту және т.б.

14.

Шолу сұрақтары
1. «Географиялық еңбек бөлінісі» ұғымының мазмұны қандай?
2. Географиялық еңбек бөлінісінің сипаты мен даму деңгейіне
қандай факторлар әсер етеді?
3. Халықаралық еңбек бөлінісінің мәні неде?
4. ХЕБ қалыптасуының әлеуметтік-экономикалық алғышарттары
қандай? Нақты мысалдар келтіріңіз.

15.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Голубчик М.М. Социально-экономическая география: Учебник для академического
бакалавриата / М.М. Голубчик, С.В. Макар, А.М. Носонов и др. - Люберцы: Юрайт,
2016. - 419 c.
Горохов С.А. Общая экономическая, социальная и политическая география: Учебное
пособие / С.А. Горохов, Н.Н. Роготень. - М.: ЮНИТИ, 2015. - 271 c.
Максаковский В.П. Общая экономическая и социальная география. Курс лекций. В 2-х
частях. - М.: Владос, 2009. – 367 с.
Гладкий Ю.Н. Общая экономическая и социальная география: Учебник для студентов
учреждений высшего педагогического профессионального образования / Ю.Н.
Гладкий, В.Д. Сухоруков. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 384 c.
Шерстобитова Л.В. Экономическая география: учебно-методическое пособие / Л.В.
Шерстобитова. – Томск: Изд-во Том. гос. архит.-строит. ун-та, 2013. – 88 с.
Озгелдинова Ж.О., Мукаев Ж.Т. Введение в экономическую, социальную и
политическую географию: учебное пособие. - Алматы: CyberSmith, 2021.- 160 с.

16.

Назарларыңызға рахмет!