Экономикалықгеографиялық жағдай туралы ілім

1.

Л.Н.Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті
Лекция 5
Тақырып:
ЭКОНОМИКАЛЫҚГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ
ТУРАЛЫ ІЛІМ

2.

Лекция жоспары:
1. Экономикалықгеографиялық жағдай
ұғымы және оның
компоненттері.
2. Экономикалықгеографиялық жағдайды
бағалаудың негізгі
тәсілдері.

3.

1. Экономикалық-географиялық жағдай ұғымы және оның компоненттері
Географиялық жағдай-бұл жердегі кезкелген
географиялық
объектінің,
сондай-ақ өзара әрекеттесетін басқа
объектілерге қатысты орналасуы.
Физикалық-географиялық
жағдай
Геосаяси жағдай
Экономикалықгеографиялық жағдай
Транспорттықгеографиялық жағдай
Экологиялықгеографиялық жағдай

4.

1. Макрожағдай –
ғаламдық деңгей
(басқа елдерге
қатысты)
Аумақ
жағдайының
тиімділігін
анықтайтын 3
жағдай бар
2. Мезожағдай –
елдер топтарына
қатысты жағдай
(Азияның,
Еуропаның)
3. Микрожағдай –
көрші елдерге
қатысты
жағдайды
бағалайды

5.

Большой вклад в его формирование внесли Н.Н. Баранский, И.М. Маергойз,
Ю.Г. Саушкин и некоторые другие
ученые.
Экономикалық-географиялық жағдай (ЭГЖ) – объектілердің экономикалық, әлеуметтік және саяси кеңістіктегі бір-біріне
қатысты, сондай-ақ мемлекеттік, әкімшілік немесе өзге де шекараларға қатысты жағдайы. Сондай-ақ, ЭГЖ санатына
зерттелетін объектілердің жұмыс жасауына және дамуына әсер ететін табиғи объектілерге (минералды ресурстар кен орны, кеме
жүзетін өзен, орман алқабы және т.б.) қатысты жағдай да жатады.
Н. Н. Баранский былай деп атап өтті: " Экономикалық география қандай да бір орынның, ауданның
немесе қаланың орны деп оның қандай да бір экономикалық маңызы бар, одан тыс орналасқан, бұл
деректер табиғи тәртіпте бола ма, әлде тарих процесінде құрылғаны маңызды емес деген көзқарасты
түсінеді". Ол экономикалық география үшін елдің әлемдік деңгейдегі жолдарға, ірі нарықтарға,
өнеркәсіптік орталықтарға және т. б. қатысты орны ерекше маңызды деп санайды.
ЭГЖ теориясының ережелерін жасауда И. М. Маергойздың еңбектері ерекше маңызды. Ол былай деп
жазды: «экономикалық-географиялық жағдай –объектінің экономикалық дамуына маңызды және
елдер мен аудандар, олардың аумақтық құрылымының қалыптасуына маңызды болып табылатын
күрделі, генетикалық өзара байланысты территориялық байланыстар қатынасы... ЭГЖ басынан
бастап аумақтық-уақытша қатынастар жүйесі және өте динамикалық деп түсініледі... Демек, мәдени –
географиялық, саяси-географиялық, сондай-ақ әскери-географиялық жағдаймен тығыз байланысты
болса да, ЭГЖ-тәуелсіз ұғымның өсіп келе жатқан динамикасы пайда болады».

6.

Орталық позиция, әдетте,
айтарлықтай пайда әкеледі. Н. Н.
Баранский орталық позицияның
артықшылықтарын Мадрид,
Париж, Мәскеу, Берлин, Прага
қалаларының мысалында
талдады.
Теңіз жағасындағы жағдай іс
жүзінде барлық уақытта
әлеуметтік-экономикалық
дамудың тиімді факторы болды.
Бұл жағдайда Ежелгі Рим мен
Ежелгі Грецияны, Венеция мен
Генуяны, Испания мен
Португалияны және т. б. еске
түсіру жеткілікті.
ЭГЖ
Перифериялық (терең) жағдай
тұтастай алғанда әлдеқайда
тиімсіз. Мысалы, ірі елдердің
үлкен аудандары (Бразилиядағы
Амазония, АҚШ-тағы Аляска,
Австралияның орталық және
солтүстік аудандары) және
Моңғолия сияқты жеке елдер.
Елдер арасындағы қалыпты қарым-қатынастардағы көршілік жағдай әдетте
қолайлы фактор ретінде әрекет етеді. И. М. Маергойз бірінші және екінші ретті
көршілікті бөлуді ұсынды. Бірінші ретті көршілік дегеніміз — бұл ел тікелей
шекаралас елдер, екінші ретті елдер-бірінші ретті елдердің көршілері. Екінші
ретті көршілердің рөлі бірінші ретті елдердің аумағының "тереңдігі" аз болған
кезде және оның "өткізгіштігі" жақсы болған жағдайда артады.

7.

ЭГЖ-бұл бірқатар өзара байланысты компоненттерді қамтитын күрделі жүйе. Егер ЭГЖ құрылымын осы объектінің қоғамдық өндіріс
элементтеріне қатысты орналасу тұрғысынан қарайтын болсақ, онда оның мынадай басты компоненттері бөлінеді (1-сурет):
1-сурет аудандардың экономикалық-географиялық орналасуының
сызбасы (М. Д. Шарыгин бойынша)
1 – өндіріс элементтеріне қатынасы :
1.1 – өнеркәсіптік-географиялық;
1.2 – аграрлық-географиялық;
1.3 – транспорттық-географиялық;
1.4 – өтімдік-географиялық;
1.5 – демографиялық;
2 – ареалдарға қатынасы:
2.1 – орталық;
2.2 – эксцентрикалық;
2.3 – перифериялық;
2.4 – тереңдік;
2.5 – ареаларалық;
3 – сызықтар мен пішіндерге қатынасы:
3.1 – жүк ағындарында;
3.2 – жолаушылар ағынында;
3.3 – өзара орналасу;
4 – түрлі масштабтағы аумақтарға қатынасы:
4.1 – микрожағдай;
4.2 – мезожағдай;
4.3 – макрожағдай;
4.4 – макрожағдайдан артық (сверхмакроположение)

8.

-- транспорттық-географиялық жағдай, яғни транспорт желісіне қатысты орналасуы. Транспорт желісінің қуаты мен
жүктеме дәрежесін, тасымалдау жылдамдығы мен құнын ескеру қажет. Теңіз жағасындағы жағдай ерекше назар
аудартады, себебі ол барлық уақытта экономикалық дамудың маңызды факторы болып табылады;
-- өнеркәсіптік-географиялық жағдай-энергия көздеріне, өңдеу өнеркәсібінің орталықтарына және т. б.
қатысты орналасуы;
агрогеографиялық-азық-түлік базалары мен ауыл шаруашылығы өнімдерін тұтынудың негізгі
орталықтарына қатысты жағдай;
-нарықтық (өтім-географиялық) - өнімді өткізу нарықтарына қатысты жағдай. Бұл ереже өндірісті
орналастыруға әсер ететін фактор ретінде әрекет етеді және көптеген салаларда маңызды рөл атқарады;
-демографиялық-халықты, атап айтқанда еңбек ресурстарын қоныстандыруға қатысты жағдай;
-- рекреациялық-географиялық-демалыс және туризм орындарына қатысты жағдай.

9.

ЭГЖ объектілерін сандық өлшеу үшін бірнеше әдіс бар: объектіден оған әсер ететін немесе әсер етуі мүмкін
басқаларына дейінгі қашықтық өлшенеді.
Қарапайым әдіс- жердегі немесе тиісті масштабтағы картадағы "әуе"
(геодезиялық) қашықтықты түзу сызық бойынша өлшеу. Бірақ көп жағдайда
объектілер арасындағы қашықтық түзу жолдан ауытқитын қатынас
жолдарының трассалары бойынша еңсеріледі, яғни нақты қашықтықтар ғана
(теміржол желісі кесіндісінің немесе кеме жүзетін өзен учаскесінің ұзындығы)
өлшеуге жатады. Екі жағдайда да қашықтық километрмен өлшенеді.
Кейде қашықтық қол жетімді байланыс жолдары арқылы объектіге дейінгі
қашықтықты еңсеру үшін қажет уақытпен (сағатпен, минутпен) өлшенеді.
Сапардың нақты уақыты (станцияға жақындау үшін қажет уақытты қоспағанда)
сапар уақыты мен сапарлар арасындағы аралықтың жартысынан тұрады (бұл
күту уақыты).
Объектілер нүктелермен (графтың шыңдары) белгіленетін метрмен немесе
минутпен дәл анықтамасыз "топологиялық қашықтықты" анықтау әдісі. Олар
шыңдар арасындағы байланыстардың болуын жеңілдететін "жиектермен"
байланысты болып келеді. Сызбадағы объектілердің өзара орналасуы нақты дәл
суретке жақын– ең қысқа нұсқа бойынша шыңдар арасындағы қашықтық
жиектер санымен өлшенеді. Графтың көмегімен сандық орталықтылығын,
тиімділігін анықтауға болады. Қашықтық бір орталықтан басқаларына дейінгі
Кениг сандарының қосындысымен өлшенеді (яғни жиектер саны). Нәтижелер
матрицаға енгізіледі.

10.

Сурет 2 – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Графы
Кесте – 1 ТМД аймағы үшін топологиялық қашықтық матрицасы
Порядковый
страны
номер 1
1. Казахстан
=
2. РФ
3. Азербайджан
4. Кыргызстан
5. Узбекистан
6. Туркмения
7. Таджикистан
8. Армения
9. Украина
10. Молдавия
11. Беларусь
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Сумма
Кенига
чисел Ранг страны по степени
центральности

11.

Сұрақтар
1. Аумақ жағдайының тиімділігін анықтайтын 3 деңгейді сипаттаңыз.
2. "Экономикалық-географиялық жағдай" ұғымына анықтама беріңіз.
3. ЭГЖ негізгі түрлерін атаңыз.

12.

2. Экономикалық-географиялық жағдайды бағалаудың
негізгі тәсілдері
Мемлекеттік аумақтағы ЭГЖ әр түрінің өзіндік
артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Орталық позицияның артықшылығы өте зор.
Терең позиция қауіпсіз, бірақ ол сыртқы
байланыстарды қиындатады. Перифериялық
жағдай елдің орталығымен де, басқа
аймақтармен де байланысты қиындатады.
ЭГЖ оқыту шеңберінде зерттеудің дербес
бағыты – лимология (шекаратану) қалыптасты.
Шекаралар анық белгіленуі мүмкін – бұл
мемлекеттік, мемлекеттің әкімшілік-аумақтық
құрылымының шекаралары, жеке
шаруашылықтардың жер пайдалануы – немесе
анық емес (мысалы, қалалық агломерациялар).
Шекара физикалық-географиялық қасиеттерге
байланысты тосқауылдық сипатта болуы
мүмкін, мысалы, ірі су сызығының болуы,
еңсерілмейтін тау тізбегі және т.б. Бұл жағдайда
табиғи шекаралар туралы айтылады.
Шекараның өткізгіштігін көлік өткелдерінің
саны бойынша анықтауға болады (темір жол
және автомобиль, кеме жүретін өзендер).
Өткізгіштік коэффициенті өтулер саны мен
шекара ұзындығының қатынасымен
анықталады.

13.

Шекараларға іргелес аумақтар «маргиналды» деп аталады. Тосқауылдардың болмауы немесе әлсіз болған жағдайда, мұндай жағдай көбінесе тиімді
болып келеді. Кейбір жағдайларда шекараның екі жағында орналасқан көршілер арасында өте тығыз байланыстар пайда болады. Тосқауылдардың
болуы мен шекаралардың төмен өткізгіштігі жағдайында бұл аумақтар екі мемлекет арасындағы байланыс аймақтарынан шалғайдағы шеткі
(периферия) аймағына айналады, бұл, әрине, олар үшін тиімсіз болып келеді.
Фронтир деп аталатын жылжымалы шекарадағы жағдайдың өзіндік ерекшелігі бар, мұнда күшті аумақтық құрылым әлсіз көршілердің
аумақтарын игеру арқылы өз шекараларын біртіндеп кеңейтеді.
Елдің саяси-географиялық жағдайы тұрғысынан оның аумағының ықшамдылығы, үздіксіздігі ерекше маңызды. Егер мемлекеттік аумақтың
жекелеген бөліктері оның негізгі бөлігімен байланысты болмаса, оларды эксклав деп атайды. Эксклавпен байланыс теңіз арқылы, құрлықтағы
байланыспен бірге-басқа мемлекеттердің аумағы арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Аймақтың эксклавттық жағдайы көбінесе жергілікті
тұрғындар арасында сепаратистік әрекеттердің пайда болуына ықпал етеді, бұл кетуге (бөлінуге) әкеледі. Мысалы, Пәкістанның оқшауланған
шығыс бөлігі бөлініп, Бангладеш мемлекетін құрды. Егер мемлекет аумағының бір бөлігі екіншісінің ішінде орналасса және тек құрлық
шекаралары болса – олар анклавтық жағдай туралы айтады.

14.

Осылайша,
• ЭГЖ динамизмін атап өткен жөн. Сыртқы жағдайдың әсерінен объект өз орнында қалады, бірақ сапалы
өзгеріс болады.
• ЭГЖ – дың тағы бір ерекшелігі-әлеуеттік сипат. ЭГЖ әлеуетінің тиімділігі барлық жағдайда іске асырыла
бермейді. Жағдайдың артықшылықтарымен бәрін түсіндіруге болмайды. Көп жағдайда пайда болған
объект өзі үшін жағдай жасайды.
• Сондай-ақ, экономикалық-географиялық жағдайдың жалпы теориясының болмауы, ЭГЖ шектерінің
дамымауы, ЭГЖдинамикасының әлсіз әдістемелік дамуы сияқты мәселелерді атап өткен жөн.

15.

Сұрақтар
1. "Анклав"терминіне анықтама беріңіз.
2. Өткізгіштік коэффициенті қалай анықталады?
3. Қандай аумақтарды маргиналды деп санауға болады?

16.

Әдебиеттер
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Голубчик М.М. Социально-экономическая география: Учебник для академического
бакалавриата / М.М. Голубчик, С.В. Макар, А.М. Носонов и др. - Люберцы: Юрайт,
2016. - 419 c.
Горохов С.А. Общая экономическая, социальная и политическая география: Учебное
пособие / С.А. Горохов, Н.Н. Роготень. - М.: ЮНИТИ, 2015. - 271 c.
Максаковский В.П. Общая экономическая и социальная география. Курс лекций. В 2-х
частях. - М.: Владос, 2009. – 367 с.
Гладкий Ю.Н. Общая экономическая и социальная география: Учебник для студентов
учреждений высшего педагогического профессионального образования / Ю.Н.
Гладкий, В.Д. Сухоруков. - М.: ИЦ Академия, 2013. - 384 c.
Шерстобитова Л.В. Экономическая география: учебно-методическое пособие / Л.В.
Шерстобитова. – Томск: Изд-во Том. гос. архит.-строит. ун-та, 2013. – 88 с.
Озгелдинова Ж.О., Мукаев Ж.Т. Введение в экономическую, социальную и
политическую географию: учебное пособие. - Алматы: CyberSmith, 2021.- 160 с.

17.

Назарларыңызға рахмет!