Қр-ның сайлау жүйесі: қатысу мәселелері

1.

ҚР-НЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ: ҚАТЫСУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Әлеуметтану кафедрасы
ә.ғ.к. С.Б. Тагаева

2.

Қр-ның саяси
трансформациясы
жағдайындағы
сайлау жүйесіндегі
реформалар
ҚР азаматтарының
электоралдық
белсенділік
мәселелері
1
2

Сайлау туралы заңға жүргізілген реформалар
1999. Саяси партияларға тең өкілдік 67 депутат өзін-өзі ұсыну, 10 партиялық
тізім бойынша сайлану құқығы.
2004. Электронды сайлау жүйесі енгізілді
2007. Пропорционалдық сайлау жүйесі енгізілді. 98депутат партиялық тізім
бойынша, 9 депутат ҚХА нан сайланатын болды
2009. 7-пайыздық кедергіні еңсермеген жағдайда да, Парламент кемінде екі
саяси партиядан тұруы қажет.
2021. Парламенттік оппозиция институты енгізіледі; әйелдер мен жастар,
мүмкіндігі шектеулі азаматтарға 30 проценттік квота енгізілді; мәслихаттарға
сайлау партиялық тізім бойынша жасақталады.
2022. ҚР Президенті 7 жылға сайланады. ҚР Президенті саяси партияларға
мүше бола алмайды.
2023. Сенат құрамына 5 депутат ҚХА-нан, Мәжіліс 70% пропорционалды, 30%
мажоритарлы, 5% кедергі енгізілді.

4.

Қазақстан Республикасының Конституциясы
бойынша Президенттің сайлануына қатысты
енгізілген өзгерістер
Қазақстан Республикасының Президентін конституциялық заңға
сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде
Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру
арқылы жеті жыл мерзімге сайлайды. 41.1-бап
Қазақстан Республикасының Президенті өз өкілеттіктерін жүзеге
асыру кезеңінде саяси партияда болмауға тиіс. 43.3-бап
Қазақстан Республикасы Президентінің жақын туыстары
мемлекеттік саяси қызметшілердің, квазимемлекеттік сектор
субъектілері басшыларының қызметтерін атқаруға хақысы жоқ.
43.4-бап
17.09.2022 № 142-VII

5.

Конституциялық реформа нәтижесінде қабылданған заңдар
1. «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы» Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңы;
2. «Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Қазақстан
Республикасының Конституциялық заңы;
3. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы;
4. «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Мемлекет
басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңы;
5. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының
2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
6. «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

6.

Сайлауға қатысуға кепілдік беретін халықаралық құжаттар
• Қазақстан Республикасы Конституциясы (33-бабы)
• ҚР Сайлау туралы конституциялық Заңы
• Жалпыға бірдей адам құқығы декларациясы (1948 ж.)
• Халықаралық азаматтық және саяси құқықтар туралы пакті
(1966 ж.)
• Еуропалық адам құқығы мен негізгі бостандықты қорғау
туралы конвенциясы (№1 Хаттама, 1952 ж.)
• Мүгедектердің құқықтары туралы конвенция (2006 ж. 13
желтоқсан)
• ЕҚЫҰ-ның Копенгаген кеңесінің құжаты (1990 ж.)

7.

ПАРЛАМЕНТ
Сенат депутаттарының
өкілеттік мерзімі алты жыл,
Мәжіліс
депутаттарының
өкілеттік мерзімі - бес
жыл.

8.

Қазақстан Республикасының азаматтығында
тұратын және оның аумағында соңғы он жылда
тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты
бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі
және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті
облыстың, республикалық маңызы бар қаланың
не Республика астанасының аумағында кемінде
үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат
депутаты бола алады.
Жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс
депутаты бола алады.

9.

Сайлау құқығы
• Мәжілістің депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең
және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
арқылы жүзеге асырылады. (70% пропорционалды
30%мажоритарлы) Мәжіліс депутаттарының кезекті
сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы
өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын
өткізіледі.
1
• Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде
жасырын дауыс беру жолымен сайланады. Сайланған
Сенат депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын
қайта сайланып отырады. Бұл орайда олардың кезекті
сайлауы бұлардың өкілеттік мерзімі аяқталғанға дейінгі
екі айдан кешіктірілмей өткізіледі.
2

10.

Парламент құрамы
Сенат конституциялық заңда
белгіленген тәртіппен әр
Мәжіліс конституциялық заңда
облыстан, республикалық
белгіленген тәртіппен аралас
сайлау жүйесі бойынша:
маңызы бар қаладан және
Қазақстан Республикасының біртұтас жалпыұлттық сайлау
астанасынан екі адамнан
округінің аумағы бойынша
өкілдік ететін депутаттардан
пропорционалды өкілдік ету
құралады. Сенаттың он
жүйесі бойынша, сондай-ақ
бірмандаттық аумақтық сайлау
депутатын, оның ішінде
бесеуін Қазақстан халқы
округтері бойынша
Ассамблеясының ұсынысы
сайланатын тоқсан сегіз
бойынша Республика
депутаттан тұрады. (69+29)
Президенті тағайындайды.

11.

Сайлау
бостандығы
Сайлау
құқығы
принциптерi
Сайлау
жүйелерi
Жасырын
дауыс беру
Сайлау туралы
заңның
жалпыға
бірдей
ережелері
Жанама
сайлау
құқығы
Жалпыға
бiрдей
сайлау
құқығы
Тең сайлау
құқығы
Төте сайлау
құқығы
Азаматтардың сайлауға қатысу құқықтары

12.

Президент сайлауларына ҚР азаматтарының қатысу
көрсеткіші
https://www.election.gov.kz/
120,00%
100,00%
95,55%
97,75%
77,50%
80,00%
69,44%
60,00%
40,00%
20,00%
0,00%
26.04.2011.
03.04.2015.
09.06.2019.
20.11.2022.

13.

ҚР Президент сайлауларына өңірлердің қатысу
көрсеткіштері https://www.election.gov.kz/
120,00%
100,00%
80,00%
60,00%
40,00%
20,00%
0,00%
Астана
Алматы
Ақмола облысы
Алматы облысы
Маңғыстау облысы
Шығыс Қазақстан облысы
Түркістан облысы
Жетісу облысы
Абай облысы
Ұлытау облысы
2011
2015
2019
2022
69,10%
68,50%
93,10%
96,90%
94,20%
94%
93,10%
94,51%
78,28%
96,91%
98,48%
95,36%
97,47%
97,78%
68,90%
52,20%
83,40%
89,00%
68,90%
84,90%
84,80%
48,67%
28,72%
78,87%
72,10%
66,99%
79,49%
80,37%
81,42%
80,18%
75,48%

Қр-ның сайлау жүйесі: қатысу мәселелері

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.