Дзяржаўны лад i сацыяльна-эканамiчнае развiццё беларускiх зямель у ВКЛ (сяр.XIII ст. – сяр. XVI ст.)

1. Тэма: Дзяржаўны лад i сацыяльна-эканамiчнае развiццё беларускiх зямель у ВКЛ (сяр.XIIIст. – сяр. XVIст.)

2. План:

1. Дзяржаўны лад i кiраванне ў ВКЛ
2. Развіццё феадальных адносiн у
сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы
землеўладання i землекарыстання.
3. Станаўленне фальваркава –
паншчыннай гаспадаркi. Аграрная
рэформа 1557г. Асноўныя этапы
юрыдычнага запрыгоньвання
сялянства.

3.

4. Беларускi феадальны горад.
Магдэбурскае права i сiстэма
гарадскога самакiравання.Таварна –
грашовыя адносiны.

4.

5.

Феадалiзм (цi феадальны спосаб
вытворчасцi, ад лац. уладанне) –
грамадска-эканамiчны лад,
заснаваны на прысваеннi
феадаламi дадатковага прадукту
шляхам эксплуатацыi сялян на
аснове манапольнай уласнасцi
феадалаў на зямлю i няпоўнай –
на непасрэдных вытворцаў.

6. Асноуныя рысы феадалiзму:

1. Панаванне натуральнай гаспадаркi;
2. Надзяленне непасрэднага вытворцы
сродкамi вытворчасцi i зямлёй з
частковым цi поўным прымацаваннем
яго да зямлi;
3. Асабiстая залежнасць селянiна ад
памешчыка (пазаэканамiчны прымус);
4. Нiзкi i руцiнны стан тэхнiкi.

7.

Станаўленне i развiццё феадальных адносiн
(IXст.-перш. пал. XVIIст.)
Пачатак разлажэння феадалізму і
зараджэння капiталiстычных адносiн
(2-я палова
XVIIст.- 2-я палова XVIII)
Крызiс феадальна- прыгоннiцкiх аднсоiн
(першая палова XIXст.)

8.

Манархія на чале з Вялікім князем (“гаспадаром”).
Манарху належала ўлада:
- заканадаўчая
- выканаўчая
- судовая
- вайсковая
Вялікакняжацкая Рада (паны-рада) – дарадчы орган
Сталіца -
Навагарадак (сяр.XIII-1323г.)
Вільна ( з 1323 г. да 1791г.)

9.

Герб
“Пагоня” (срэбранага
колеру вершнік на
шчыце чырвонага
колеру).
(першы ўспамін у канцы
XIII cт., афіцыйны – 1384г.)
Дзяржаўная мова – старабеларуская (мела
назву “руская”), сучасная
руская мова мела тады
назву “маскоўская”.

10.

Эвалюцыя
Рады ВКЛ
сяр. XIII ст. – 1492г. – Вялікакняжацкая Рада ( паны – рада)
дарадчы орган пры “гаспадары” з
неакрэсленымі функцыямі і без
пэўнага састава
1492г.-
канец XVст.-
Прывілей Вялікага Князя Аляксандра –
Рада (паны - рада) набывае статус
заканадаўчага органа (разам з Вялікім князем)
фарміруецца новы заканадаўчы органСОЙМ

11.

Падзел тэрыторыі ВКЛ па статусу
зямель
ЛІТВА (цэнтральная, галоўная частка)землі:
Ашмянская
Менская
Браслаўская
Мсціслаўская
Берасцейская
Нясвіжская
Віленская
Навагрудская
Вілкамірская
Пінская
Ваўкавыская
Рэчыцкая
Гарадзенская
Слонімская
Клецкая
Слуцкая
Кобрынская
Трокская
Капыльская
Тураўская
Лідская
Упіцкая

12.

Землі “ПРЫСЛУХОЎВАЮЧЫЯ” (мяжуючыя):
Падляшша
Валынь
Падолле
Кіеўшчына
ЧарнігаваСевершчына
Смаленскія
Віцебскія
Полацкія
Жмудзь і інш. на
ўсход

13.

Адміністрацыйна – тэрытарыяльнае дзяленне ВКЛ
(з пачатку XVст. да 1565г.)
Паветы
Паветы
Паветы
Паветы
Навагародскае
ваяводства
(1507г.)
Полацкае
ваяводства
(1503г.)
Віцебскае
ваяводства
(1503г.)
ВКЛ
Паветы

14.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне ў 2-й пал.XVI-XVIIIст.
(пасля адміністрацыйнай рэформы 1565г.)
ВКЛ
Ваяводствы
на беларускіх землях
Берасцейскае
Віцебскае
Берасцейскі Віцебскі
павет
павет
Пінскі
Аршанскі
павет
павет
Менскае
Менскі
павет
Рэчыцкі
павет
Мазырскі
павет
Полацкае
Наваградскае
Наваградскі
павет
Ваўкавыскі
павет
Слонімскі
павет
Віленскае
Ашмянскі
павет
Браслаўскі
павет
Трокскае Кіеўскае
Гродзенскі
павет
Лідскі
павет
Брагінскі
павет

15.

16.

Арганізація кіравання ў ваяводстве
Ваявода
Кашталян
Падваявода
Гараднічы
Камандуючы Загадчык
ваеннымі
канцылярыі
сіламі на
тэрыторыі
ваяводства
Рэмонт і
ўмацаванне
ваяводскага
цэнтра
Ключнік
Ляснічы і
лоўчы
Стайнік
Збор
Ахова лясных Загадваў
падаткаў і
угоддзяў
ваяводвыкананне
скай
павіннасцяў
канюшняй
Глава адміністрацыі павета - стараста.
Глава адміністрацыі горада - войт.
Сельская адміністрацыя – цівун, сотнік, прыстаў, старцы і інш.

17. Развіццё феадальных адносiн у сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы землеўладання i землекарыстання.

18.

ЗАХОП НЕЗАНЯТЫХ
(СВАБОДНЫХ) ЗЯМЕЛЬ
ЗАХОПЫ
АБШЧЫННЫХ
ЗЯМЕЛЬ ШЛЯХАМ
ПРАМОГА НАСIЛЛЯ
ШЛЯХАМ КНЯЖАЦКIХ
ПАДАРАВАННЯЎ

19.

Вотчына
1)Комплекс феадальнай
зямельнай уласнасцi, якi
ўключае зямлю, пабудовы,
жывы i мёртвы iнвентар, i
звязаных з зямельнай
уласнасцю правоў на
феадальна залежных сялян.

20.

Вотчына
• Арганізацыя з мэтай прысваення
феадалам – вотчыннікам прыбавачнай
працы залежных сялян, аснова
панавання феадалаў у сярэдневяковым
грамадстве.

21.

Панская
гаспадарка
Сялянскія
трыманні
Уласны апарат прымусу
вотчынніка (пры неабходнасці выкарыстанне яшчэ і апарата
цэнтральнай улады)

22.

вялікакняжыцкія
манастырскія
прыватнауласніцкія

23.

Феадальная рэнта
Аброк
Паншчына
(асноўная форма)
Натуральны
(прадуктовы)
Дзякло
(жыта,пшаніца,авёс,
сена)
Грашовы
(чынш)
Мезлева
(мяса,мёд, воск,
праполіс,прадукты
палявання)

24.

Земляробства
Жывёлагадоўля
Бортніцтва
Паляванне
Рыбалоўства
Рамяство
Збіранне
дзікарастучай
прадукцыі

25.

•Драўляная саха
•Рыдлёука
•Плуг
•Каса-гарбуша
•Рэшата
•Серп
•Матыка
•Жорны
•Ступа
•Граблі
•Барана
•Цэп

26.

•Жыта(50% і больш) •Грэчка
•Пшаніца
•Лён
•Авёс
•Каноплі
•Ячмень
•Проса

27.

Агуркі
Рэпа
Бабы
Зеляніна
Гарох

28. Асноуныя формы сялянскага землекарыстання

“ДЫМ” (цi“хлеб”, “саха”, “сялянскi двор”)
“ДВОРЫШЧЫ” (5-10 i больш “дымоў”)
“СЕЛЬСКАЯ(суседская)АБШЧЫНА(грамада) складаецца з
“дымоў” i “дворышчаў”
“ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЯ (ВАЛАСНАЯ) АБШЧЫНА”
( некалькi сельскiх абшчын)

29.

Цяглыя
асноўная
павіннасць Паншчына+
Талокі, гвалты+
Натуральны
аброк+
Невялікі чынш+
Фурманкавая+
Ахоўная
павіннасць
Асадныя
Плацілі
чынш да 30
коп літоўскіх
грошай
+
да 12 талок і
гвалтаў у год
Агароднікі
Слугі
Збяднелыя
сяляне,
працаваўшыя
на трох
моргах зямлі,
адбываўшыя
паншчыну
прівілеяваная
частка сялян:
Воіны
Конюхі
Лоўчыя
Рыбакі
Млынары,
прымыкалі да
шляхты

30.

Працавалі па найму
Кутнікі
Халупнікі
Каморнікі
Гультаі

31.

Катэгорыі сялян
па ступені феадальай залежнасці:
ПАХОЖЫЯ (закупы, радовічы), мелі права
пераходу ад аднаго феадала да другога;
НЕПАХОЖЫЯ (атчызныя) пазбаўленныя права
пераходу да другога феадала;
ЧЭЛЯДЗЬ НЯВОЛЬНАЯ, поўная ўласнасць
феадалаў, не мела зямлі і абслугоўвала дваровую
гаспадарку

32.

Землі ВКЛ
ДЗЯРЖАЎНЫЯ
ВОЛАСЦІ
Адміністрацыіныя
адзінкі
(ворыўныя землі
у прыватным
карыстанні сялян,
а астатнія
належалі
абшчыне і
выкарыстоўваліся
калектыўна
ПРЫВАТНА - ЎЛАСНІЦКІЯ
ГАСПАДАРСКІЯ
ДВАРЫ
(належалі
непасрэдна
вялікаму князю,
кіраваліся яго
адміністрацыяй і
забяспечвалі
княжацкі двор і
казну)
Складаліся з некалькіх сёл
Царкоўныя
Шляхецкія
Панскія
панскія
княжацкія

33. Шляхi фармiравання феадальнага землеўладання (у XV-XVI ст. ст.)

I Вялiкакняжацкiя падараваннi:
а) часавое- «да волi», «да жывата», «да
двух жыватоў», i г.д.( на тэрмiн жыцця
аднаго, двух цi некалькiх пакаленняў).
• б) «на вечнасць» ( з правам цi без права
продажу)
II Дарэннi з боку буйных феадалаў васалам
або царкве
III Купля-продаж
IV Залог (застава)

34.

Структура прыватнаўласніцкага
феадальнага землеўладання ў ВКЛ
(на 1528г.)
85
75
65
55
45
35
25
15
5
-5
81
46,4
53,6
19
Буйныя
феадалы
Дробныя
феадалы
(меньш 18
валок зямлі)
Доля у феадальным
саслоўi
Доля зямельных
угоддзяў

35. Станаўленне фальваркава-паншчыннай гаспадаркі. Аграрная рэформа 1557г. Асноўныя этапы запрыгоньвання сялянства.

Станаўленне фальваркавапаншчыннай гаспадаркі.
Аграрная рэформа 1557г.
Асноўныя этапы
запрыгоньвання сялянства.

36. Фальварак-

Фальвараккомплекс гаспадарчых i жылых пабудоў,
вакол якiх размяшчалiся панскiя землi,
агароды, сенажацi, лясы, а таксама
майстэрнi, кузьнi, лесапiлкi i г.д., на якiх
працавалi сяляне навакольных весак са
сваiм iнвентаром i цяглавай сiлай,
арыентаваныя на рынак i развiцце
таварна-грашовых адносiн.

37.

Першы фальварак на тэрыторыi
Беларусi ўзнiк у 1450г. ў маентку
Менедыкаўскiм Навагародскай зямлi.
Перш за ўсе фальваркава-паншчынныя
гаспадаркi сталi ўзнiкаць у Панямоннi i
Падзвiннi ў рэгiенах сплаўных рэк з
развiтымi знешнiмi рыначнымi сувязямi.

38. Вялiкая аграрная рэформа сярэдзiны XVI ст.

Iнiцыятар правядзення- Вялiкi князь
Жыгiмонт II Аўгуст
Назва – «Валочная памера»
(памера=землеўпарадкаванне)
Асноўны дакумент – «Устава на валокi»
ад 1 красавiка 1557г.

39.

Новая мера ўлiку зямлi- «валока»(21,3 га)
Мэта рэформы – павышэнне даходаў з
дзяржаўных зямель
Шляхi рэалiзацыi мэты – а) дакладны ўлiк
сялянскiх зямель
б) абкладанне сялян павiннасцямi
прапарцыянальна колькасцi занятай
зямлi i яе якасцi.
в) дасканаленне агратэхнiкi i
арганiзацыi сельгасвытворчасцi.

40. Асноўныя накiрункi аграрнай рэформы 1557г. у ВКЛ:

1. Пераўлiк i падзел ворыўных зямель на
валокi.
2. Перадача валок зямлi:
а) лепшых па якасцi – пад
вялiкакняжацкiя гаспадаркi;
б) астатнiх – сялянам у падворнае
землекарыстанне.

41.

3. Суадносiны памераў фальваркавага i
сялянскага ворыва 1:7
4. Прымусовы трохпольны севазварот,
што спрыяла росту ўраджайнасцi.
5. Дакладна ўстаноўленыя павiннасцi
сялян:
а) для цяглых (паншчынных) валочных
надзелаў - апрацоўка паншчыны 2 днi
на тыдзень, выхад на гвалты i талокi,
выплата чыншу ад 6 да 21 гроша з
валокi ў залежнасцi ад якасцi глебы

42.

б) для асадных (чыншавых) валочных
надзелаўвыплата па 30 грошаў з валокi, адбыццё за
год 12 талок або плацiць за iх 12 грошаў, а
за гвалты даваць бочку жыта цi 10 грошаў.
Кошт павiннасцей з адной валокi сярэдняй
якасцi у год складаў значную суму, на якую
можна было набыць на рынку 1 вала, 6
авечак, 1 свiнню, 10 курэй i 4 гусей.
6. Страта права сялян на зямельныя участкi ,
якiя былi раней у iх спадчынным валоданнi.

43.

7. Сварэнне рэзервовага зямельнага
фонду з пустуючых валок.
8. Паступовае разбурэнне абшчыны (на
захадзе Беларусi i ў цэнтральнай
частцы- падворнае землекарыстанне,
на ўсходзе - захаванне абшчыны).
9. Замацаванне сялян за зямлёй,
ператварэнне розных катэгорый сялян
у адзiн клас- саслоўе – прыгоннае
сялянства.

44. Асноўныя этапы юрыдычнага запрыгоньвання сялянства ў ВКЛ

Дата
Назва дакумента
Змест
1447 г. Прывілей Казіміра
Пацвяржаў прывілей 1387, 1432,
1434 гадоў, выдадзеныя шляхце
ВКЛ, у тым ліку – права феадала
на вотчынны суд над сялянамі
1468 г. Судзебнік Казіміра
Страта сялянамі права свабоднага
перахода ад феадала да феадала.
Суровае пакаранне асоб за
садзейнічанне пабегам “чэлядзі
невольнай” і залежных сялян (арт. 24)
1529 г. Першы Статут ВКЛ
Страта сялянамі права ўласнасці
на зямлю, распараджэнне ею
толькі са згоды феадала
Ягелончыка
Ягелончыка
(усеагульны звод
законаў)

45.

Дата
1557 г.
Назва
дакумента
“Устава на
валокі”
Змест
Замацаванне сялян за зямельнымі
надзеламі (валокамі)
1566 г.
Другі Статут
ВКЛ
Увядзенне 10 гадовага тэрміну
вышука беглых ці крадзеных сялян
і адміністрацыйнага пакарання
тых, хто хаваў іх у весцы ці горадзе
1588 г.
Трэці Статут Прадаўжэнне тэрміну адшуквання
ВКЛ
беглых сялян да 20 гадоў,
канчатковае пазбаўленне сялян
права пераходу. Пашырэнне
правоў шляхты на прыгонных
сялян. Канчатковае зацвяржэнне
юрыдычнага запрыгоньвання
сялянства

46. Асноўныя рысы феадальнай сістэмы ў ВКЛ (склаліся канчаткова ў 2-й палове ХVІ – першай палове ХVІІ ст.)

1. Выключнае права феадалаў на
валоданне зямлей.
2. Асобыя саслоўныя прывілеі і абавязкі
шляхты.
3. Пазбаўленне сялян правоў на зямлю і
замацаванне іх за зямлей.
4. Пазаэканамічнае прымушэнне сялян да
працы.

47.

2 этапа развіцця грашовай сістэмы
ВКЛ
1.Рэгіянальныя грашова-вагавыя
сістэмы (асноўная - полацка-віцебская)
2.Агульнадзяржаўная

48.

Полацка-віцебская рэгіянальная грашовая
сістэма ВКЛ (сяр. ХIV ст.)
1 ізгой (Літоўская грыўна) = 30 пражскіх грошаў(3,6 гр.)=
=180 заўшняў (па 0,6гр.) =
=300 далгеяў (па 0,4гр.)=
=108гр.
1 РУБЕЛЬ
= 105 нагатаў (па 1,8г.)=
=52,5 грошаў =
=315 заўшняў =
=525 далгеяў=
= 189 гр.

49.

Агульнадзяржаўная грашова –вагавая сістэма ў ВКЛ (канец ХV
ст.)
1 рубель = 100 пражскіх грошаў =
=1000 пенязяў =
=180 гр.
У аснову грашова-вагавай сістэмы ВКЛ была пакладзена
полацка-віцебская грашова-вагавая сістэма.

50. Органы кіравання горада з магдэбургскім правам у ВКЛ

ВКЛ (гаспадар)
(прывілей, грамата)
Агульны сход гаражан
ВОЙТ
Людзі
паспалітыя
Магістрат
РАДА
Радцы
Лава
Лаўнікі
Цэхавыя арганізацыі
Брацтвы
Гільдыі