Dramaturgik janrlar

1.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM
VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
Jurnalistika fakulteti
Filologiya va tillarni o'qitish (o'zbek tili) yo'nalishi
1-kurs 115- guruh talabasi
Gʻiyosova Nazokatxonning
,, Adabiyotshunoshlikka kirish va adabiyot nazariyasi''
fanidan
"Dramaturgik janrlar" mavzusida tayyorlagan
KURS ISHI

2.

Mundarija

3.

Kirish
Dramaturg asarda jonlantirmoqchi bo`lgan hayotning matеrialining barcha
unsurlarini ham sahnada qayta yaratish imkoniyati mavjud emas. Shunga
ko`ra, dramatik asar avvalboshdanoq "shartlilik" kasb etadi. Ya'ni, muallif
mavjud ijro imkoniyatlaridan foydalanib, ayrim ishoralar orqali tomoshabin
(o`quvchi) tasavvurida ko`p narsalarni uyg`otishi, bеvosita sahnada
jonlantirilishi mumkin bo`lmagan voqеalarni shartli ravishda to`ldirishi zarur
bo`ladi.dramatik turning o`ziga xos xusus iyatlaridan biri uning sahnada ijro
qilinishidir. Dramatik asar sahnada qo `yilmas ekan, tomoshabin aktyorning
harakat va holatini kuzatib, so`zlarini tinglamas ekan, haqiqiy badiiy asar
darajasiga ko`tarila olmaydi. Binobarin , drama o`zining matni bilan so`z
san`atiga mansub bo`lsa, sahnada ijro etilishi jihatidan teatr san`atiga doxildir.
Shu bois ham bu turdagi asarlarni o`rgati sh, tahlil qilish jaryoni bir qancha
murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Bunday asarlarda muallif nutqining
bo`lmasligi adabiyot o`qituvchisining ishini yanada og`irlashtiradi. Shu bilan
birga bu turdagi asarlarni o`rganishda ifodali o`qi shning o`rni alohida bo`lib,
ohang, pauza, ovozning baland-pastligi ham muhim ah amiyat kasb etadi.

4.

tinglovchining yoki tomo shabinning
hissiyotlariga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir qiladi. Shu
bois ham bu t urni adabiyotning gultoji
desak, yanglishmagan bo`lamiz. Adabiyotning
boshqa turlaridan qator o`ziga xoslik lari bilan
farqlanuvchi
bunday asarlarni maktab tizimida o`rganish
o`qituvc hidan ham, o`z navbatida
o`quvchilardan ham izlanuvchanlikni, mas`uliyat
bil an yondashishni talab qiladi. Shu sababli ham
dramatik asarlarni o`qitish har doim ham
metodika aniningf dolzarb muammosi bo`lib
kelgan, desak yang lishmagan bo`lamiz.
Bu kurs ishimizni,adabiyotshunoslikka oid
boʻlgan adabiyotlardan, xususan, D.Quronov,
T.Boboyevning ma'lumotlariga tayangan holda
tayyorladik. Kurs ishida drama va uning janrlari
haqida maʼlumotlarni va ularning hayotimizdagi
oʻrni va ahamiyati haqida soʻz boradi.

5.

1-bob. Drama - badiiy adabiyotning asosiy janrlaridan.
1.1. Drammaturgik asarlarning mohiyati.
"Dram- badiiy adabiyotning asosiy janrlaridan biri. Odatda sahnada namoyish
etilishi rejalashtirilgan asarlardir. Bu eng keng tarqalgan hukm, dramaning aniq
amaliy ta'rifi bo'lib, u nafaqat uning mohiyatini ochib bermaydi, balki uni adabiyot
bilan ham bog'laydi. Dramaning ta'rifini ko'rib chiqaylik: drama - bu "sahna
namoyishi uchun mo'ljallangan dialogik shakldagi adabiy asar. Bu yerda
strukturaviy tamoyilni aniqlashga harakat qilinadi, ammo afsuski, bittagina dialogik
shakl va shunga qaramay, ushbu ta'rifdan drama adabiyotda faqat bir janr ekanligi
haqida xulosa kelib chiqadi. Dramaning mohiyati ziddiyatda, kurash bizning ko'z
o'ngimizda bo'lib, boshqa sifatga o'tadi. Drama inson hayotidagi keskinlik va
to'qnashuvlarga urg'u beradi va ular bu odam uchun tabiiy va doimiy ravishda unga
hamroh bo'ladi deyishadi.Ikkinchidan, drama- bu qarama-qarshi harakatlarga
asoslangan turli xil rollar uchun yozilgan matn. Bir faylasuf bu munosabat haqida
shunday deb yozgan edi: "shaxslarning o'z manfaatlari uchun kurashda va bu
shaxslarning fe'l-atvorlari va ehtiroslarining buzilishida bayon etilishi" ma'nosiz
dramatikdir. Uchinchidan, drama atamasi ba'zan dramaning ma'lum bir janrini
(burjua dramasi, lirik drama, romantik drama) aniqlash uchun ishlatiladi.

6.

"Dramaturgiya" bir tomondan san'atning bir turi, boshqa tomondan
esa adabiyot va teatrning o'ziga xos turidir. Shuningdek, drama
ba'zida umumiylikni, pyesalar to'plamini sahnani ochish uchun
mo'ljallangan asarlar tushuniladi.Shunday qilib, drama sahna
talablari filtrlari orqali og'zaki va badiiy ifoda usullari va vositalarini
uzatadi. Drama tuzilishining sahna timsoli bilan o'zaro bog'liqligi
haqida yozilgan va buni "dramaturgga qo'yadigan birinchi talab"
deb atalgan. Ularning fikriga ko'ra, "drama nazariyasi" dramani
teatr asarining o'ziga xos og'zaki asosi sifatida o'rganadi va ko'rib
chiqadi. Ushbu ta'rif "dramaturgiya" tushunchasiga yaqinroq,
ammo bu nafaqat og'zaki, balki samarali asosdir va uni unutmaslik
va o'tkazib yubormaslik kerak. Drama, avvalambor, sahnalashtirish
uchun mo'ljallangan asar sifatida yozilgan bo'lib, unda uning
shakllariga muayyan chiziqlar qo'yiladi. Aristotel xuddi shu narsa
haqida shunday yozgan: "... afsonalarni yig'ib, ularni so'zlar bilan
ifodalash kerak, ularni jonli ko'z oldida tasavvur qilish kerak.."

7.

V.M. Volkenshteyn "Dramatik asarlar taqdiri" maqolasida:
"Men o'qish uchun (ya'ni faqat o'qish uchun) dramasi
mavjud emasligiga ishonaman. Drama emas, balki
risoladami yoki dialogik shaklda she'rmi, lekin agar u
drama bo'lsa, unda drama muvaffaqiyatsiz ... Men
dramada tabiiy sahna materialini, teatr imkoniyatlari
adabiyotini ko'raman . Spektakl ham sahna asari, ham
tayyor asar. " Drama- bu teatr imkoniyatlari adabiyotidir,
bu adabiyotning bir turi emas, adabiy va badiiy shakl
emas, hatto she'riyatning eng yuqori shakli ham," degan
edi. Shunga oʻxshash bir qancha maqolalarda keltirilgan
maʼlumotlarning hammasi dramaning mohiyatini
anglashga yordam beradi.

8.

1.2 . Drama. Sahna. Qahramonlar.
Hayotiy sahnaviy tasviri, predmeti boshqa
belgilar va ob'ektiv sharoitlar bilan kurash olib
boradigan qahramonlarning atayin sa'yharakatlari natijasida boshidan oxirigacha
tanaffusga qadar rivojlanadigan yaxlit harakat.
Drama butun teatr jarayonining bir qismidir.
Dramaturgiya - dramalar yozish san'ati va
yozilgan dramalarning umumiyligi. Spektaklni
mohirona yozish faqat drama qonunlarini yaxshi
bilganidagina mumkin.
Aristotel shunchaki "pyesaning boshi, o'rtasi va
oxiri" haqida gapirgan. Shubhasiz, tasodifan
boshlanadigan va ikki yarim soat o'tganligi
sababli yakunlangan o'yin spektakl bo'lmaydi.
Uning boshlanishi va oxiri, uning barcha
qismlarining izchil qurilishi spektakl mavzusini
tashkil etadigan kontseptsiyani aniq ifodalash
zarurati bilan belgilanadi.

9.

dramalarda hal qiluvchi nuqtada kuchlarni
konsentratsiya qilish printsipiga mos
keladigan qurilishni ko'ramiz. Ko'pgina
spektakllarda barcha yoki deyarli barcha
asosiy qahramonlar ishtirokidagi halokatli
lahzalar va maksimal ixtiyoriy zo'riqish
yuz beradi. Bu, masalan, Shekspirning
ko'plab spektakllarining so'nggi sahnalari,
masalan, Otello, Gamlet, Shillerning
qaroqchilari. Ta'kidlash joizki, qadimgi fojia
paytida sodir bo'lgan tanazzul bilan birga
kelgan falokat ko'plab yangi dramalardagi
tanazzulga to'g'ri keladi.Tomoshabinlar avj
nuqtasi nima bo'lishini oldindan
bilishmagani sababli, ular ushbu
harakatning avj nuqtasi nima ekanligini
tasdiqlay olmaydilar.

10.

natijasi deb hisoblagan narsalarga,
ya'ni majburiy sahnada jamlagan
umidlari asosida sinab ko'rishadi.
Dramurgiyadagi eng yuqori cho'qqisi bu
harakatning kuchayishiga olib
keladigan asosiy voqea. Kerakli sahna
- Bu pyesa rivojlanadigan bevosita
maqsad.
Eng yuqori cho'zish - bu harakat eng
yuqori keskinlikka erishadigan,
rivojlanishning eng muhim bosqichi
bo'lgan tanaffusdan so'ng sodir
bo'ladigan voqea.

11.

Dramadagi barcha qahramonlar ikki
guruhga bo'linadi - antagonistlar va bosh
qahramonlar (qo'shimcha sahnadagi
personajlar ham bo'lishi mumkin) va har
bir harakat dueldir. Ammo muallif bironbir tomonni qo'llab-quvvatlamasligi kerak
- tomoshabin faqat ishning kontekstidagi
maslahatlardan taxmin qilishi
mumkin.Dramatik asarning asosiy
elementlari va dramaturgiya tamoyillarini
tushunish tarixan o'zgaruvchandir. Drama
aktyorlarning xarakteri va tashqi
pozitsiyasining o'zaro ta'siri bilan amalga
oshirilayotgan hali tugallanmagan
harakat sifatida talqin qilindi.

12.

1.3.Drammaturgiya zamin sayqalida.
Bugungi kun dramaturgiyasi haqida gap ketar
ekan, teatr sanʼatining asosi boʻlgan ushbu
adabiy janrning rivojiga alohida eʼtibor
qaratilayotganini taʼkidlash joiz. Xususan,
Oʻzbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom
Karimov Buxoro shahrida bunyod etilgan viloyat
musiqali drama teatrining yangi binosiga tashrifi
chogʻida sahna sanʼati oldida turgan vazifalarga
toʻxtalar ekan, zamonaviy qahramon obrazini
yaratish boʻyicha fikr-mulohazalar bildirganida
katta maʼno bor:
“Teatr – tarbiya maskani, – deya oʻz fikrini
boshlagan edi mamlakatimiz rahbari, –
Yoshlarimizni turli mafkuraviy tahdidlar va gʻaraz
niyatli kuchlardan, taʼsirlardan asrab-avaylashga
ustuvor ahamiyat qaratmoqdamiz kerak.
Yoshlarni tarbiyalashda

13.

pand-nasihat bilan kifoyalanib boʻlmaydi. Ezgulikni,
yurtparvarlikni, insoniy fazilatlarni kamol toptirishga xizmat
qiladigan amaliy ishlar qilish kerak. Ana shunday amaliy
tarbiya omillaridan biri teatrdir. Teatr davr bilan hamnafas
yashayotgan, hayot sinovlarida toblangan fidoyi insonlar
haqida hikoya qiluvchi asarlarni sahnaga olib chiqishi zarur.
Farzandlarimizning maʼnaviy dunyosini mustahkamlaydigan,
kelajakka ishonchini oshiradigan, oriyatini kuchaytiradigan
zamonaviy qahramonlar obrazini yaratish kerak”.Shu bois,
madaniy hayotimizning har bir sohasida zamon qahramoni
obrazini yaratish borasida oʻziga xos izlanishlar ko ʻzga
tashlanmoqda.Muhim ijtimoiy muammolarni koʻtarib
chiqayotgan asarlarning paydo boʻlayotgani dramaturgiya
davr bilan hamnafas qadam tashlayotganini koʻrsatadi.
Zamonaviy qahramonni yaratish yoʻlida dadil qadamlar
tashlanmoqda.

14.

zamondosh qahramonning oʻziga xos
qiyofasini namoyon ettirgani bilan eʼtiborli.
Asar bir ayolga xos sabr, bardosh, matonat,
vafo, jasorat haqida. Uning bosh qahramoni
sodda, oddiy qishloq ayoli Shabnam. Bir necha
yildirki, ikki farzandini oʻzi tarbiyalaydi. Uning
katta orzular bilan bir yostiqqa bosh qoʻygan
turmush oʻrtogʻi Qodir koʻp pul topish niyatida
Rossiyaga ketgan. Asar ularning temir yoʻl
bekatida uchrashuvlari sahnasidan
boshlanadi. Turmush oʻrtogʻini oʻzga yurtdan
qaytarishga, oʻzi bilan birga ketishga koʻndira
olmagan Shabnam yolgʻiz qishloqqa qaytishga
majbur boʻladi. Bosh qahramonni mana
shunday murakkab bir sharoitda qoʻllabquvvatlaydigan, unga dalda berib,
ruhlantiradigan qaynonasi Oydin momo obrazi
asarning oʻziga xos liniyalaridan biridir.

15.

olgan, shu bilan birga, qishloqdoshlarini ham ish
bilan taʼminlab, gilam toʻquvchi kichik sex
ochib, muvaffaqiyatga erishgan ayol obrazida
fidoyi zamondosh qiyofasi yaratilganini
koʻrsatadi.Shunday qilib, soʻnggi davrda oʻzbek
dramaturgiyasi katta evrilishlarni boshidan
oʻtkazmoqda. Unda zamonaviy qahramon
obrazini yaratish yoʻlida oʻziga xos jarayon
kechmoqda. Hayotning qarama-qarshiliklari
oldida chekinmagan, oʻzligini anglashga intilgan
va oʻzini namoyon eta olgan qator insonlar
obrazlari yaratildi. Biroq shu bilan birga, hali
yaratilayotgan qahramonlarning hammasini
badiiy yetuk, davr sinoviga bardosh beradigan
qahramonlar, deyishga erta. Shunday boʻlsa-da,
dastlabki dadil va muvaffaqiyatli qadamlar bu
yoʻldagi ishlarning ertangi kuniga katta umid
uygʻotadi. Bu jarayon nechogʻliq murakkab va
koʻp qirrali boʻlmasin,

16.

yangilikka intilish va uni egallash yoʻlidagi saʼy-harakatlar va
izlanishlar orqali uning ijobiy natija topishiga shubha yoʻq.

17.

2-bob. Dramatik asarlarning asosiy
janrlari.
2.1. Drama.
Drama-badiiy adabiyotning epos, lirika bilan bir qatorda3 asosiy
turidan biri.Dramaa teatrga ham taalluqli. Syujetlilik, harakatlarning
ziddiyatga asoslanishi va ularning sahna, epizodlarga boʻlinishi,
bayonning yoʻqligi, personajlar munosabatlarining oʻzaro soʻzlashuvga
asoslanishi dramaning oʻziga xos xususiyatidir. Ijtimoiy (konkret tarixiy
va umuminsoniy) muammolarni aks ettiruvchi dramatik ziddiyatlar
qahramonlarning xatti-harakatlarida, avvalo dialog va monologlarda
ifodalanadi. Drama matni koʻrishga (imo-ishora, harakat), shuningdek,
eshitishga moʻljallanadi. U sahnaviy makon, zamon va teatr texnikasi
imkoniyatlariga ham muvofiq keladi.

18.

davridan boshlanadi, bu drama va uning
asosiy janrlari haqidagi an'anaviy yunon
teatrining klassik davridagi qadimiy
yunon teatrining kuzatuvlari asosida
an'anaviy g'oyalarni uyg'unlashtirdi.
Hozirgacha klassik namuna va an'anaviy
estetik vakolatxonalarga yo'naltirilgan
badiiy shaklda badiiy shaklda, Aristotel
nazariy nazariyasi keskin o'zgarmadi.
Vaziyat XX asrda zamonaviy davrning
boshlanishi bilan o'zgargan, shu sababli
turli xil masalalarning yangi nazariy
asoslari, umumiy aloqasi, estetik mohiyat,
mualliflik va boshqalar mavjud bo'lgan.

19.

Bir necha asrlar davomida an'anaviy deb
hisoblanadi drama nazariyasi haqidagi
fikrlar bir necha asrlar davomida
shakllangan. Ushbu kanonlarda tegishli
vaqtda yozilgan dramatik asarlarni
baholash mantiqiy. Biroq, XIX drama
nazariyasining oxirida, bu muhim
o'zgarishlar ko'p, bu esa boshqa
printsiplar bo'yicha baholash zarurligi
g'oyasini bildirishimizga imkon
beradi.Dramatik san'at qadimgi
davrlarda paydo bo'lgan. Allaqachon
keyin ikkita asosiy dramatik janr paydo
bo'ldi:fojia va komediya. Bu janrlar
haqida quyida ma'lumot beramiz.

20.

2.2. Fojia-mojaro.
Fojia - bu fojea g'oyasi bilan dramaning eng yuqori
turi dahshatli, g'amgin voqea, o'limga olib keladigan
g'oyadir.Fojiadagi asosiy to'qnashuv shu edi: vijdon
va qahramon ruhi oʻrtasidagi toʻqnashuv. An'anaga
ko'ra, fojianing maqsadi tomoshabinlar uchun "zavq
uyg'otadigan og'riqdir. Fojia ko'pincha ma'lum bir
narsaga ishora qiladi an'ana tarixiy jihatdan o'z-o'zini
aniqlashda noyob va muhim rol o'ynagan. Ushbu
an'ana ko'p va to'xtovsiz bo'lib kelgan, ammo bu
atama ko'pincha kuchli ta'sirni yaratish uchun
ishlatilgan.

21.

ehtiroslarning keskin kurashiga
xosdir, bu belgilar uchun fojiali
(qoida tariqasida, o'lim sifatida).
Fojia mojarosi odatda juda chuqur,
universal ahamiyatga ega va ramziy
bo'lishi mumkin. Bosh qahramon,
qoida tariqasida, chuqur ,shu
jumladan umidsizlik, azob chekadi,
taqdiri baxtsizdir.Fojia matni
ko'pincha achinarli tuyuladi.
Masalan, "Romeo va Juletit", "Romeo
va Juliet",
"Momaqaldirg'ochlar"fojialari.

22.

2.3 Komediya-niqob.
Komediya qahramonlar, vaziyatlar va
harakatlar kulgili, hazil va shirildan
foydalanadigan adabiy dramatik ish.
Shu bilan birga, belgilar etarlicha
qayg'uli yoki qayg'uli bo'lishi mumkin.
Odatda, komediya barcha yomon va
kulgili va to'liq bo'lmagan, kulgili
jamoatchilik yoki uy xo'jaligining
lazzatlarini anglatadi.Komediya
bo'linadi: komediya niqoblari, qoidalar,
belgilar. Shuningdek, bu janrga Farce,
Watervel, Meterdia, eskiz kiradi

23.

nuqsonlar, kishilarning ongi va
harakteridagi yaramas xususiyatlar
kulgi vositasi bilan tanqid etiladi,
jamiyat hayotidagi eskirib qolgan
hodisalarga zarba beriladi.
Hayotning rivojlanish qonuni oldida
umri tugagan narsalar, sarqitlar
kulgili ahvolga tushib qoladi.
Boʻlarni qalamga olish orqali
komediya yara-tiladikomediya
Yunonistonda xudo Dionis sharafiga
oʻtkazilgan xalq bayramlarida
paydo boʻlgan.

24.

bayramlarida paydo boʻlgan. Yorqin
siyosiy komediyalar yaratgan Aristofan
komediyaning „otasi“
hisoblanadi.Oʻzbek adabiyotida
Yevropa adabiyoti andozasidagi
komediyalar 20-asrda paydo boʻldi. Bu
janr taraqqiyotiga -Hamza
(„Maysaraning ishi“), Abdulla Qahhor
(„Tobutdan tovush“), Sayd Ahmad
(„Kelinlar qoʻzgʻoloni“), Erkin Voqidov
(„Oltin devor“), Hamid Gʻulom
(„Toshbolta oshiq“), Bahrom Rahmonov
(„Surmaxon“), Sharof Boshbekov
(„Temir xotin“) va boshqa munosib
hissa qoʻshdilar.

25.

Xulosa
Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, dramaning badiiy
tabiatini o'rganish tarixi bizga dramani sahnadan
tashqarida namoyish etishning iloji yo'qligi haqida
gapirishga imkon beradi. Shuning uchun, siz dramatik
ishingiz bo'lsa, ikkita matn (adabiy va teatr) bilan ishlash
tavsiya etiladi, ularning interfrenatsiyasini nishonlash va
bir tomondan sahnada sahnada dramatik ish borligini
hisobga olish tavsiya etiladi , boshqa tomondan adabiy
matnning badiiy talqini maxsus qonunlarga muvofiq
qurilgan teatr san'atining mustaqil ishi. shuni ta'kidlash
kerakki, har doim olimlar drama va adabiyotga va
teatrning filiali kabi dramatik o'yinga asoslangan emas.
Albatta, teatr pedagogika maktabda adabiy ta'lim
doirasida faol rivojlana boshladi: tadqiqotda o'rganilgan
klassik matn va maktabning chiqishlari bilan bog'liq yangi
usullar, sahnaviy ishning tarjimai bilan faol foydalaniladi

26.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
P. Field, "O'rta asr D.ning tarixiy insholari"
(Sankt-Peterburg. 1865)
Averkiev, “Dramada. Tanqidiy mulohazalar
”maqolasi ilova bilan (Pushkin haqidagi uchta
xat) (Sankt-Peterburg, 1893).
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Belinskiy V. G., Tanlangan asarlar, T., 1955;
Rahmonov M., Oʻzbek teatri tarixi (XVIII
asrdan XX asr avvaligacha), T., 1968;
Imomov B., Joʻrayev Q., Hakimova H., Oʻzbek
dramaturgiyasi tarixi, T., 1995.