Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан

1.

Д. А. Қонаев атындағы Жамбыл облыстық
балалар мен жасөспірімдер кітапханасы
Жұмыс уақыты: 0900-1900
Демалыс күні – жексенбі
Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан
Мекен – жайымыз:
080000, Тараз қаласы,
155 жыл
«Ұлы тұлға»
(библиографиялық құрал)
Қонаев көшесі, №4
Тел.(87262) 458-844, 431-832,
Тел.факс: (87262) 437-506, 438-748
[email protected]
Тараз-2021жыл

2.

Мазмұны:
1. Кіріспе........................................................................ 1
2. Өмірбаяны.................................................... ..............2
3. Балалық шағы.............................................................3
4. Қоғамдық-саяси əрекеттері.......................................4
5. Шетелдегі қызметі. Шығармашылығы....................5
6. Отбасы........................................................................6
7. Нақыл сөздері..............................................................7
9. Ə.Бөкейханның жазған ткүнделігінен....................9
10. Тұтқынға алушының анкетасы..............................10
11. Ə. Бөкейханның Жаза кесімі..................................11
12. Талдыбейіт................................................................12
13. Ə.Бөкейханның жерленген жері.............................13
14. Баспа бетіндегі мақалалар тізімі.............................14
15

3.

Кіріспе
Баспа бетіндегі мақалалар тізімі
*«Əлихан жəне Алаш аңсары »[Мəтін] / Б.Қайратұлы .
// Егемен Қазақстан.- №2021. 5 наурыз.-№45.-4 б.
*«Ұлт үшін туған тұлға.Қазақ баласы, тізе қосып ісқылса- халықтың мақсаты сонда ғана орындалады.»
/Ə.Бөкейхан / [Мəтін] / С.Досанов//Егемен
Қазақстан.2021.-4 наурыз.-144.-8 б.
Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан - ғұлама ғалым
ормантанушы, экономист, мал шаруашылығын зерттеуді
ғылыми жолға қоюшы, тарихшы, этнограф,
əдебиеттанушы, аудармашы, əрі публицист ретінде қазақ
халқының саяси -əлеуметтік, мəдени рухани тарихында
өшпестей із қалдырған ұлы тұлға.
*«Ұлтты сүю ұлағаты»[ Мəтін] ./ Ж.Əбілдин.// Егемен
Қазақстан.-2021.-19 ақпан.-№35.-5 б.
*«Алаш күресінің ұраны болған қайраткер[ Мəтін ]/
Ж.Смарт.//Егемен Қазақстан .2021.-10наурыз.-№46-44 б
*«Əлихан Бөкейхан сөздігі » [Мəтін] . //Дəстүр.- 2016 ж№6- 47 б.
*«Алихан Букейханов и судьба казахской
государственности » [Текст] Т.Кульбаев. 2016.- № 6 –
С 59-68
*«Алихан Бөкейханның 150 жылдығы ЮНЕСКО
көлемінде тойланатын болды» [Мəтін] //Түркістан.2015.-26 қараша №47.-3 б.
14
.
1

4.

Өмірбаяны
Əлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов-155 жаста
5 наурыз 1866, Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала
Өлкесі - 27 қыркүйек 1937, Мəскеу) -XIX ғ. соңы
мен XX ғ.басындағы қазақ зиялыларының, қоғам
жəне мемлекет қайраткерлері қатарындағы
аса ерекше тұлға.
Көрнекті қоғам жəне мемлекет қайраткері, ұлтазаттық,Алаш жетекшісі, Алашорда автономиялы
үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы.
Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен
ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы
атақты Сұлтан Барақ. Қазақтың соңғы хандарының
бірі Бөкей осы Сұлтан Барақтың баласы. Бөкейден
Батыр, одан Мырзатай, одан Əлиханның əкесі
Нұрмұхамед. Əлиханның тегі алғашында
Нұрмұхамедов болған деп көрсетіледі, кейіннен
жоғарғы оқу орнының соңғы курсында ол өз
қалауымен тегін Бөкейханов етіп өзгерткен.
Əлихан Бөкейханов пен Нығмет Нұрмақұлының
жерленген жері
2
13

5.

« Талдыбейіт»
Қазіргі
Қарағанды
облысы
Ақтоғай
ауданы
территориясында Талдыбейіт зираты орналасқан. Бұл
жерде Əлихан Бөкейханның ата-анасы мен ет жақын
туыстары
жерленген.
Ал
Əлиханның
əкесі
Нұрмұхамедтің қабірінің жанында өсіп тұрған үлкен
ағашты ұлы өзі əкеліп отырғызған көрінеді. Осыдан бір
ғасыр бұрын отырғызылған бразилиялық көшет бүгінде
алып ағашқа айналған. Сол себепті Əлиханның туыстары
жатқан жерді халық
“Талдыбейіт” деп
атап
кеткен.Əлихан өткен ғасырдың 20-жылдары өзінің туған
топырағына соңғы рет келеді. Ол кезде əйелінен
айырылған ол саясаттан алыстаған деседі. Біраз уақыт
інісі Смаханның үйінде жатып, ауылдастарына ақылкеңесін айтқан көрінеді. Өз сөзінде ол қиын-қыстау
кезеңнің келе жатқанын, тек малға сенбей, жер
шаруашылығының қыр-сырын үйренуді тапсырған екен.
Он жылдан кейін Əлихан айтқан тар заман келіп, 2
миллиондай қазақ ашаршылықтан опат болады.Бүкіл
қазақ “Ұлт көсемі” деп атап кеткен Əлихан Бөкейхан
1937 жылы 27 қыркүйек күні ату жазасына кесіледі.
Оның денесі Мəскеудегі Дон зиратында жерленген.
Бүкіл қазақ “Ұлт көсемі” атап кеткен Əлихан Бөкейхан
1937 жылы 27 қыркүйек күні ату жазасына кесіледі.
Оның денесі Мəскеудегі Дон зиратында жерленген. Ел
аузында "Əлиханның інісі Смахан төре ағасын жоқтап,
Талдыбейітте Əлиханның бас киімін көмген екен" деген
аңыз жиі айтылады.
12
Балалық шағы
Əлихан Бөкейхан 1866 жылы 5 наурызда
Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысында (қазіргі
Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында) дүниеге
келген. Əлихан Шыңғысханның ұлы Жошыдан
басталатын төре əулетінің жиырма үшінші ұрпағы
саналады. Бірақ ол өзінің төре тұқымы екенін айтып,
мақтанатындардың қатарынан болмаған. Керісінше,
“Хан баласында қазақтың қақысы бар, тірі болсам,
қазаққа қызмет етпей қоймаймын” деп, бар ғұмырын
ұлы мақсатқа арнаған. Əлихан ел арасында Мұқан төре
атанып кеткен Нұрмұхамед пен Бегімханның тұңғышы
болса да, салт бойынша ол атасы Мырзатайдың
тəрбиесінде болған. Əлиханның інісі Смахан төре өз
естелігінде Əлихан əкесі Нұрмұхамедті “Кесекем”
десе, анасы Бегімханды “Бежекем” деп атағаны жайлы
айтады. Сондай-ақ Əлиханның тілі тек 6 жасында
шыққан деген дерек бар. Əлихан 9 жасқа келгенде
əкесі “сабақ алсын” деп Қарқаралыдағы молдаға
апарады. Бірақ бала бұл оқуды қанағат тұтпай,
орысша-қазақша үш жылдық интернатта білім алып,
кейін өз бетімен төрт жылдық кəсіптік училищеге
түседі. Училищеден Əлихан “етікші” кəсібін меңгеріп
3
шығады

6.

Қоғамдық-саяси əрекеттері
Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ə.Бөкейхан
Ресей империясының қазақ даласына жүргізген
отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы
қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен
қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен
əдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама
тəжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға
келісімен қаланың саяси əлеуметтік, қоғамдық
жұмысына белсене араласады.
Ə. Бөкейханның Жаза кесімі
Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді.
Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде
өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының
көсемдері қазаққа автономия беруге қарсы болады. Оның
үстіне олармен жер мəселесі жөнінде де ымыраға келе
алмайды да, ол бұл партиядан
шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып,
Томск қаласында Сібір автономистерінің құрылтайына
қатысады.Болашақ Сібірреспубликасы
құрамында Қазақ автономиясы құрылмақ болады.
Құрылтайдан оралысымен Əлихан қазақ тарихындағы
тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға
кіріседі.Артынша,1917 ж. желтоқсанында Екінші
жалпықазақ съезі Алаш автономиясы жарияланып, Ə.
Бөкейхан сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш
төрағасы (президенті) болып сайланады.
№ 28 сурет: Ə.Бөкейхан - Мəскеу пəтеріндегі жұмыс
үстелінде отыр (Сурет отбасының архивінен)
4
11

7.

Шетелдегі қызметі
Əлихан Бөкейханов сол артынан Финляндияның Выборг
қаласына келеді. Выборг үндеуіне қол қояды. Сол үшін
жазаланып, 3 айға Семей түрмесіне жабылады.
Шығармашылық жұмыстары
Əлихан Бөкейхановтың мұрасы əр салаға арналған
мыңдаған очерктер мен мақалалардан тұрады. Олар Ресей
мен қазақ елінің барлық басылымдарында жарық көрді.
Зерттеуші ғалымның, көрнекті публицист Əлиханның
экономика, əдебиеттану, ормантану, ауылшаруашылық
салаларына арналған көптеген жазбалары сақталған.
10

8.

Əлихан Бөкейханның отбасы
“Степной край” газетінде жұмыс істеп жүріп
Əлихан Яков Севостьяновпен танысады. 1901
Əлихан мен Елена Омбы қаласында некелерін қияды.
Олардың
Елизавета (Зейнеп)
(Ольга)
жəне
Сергей (Үгедей) (Өкітай) есімді балалары болған.
Елизавета медицинаны таңдап, осы салада көптеген
ғылыми
еңбектер
жазған
ғалым,
Смағұл
Сəдуақасовтың жары. Смағұл мен Елизаветаның
ұлы, Əлиханның немересі Ескендір екінші
дүниежүзілік соғыста қаза тапқан. Елизавета 1971
жылы дүние салған. Ұлы Қаныш Сəтпаевпен əріптес
болып, Жезқазғанда біраз кен орындарын тапқан.
Мыс жəне уран кен орындары бойынша көптеген
ғылыми еңбектер жазып қалдырған. 1957 жылы
белгісіз жағдайда көз жұмған. Сергейдің ұлы
Евгений де ғылым қуған, техникалық ғылымдар
кандидаты, доцент. Қазір зейнетте, Мəскеуде тұрады.
Оның ұлы Петр Бөкейхан - отставкадағы полковник.
Петрдің қызы, Əлихан Бөкейханның шөпшегі Дəрия
қазір он жаста.
6
Ə. Бөкейханның қуғын-сүргін кезеңінен 2 жыл
алдындағы мен ату жазасының күнінделіктен
1919 жылы
большевиктер
өкіметінің
бұрынғы
алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ə. Бөкейхан
қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады.Бірақ,
ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист,
жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет
тұтқындалып,
түрме
азабын
тартты.
Əлихан
Бөкейхан Мəскеуге жер аударылады, зор беделінен
қорыққан
большевиктер
өкіметі
оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында
отырған Əлиханды 1937 жылы тамызында қайыра
тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 71 жасында
Мəскеуде ату жазасына кеседі.
1989 жылы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының
қаулысы бойынша əрекетінде қылмыс құрамы жоқ
болғандықтан, ақталды.Ол 1896 ж. көрнекті ғалымдардың
кепілдемесімен Орыс географиялық қоғамы Батыс-Сібір
бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды.Əлихан
«Ресей. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп
томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына
автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қатар
қоғамдық-əлеуметтік саяси қызметтерге де белсене
араласа бастайды.1904 жылы қазақ даласына қоныс
аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина
экспедициясының құрамында болды.1911-14 жж. Əлихан
Бөкейхан «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21
9
томдарына авторы.

9.

Ə. Бөкейханның нақыл сөздері
*Білім - біліммен, мінез - мінезбен. Көп оқыса, зейінді
болса - білімді болмақ, ал мінезі жақсы бола ма əлде
жаман бола ма - мұны құдай біледі.
*Білім - біліммен, мінез - мінезбен. Көп оқыса, зейінді
болса - білімді болмақ, ал мінезі жақсы бола ма əлде
жаман бола ма - мұны құдай біледі.
*Ақылды сөз қылмақ қиын, ақылды сөзді
ақылды іс қылмақ одан да қиын.
*Болғаннан – қашпа, болмағанға – саспа.
«Самар кезеңі» - ХХ ғасыр басындағы «Алаш» ұлтазаттық
қозғалысының
көшбасшысы
Əлихан
Бөкейханның өмірі мен қызметінің аз зерттелген
ақтаңдақ тұсы. Əлихан Бөкейхан ең алғаш жер
аударылғанда Ресейдің Самар (Самара) қаласына
жіберілді. 1907 жылдың аяғынан бастап 1917 жылғы
ақпан төңкерісіне дейін ол Самар қаласында тұрды.
*Жанайқай: қазақтың оқыған азаматтары,
қазаққа осындайда қызмет етпегенде қашан
қызмет етіп пайдамызды тигіземіз!
*Тіршілік-ғұмыр белгісі - алыс-тартыс, арбау-əдіс.
*Түзу қалам - қисайған, өткір қалам - мүжілген заман.
*Бұл болып тұрған заман - Алаштың азаматына зор жүк
7
8

10.

\\

11.

12.

Жамбыл қазақ халық поэзиясының əйгілі тұлғасы
11
10

13.

Ақын туралы айтылған естеліктер
Айтыстар
*Жамбыл мен Айкүміс
*Жамбыл мен Құлманбет
*Жамбыл мен Шашубай
*Жамбыл мен Досмағанбет
(Жамбыл қыз-жігіт айтысы, тірі айтыс,сүре айтысына қатысып,
айтыстың майталманы атанған.Ең үлкен айтыс, Жамбылдың атын
шығарған- Құлмағанбетпен айтысы)
«Ғасырға жуық ұзақ ғұмырында ол екі дəуірдің, көптеген
əлеуметтік дүмпулердің куəсі болды. Жағымпаздық пен өтіріктің
құнын жақсы білген Жамбыл ешқашан байлыққа да бас иіп көрген
емес.. Ақындар айтысында оған ешкім тең келе алған жоқ.
Жамбылдың домбырасы — Жетісудың жан-жүрегі мен айдай
ақиқаты еді.Ол өзінің көп достары мен туыстарының қазасын
көрді, кешегі соғыс қасіреті жүрегін тілгіледі.Тек алмастай сөз
ғана онымен өмір көшінің соңына дейін бірге болды, мəңгі өлмес
топырағы ғана оны бауырына басып, алыстарға бастай берді».
Əбіш Кекілбаев
«Жамбыл жырлары теңіз түбінде шашылып жатқан маржан
секілді. Оны жинап алып халқының қолына беру – біздің
əрқайсымыздың азаматтық борышымыз»
Сəкен Сейфуллин
Дастандар
*Өтеген батыр
*Сұраншы батыр
*Көрұғлы
*Бақ, дəулет, ақыл
Ақынның отты жырлары
*Ақынның соғыс жылдары отан қорғау тақырыбына арнап жазған
өлеңдері үш мың жолды құрайды.
* "Ленинградтық өренім", "Москваға", "Майданға хат" сынды
өлеңдері бар. Жамбыл ақын өмір мен өлім алпрысына түскен
Кеңес жауынгерлеріне отты жырлары арқылы жігер беруге
тырысты.
*Жамбылдың ұлы Алғадай жат елде оққа ұшқан , сонда
"Жамбылдың Алғадайды жоқтауы" деген өлеңі шықты. Кей
дерекке сəйкес, Алғадайдан ұрпақ тарап, бүгінде бүтін бір отбасы
болып отыр
«„Сүйінбайдың бүкіл Жетісу ақындарына, əсіресе, ең талантты
шəкірті, келешегінен зор үміт күткен Жамбылға берген ақындық,
ұстаздық жолында екі үлкен ерекшелік бар. Бірі - айтыста болсын,
шындықты жеткізіп өткір, шешен, тапқыр тілмен тыңдаушыны
құмарландырып сөйлеуі, екіншісі - тарихта болған батырларды
үнемі желілі жырға айналдырып айтуы».
Е. Ысмайылов
«Жамбыл – көп ғасырдан бері жасап, дамып келе жатқан қазақ
ауыз əдебиетінің ең биік шоқтығы. Оны ХХ ғасырдың жырауы деп
айтуымыздың да себебі осы, ол бізге осысымен қымбат»
Сейіт Қасқабасов
7
8

14.

Асылдың сынығы- айдынның тұнығы
Жамбыл үш рет үйленген. Момын апа қайтыс болғаннан
кейін,Талқайрат апаға үйленеді, ол да қайтыс болады.Үшінші рет
Қанымжан апаға үйленеді.Үшеуінен 2 ұл, 8 қыз дүниеге келеді. Екі
ұлы да майданда қаза табады. Қазыр осы балалардан 100 астам
ұрпағы бар.
Əлімқұл қазақтың ақпа-төкпе ақындық дəстүрін қаймағын
бұзбай жалғастырушылардың бірі, ол алты айлығында жетім
қалған Əлімқұл жасынан Жамбыл атасының жанында жүріп,
өнерге жақын болып өседі. Оның Үмбетəліге, Тұрмағанбетке
арнаған толғау-жырлары бар. Ақынның «Қызыл сырлы домбыра»,
«Мен Əлімқұл, Жамбылдың немересі», «Атадан қалған бір мұра»,
«Жамбыл қаласында» атты жыр жинақтары жарық көрген.
Қазақстанның Халық ақыны, Қазақстан Республикасының еңбек
сіңірген мəдениет қайраткері, «Құрмет белгісі» орденінің иегері,
Алматы облысының жəне Жамбыл ауданының Құрметті азаматы
Əлімқұл Жамбылов ақынның немересі 2015 жылдың 14
қарашасында 88 жасында өмірден озды.
Студенттер белгілі əнші-сазгер, жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың
шөбересі Бұлан Жамбылмен кездесу кезінде.
9