Εννοιολογικό πλαίσιο της εξάρτησης

1. Διαφάνεια 1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ
Μάθημα: Ψυχολογία των εξαρτήσεων
Διδάσκων: Καλιαμπός Απόστολος
Διδάκτωρ Ψυχολογίας ΑΠΘ

2. Διαφάνεια 2

Το πρόβλημα των εξαρτήσεων
• Οι εξαρτήσεις αποτελούν ένα κοινωνικό
πολυπαραγοντικό
πρόβλημα
που
είναι
αντικείμενο διεπιστημονικού ενδιαφέροντος.
• Επιπλέον, μια σειρά από πολυεπίπεδες και
διαφορετικές θεσμικές και δημόσιες πολιτικές
έχουν αναπτυχθεί για την αντιμετώπιση των
προβλημάτων και των αρνητικών επιπτώσεων
που συνεπάγονται οι εξαρτήσεις στην υγεία και
ποιότητα ζωής των ανθρώπων.

3. Διαφάνεια 3

• Για να ασχοληθεί κάποιος με τον απαιτούμενο
επαγγελματισμό και αποτελεσματικότητα με το
ζήτημα των εξαρτήσεων είναι σκόπιμο, να μπορεί
να γνωρίζει, να εξηγεί και να συνεκτιμά τους
παράγοντες που συμβάλλουν τόσο στην εμφάνιση
και διατήρηση του φαινομένου της εξάρτησης όσο
και στις συνέπειες που έχει η εξάρτηση στη
συμπεριφορά και στην ψυχική υγεία των ατόμων.
• Η γνώση αυτών των παραγόντων συμβάλλει στην
αξιόπιστη εκτίμηση της πραγματικότητας και σε
μια συνολική εποπτεία των διαστάσεων του
φαινομένου της εξάρτησης.

4. Διαφάνεια 4

Ορισμός της έννοιας της εξάρτησης
Τι είναι εξάρτηση;
• Mία ψυχική και σωματική κατάσταση που
εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της επίδρασης μιας
ουσίας ή συμπεριφοράς σε έναν άνθρωπο και
χαρακτηρίζεται από μία ποικιλία εκδηλώσεων,
μέσα στις οποίες περιλαμβάνεται η επιθυμία για τη
συνέχεια λήψης της ουσίας ή επανάληψη της
συμπεριφοράς με σκοπό την επανεκδήλωση των
ψυχοδραστικών συνεπειών της ή την αποφυγή
δυσάρεστων συμπτωμάτων που μπορεί να
εκδηλωθούν όταν η ουσία δεν ληφθεί ή η
συμπεριφορά δεν εκδηλωθεί.

5. Διαφάνεια 5

• Η εξάρτηση περιγράφεται ως ένα σύνολο
σωματικών, συμπεριφορικών και ψυχολογικών
ενεργειών στις οποίες η χρήση κάποιας ουσίας ή
η εκδήλωση κάποιας συμπεριφοράς για ένα
συγκεκριμένο άτομο αποκτά πολύ άμεση
προτεραιότητα σε σχέση με άλλες συμπεριφορές
οι οποίες κάποτε είχαν μεγαλύτερη αξία για το
άτομο αυτό.
• Κεντρικό χαρακτηριστικό είναι η έντονη και
μερικές φορές ακατανίκητη επιθυμία για χρήση
της ουσίας ή για την εκδήλωση της
συμπεριφοράς.

6. Διαφάνεια 6

Χαρακτηριστικά της έννοιας της εξάρτησης
• Η ουσία λαμβάνεται ή η συμπεριφορά
εκδηλώνεται συχνά σε μεγαλύτερες δόσεις ή για
μεγαλύτερη χρονική περίοδο από όσο σκόπευε το
άτομο.
• Υπάρχει επίμονη επιθυμία για χρήση της ουσίας ή
την εκδήλωση της συμπεριφοράς.
• Σημαντικός χρόνος ξοδεύεται σε ενέργειες
απαραίτητες για την εκδήλωση της συμπεριφοράς
ή την προμήθεια της ουσίας, τη χρήση της ή την
ανάρρωση από τα αποτελέσματά της.

7. Διαφάνεια 7

• Η εν λόγω συμπεριφορά ή χρήση της ουσίας
επαναλαμβάνεται συνεχώς γεγονός που έχει ως
αποτέλεσμα την αποτυχία ανταπόκρισης σε
σημαντικές
υποχρεώσεις
σε
κοινωνικό,
επαγγελματικό ή οικογενειακό επίπεδο.
• Παρά τα επίμονα κοινωνικά ή διαπροσωπικά
προβλήματα τα οποία προκαλούνται ή
επιδεινώνονται από τη χρήση της ουσίας ή την
εκδήλωση της συμπεριφοράς, η χρήση της
ουσίας ή η συμπεριφορά συνεχίζονται.

8. Διαφάνεια 8

• Έχουν συντελεστεί ανεπιτυχείς προσπάθειες να
διακοπεί ή να ελεγχθεί η επίμαχη συμπεριφορά ή
η χρήση της ουσίας.
• Το άτομο δυσκολεύεται πολύ να σταματήσει τη
χρήση ή την εκδήλωση της συμπεριφοράς παρά
τις προφανείς αρνητικές επιπτώσεις στην
καθημερινότητα, στην σωματική υγεία, στις
οικογενειακές
σχέσεις,
στην
οικονομική
κατάσταση κλπ.
• Η χρήση της ουσίας ή η εκδήλωση της
συμπεριφοράς αρχίζει και καταλαμβάνει μεγάλο
μέρος της σκέψης, της ενασχόλησης και της
καθημερινής δραστηριοποίησης του ατόμου.

9. Διαφάνεια 9

Εξαρτήσεις που συνδέονται με χρήση ουσιών
• Εξάρτηση από τη νικοτίνη
• Εξάρτηση από το αλκοόλ
• Εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες
προϊόντα ινδικής κάνναβης
οπιοειδή
ψυχοδιεγερτικά
παραισθησιογόνες ουσίες
εισπνεόμενες ουσίες κλπ.

10. Διαφάνεια 10

Εξαρτήσεις που δεν συνδέονται με χρήση ουσιών
αλλά με συμπεριφορές
• Εξάρτηση από ενασχόληση με τυχερά παιχνίδια
• Εξάρτηση από το διαδίκτυο
• Εξάρτηση από ηλεκτρονικά διαδραστικά παιχνίδια
• Εξάρτηση από το σεξ και την ενασχόληση με
πορνογραφικό υλικό
• Εξάρτηση από την εργασία
• Εξάρτηση από την κατανάλωση φαγητού

11. Διαφάνεια 11

Διαστάσεις της εξάρτησης
• Βαθμός συχνότητας και μοτίβο της εξάρτησης
Συχνότητα (πόσο συχνά;)
Ποσότητα / διάρκεια (πόσο / πόση ώρα;)
• Βαθμός προβλημάτων που επιφέρει η εξάρτηση
Τι είδους προβλήματα επιφέρει η εξάρτηση;
Σε ποιους τομείς εμφανίζονται τα προβλήματα
που επιφέρει η εξάρτηση

12. Διαφάνεια 12

• Σωματική διάσταση της εξάρτησης
Το άτομο όχι μόνο δεν μπορεί να σταματήσει τη
χρήση ουσιών ή την εκδήλωση της
συμπεριφοράς, αλλά χρειάζεται ολοένα και
περισσότερο να την αυξάνει για να έχει τα ίδια
αποτελέσματα (φαινόμενο της ανοχής)
Επίσης, όταν το άτομο διακόψει ή μειώσει τη
χρήση της ουσίας ή την εκδήλωση της
συμπεριφοράς, εκδηλώνεται το στερητικό
σύνδρομο, δηλαδή δυσάρεστα και επώδυνα
σωματικά συμπτώματα.

13. Διαφάνεια 13

• Ψυχολογική διάσταση της εξάρτησης
Το άτομο επικεντρώνει όλη του τη ζωή ή πολύ
μεγάλο μέρος της ζωής του γύρω από την ουσία ή
τη συμπεριφορά, η οποία γίνεται αυτοσκοπός.
Η ουσία και η συμπεριφορά σταδιακά
καταλαμβάνουν κεντρική θέση στη ζωή του
ατόμου αντικαθιστώντας άλλες δραστηριότητες,
σχέσεις, ασχολίες, κοινωνικούς ρόλους κλπ.
Η ουσία ή η συμπεριφορά αποτελούν τον
μοναδικό ή τον βασικό τρόπο που διαθέτει ένα
άτομο για να διαχειριστεί συγκεκριμένα
συναισθήματα ή καταστάσεις.

14. Διαφάνεια 14

Προσεγγίσεις για το ζήτημα των εξαρτήσεων
• Ο διεπιστημονικός χαρακτήρας του προβλήματος
των εξαρτήσεων έχει ως συνέπεια ότι τα βασικά
ερωτήματα που θέτει η επιστημονική κοινότητα
δεν είναι πάντοτε ομοιογενή.
• Κάθε επιστημονικός κλάδος εξετάζει ένα μέρος
του προβλήματος και από διαφορετική οπτική.
• Επιπλέον, οι απόψεις των επιστημόνων του ίδιου
ή διαφορετικού γνωστικού αντικειμένου δεν
συγκλίνουν μεταξύ τους πάντοτε.

15. Διαφάνεια 15

• Βασικές διαφορές υπάρχουν όσον αφορά στο
θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με τους λόγους για
τους οποίους ένα άτομο οδηγείται στη χρήση και
στην εξάρτηση.
• Η αναζήτηση σχετικά με τους λόγους για τους
οποίους κάποιος οδηγείται στην εξάρτηση
αποτελεί μια διαδικασία που περιλαμβάνει
διαφορετικές οπτικές οι οποίες αντανακλούν
βασικές διαφορές επιστημολογικού χαρακτήρα.
• Οι διαφορετικές προσεγγίσεις προτείνουν
διαφορετικούς αιτιολογικούς παράγοντες για την
εξάρτηση.

16. Διαφάνεια 16

Προσεγγίσεις για την αιτιολογία της εξάρτησης
Βιολογική – γενετική προσέγγιση
• Το πρόβλημα της εξάρτησης εδράζεται σε
νευροβιολογικούς παράγοντες.
• Ορισμένοι βιολογικοί παράγοντες είναι:
αυξημένη ευαισθησία του ντοπαμινεργικού
συστήματος
υποδραστηριότητα του προμετωπιαίου φλοιού
γονίδια τα οποία σχετίζονται άμεσα με τους
νευρομεταβιβαστές και τον μεταβολισμό τους
• Το εξαρτημένο άτομο είναι χρόνιος ασθενής.

17. Διαφάνεια 17

Ψυχολογική προσέγγιση
• Το πρόβλημα της εξάρτησης εδράζεται σε
ψυχολογικούς παράγοντες οι οποίοι συνεισφέρουν
στη δημιουργία ενός υποστρώματος ψυχολογικής
και συναισθηματικής ευαλωτότητας για την
εμφάνιση και ανάπτυξη μιας συμπεριφοράς
εξάρτησης.
• Κύριο ρόλο παίζουν παράγοντες όπως η
προσωπικότητα, η αυτοεκτίμηση, ο αυτοέλεγχος,
η ικανότητα διαχείρισης των συναισθημάτων κτλ.

18. Διαφάνεια 18

Κοινωνική προσέγγιση
• Το πρόβλημα της εξάρτησης εδράζεται σε
κοινωνικούς παράγοντες που έχουν σχέση με τη
συγκρότηση και λειτουργία των κοινωνικών
δομών.
• Ο κοινωνικός ανταγωνισμός, ο κοινωνικός
αποκλεισμός, οι αντιφάσεις και δυσλειτουργίες
των κοινωνικών δομών και θεσμών, ο κοινωνικός
στιγματισμός των ευάλωτων ομάδων, ο τρόπος
που διαμορφώνονται οι σχέσεις κοινωνίας και
ατόμου θεωρούνται οι κύριες αιτίες για την
εξάπλωση του φαινομένου της εξάρτησης.

19. Διαφάνεια 19

Συνθετική προσέγγιση για την αιτιολογία της
εξάρτησης
• Το τελευταίο διάστημα έχουν διαμορφωθεί
επιμέρους ενδιάμεσες και συνθετικές τάσεις που
επιχειρούν να συγκεράσουν τις διάφορες
επιστημονικές προσεγγίσεις.
• Πλέον, θεωρείται ότι η ευαλωτότητα ενός ατόμου
σχετικά με την εξάρτηση προκύπτει ως μία
σύνθεση συμπεριφορών και ψυχολογικών
παραγόντων που διαμορφώνουν μια προδιάθεση
του ατόμου η οποία όμως επηρεάζεται από τους
ευρύτερους κοινωνικούς παράγοντες.

20. Διαφάνεια 20

• Η εξάρτηση αποτελεί το σύμπτωμα πίσω από το
οποίο βρίσκεται ένας ιδιαίτερος για κάθε
άνθρωπο συνδυασμός από αιτίες, κυρίως
ψυχολογικές και κοινωνικές.
• Οι αιτίες που καθορίζουν την έκταση των
εξαρτήσεων ποικίλουν αλλά ανάγονται στους
όρους της αλληλεπίδρασης της ατομικής και
κοινωνικής ζωής.
• Στροφή της επιστημονικής προσοχής στον
εντοπισμό των παραγόντων κινδύνου που
συνεισφέρουν
στη
διαμόρφωση
της
συμπεριφοράς εξάρτησης.

21. Διαφάνεια 21

• Παράγοντες κινδύνου: Εκείνα τα στοιχεία ή
χαρακτηριστικά που όταν είναι παρόντα σε ένα
συγκεκριμένο άτομο κάνουν πιο πιθανό το άτομο
αυτό σε σχέση με ένα άλλο άτομο του γενικού
πληθυσμού να διαμορφώσει συμπεριφορές
εξάρτησης.
• Ωστόσο, οι παράγοντες κινδύνου για να
οδηγήσουν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές
εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες, όπως οι
κοινωνικές συνθήκες, οι περιβαλλοντικές
εμπειρίες, οι ευκαιρίες πρόσβασης στις ουσίες, η
ποιότητα των υποστηρικτικών σχέσεων κτλ.