Түркеш қағанаты

1.

Түркеш қағанаты
Орындаған: Итегулова Дильназ

2.

Жоспар:
1. Түркеш қағанаты туралы
2.Түркеш қағанатының ішкісыртқы саясаты
3.Тарихы
4.Түркеш қағанатының
қалыптасуы
5. Зерттеушілердің соғдылар
туралы пікірлері

3.

ы
т
а
н
а
ғ
а
қ
ш
е
к
р
Тү

4.

Түркеш қағанатының территориясы
(704-756 жж)
Қағанаттың негізгі жер аумағы Жетісу өңірі.Сонымен қатар Орта Азияның оңтүстік-шығысында Шаш
(Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аралы қты қамтыды.
Орталығы Суяб қаласы . Жазғы ордасы Күңгіт қаласы

5.

Түркеш қағанатының ішкісыртқы саясаты

6.

Қағанаттың саяси жағдайы
Үшлік қаған(704-706 жж)
Алғашқы билеушісі.Түргеш қағанатын 20 саяси-әкімшілік аймаққа бөлді.
Оның барлығы қағанға бағынышты болды.Әр аймақта 7 мың әскер болған.
Үшлік қаған билікте екі жыл ғана отырады.Бұл кезде Орта Азияда араб
тайпаларының басқыншылығы басталады. 706 жылы Үшлік қаған қайтыс
болады.
Үшлік Сақалды қаған (706-711 жж)
Үшлік Сақалды қаған басқарған кезде қағанаттың ішкі және сыртқы саяси
жағдайы өте күрделі болды. Билік үшін сарытүркештермен
қаратүркештердің арасында талас жиілей түсті. Ал сырттан Шы ғыс Түрік
қағанаты, араб тайпалары, сонымен қатар Таң (Қытай) империясы да қауіп
төндірді.711 жылы Шығыс Түрік қағанатының қағаны Қапаған ішкі таластартысты пайдаланып Түркештерді өздеріне бағындырады.Сөйтіп Үшлік
Сақалды өлтіріп, біраз уақыт түркештерді басқарады.

7.

Сұлу қаған (715-738 жж)
Түркеш қағанатын 715-738 жылдары Сұлу қаған басқарды.Біразжылдар
бойы ішкі және сыртқы талас-тартыстардан тұралаған Түркеш қағанаты
Сұлудың кезінде қайтадан күш ала бастайды. Бар билік, саяси
артықшылықтар қара түркештердің қолына көшеді.Қаған ордасы Тараз
қаласына көшірілді. Қағанның шайқастарға тікелей өзі қатынасуына әрі
ылғи да жеңіске жетуіне байланысты арабтар оған «сүзеген», «мүйізді
қаған» деп ат қойған.Арабтармен болған соғыстан кейін Сұлу қаған еліне
оралып,Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның опасыздығынан
қаза болады.

8.

Сұлу қағанның сыртқы саясаты
Қағанаттың тәуелсіздігін сақтап қалды
Қытай империясы
және Шығыс Түрік
қағанатымен
құдандалық арқылы
келісімге келді
Көрші елдермен
әскери
келісімшарттар
жасасты
Орта Азия
халықтарымен
арабтарға қарсы күш
біріктірді

9.

Сырттан төнген қауіп
Сұлу қаған
Орта Азия
халықтарымен
арабтарға қарсы күш
біріктірді
Арабтар шапқыншылығы
Шығыс Түрік
қағандығының басып
алу қаупі төнді

10.

Соғдылардың Жетісуға қоныс аударуы
Соғдылар-Орта Азияда өмір сүрген иран тілдес халық. Ежелден
Зеравшан мен Қашқадария өзендерінің алабын қоныстанған. VI-VIII
ғасырларда соғдылықтарды Түрік қағандығы жаулап алған.
Соғдылардың Жетісуға қоныстануы туралы әр түрлі пікірлер бар.
Тарихи жағынан алып қарағанда бұл үш пікірдің үшеуі де белгілі бір
жағдайларға байланысты соғдылардың шығысқа қарай қоныс аудара
бастағанын теріске шығармайды. Соғдылардың қоныс аударуына осы үш
себептің әсер еткендігі-тарихи шындық.
Сауда арқылы келіп
қоныстанған.
Бұхараның әмірі
Абруйдың алымсалықтың көп алуына
шыдамай, қоныс
аударуға мәжбүр болған.
Арабтардың жаулап
алуымен
байланыстырады.

11.

751 жылғы Атлах шайқасы
Сұлу қаған қайтыс болғаннан кейін сары және қара түркештер арасында 20 жылға
созылған талас-тартыс басталады.Қағандықтың саяси және экономикалық
жағдайын мүлде әлсіретіп жібереді. Қағандықтың мұндай жағдайын біліп
отырған Қытай империясы Куш қаласындағы (Шығыс Түркістан) әскерін Жетісуға
аттандырып, 748 жылы Суябты жаулап алады. Бұдан кейін Қытай әскерлері
Ташкентті басып алып, оның әмірін өлтіреді. Әмірдің ұлы арабтарды көмекке
шақырады. 751 жылы Тараз маңындағы Атлах қаласының түбінде арабтармен
қарлұқтар бірігіп қытай әскерін жеңеді. Бұл жеңіс Орта Азия жеріндегі Қытай
империясының билігін біржолата жояды.

12.

Түркеш қағанаттың тарихы

13.

Сол кездерде Түргеш қағанатында әлеуметтік өзгерістердің
болғанын көрсетеді. «Жаңа Тань тарихында» былай делінген:
«Шығындар (ақсүйектердің) күн сайын өсіп жатты, ал қор дегенің
болған жоқ. Соңғы жылдары ол (қаған) тапшылықты сезіне
бастады, сондықтан талап алынған олжаларды бірте-бірте бөліске
салмай, өз қолында ұстады. Міне, осы кезде бағыныштылар да
одан бөлініп шыға бастады». Дау-жанжалдар қара түргештер мен
сары түргештердің билеуші топтары арасындағы күреске ұласты.
738 жылы Сұлық қаған өлген кезден бастап бұл күрес өте-мөте
шиеленісе түсті. Шежіреде айтылғандай, Түргеш қағанатында
«Сөгенің (Сақалдың) ұрпақтарын сары рулар (сары түргеш) деп, ал
Сұлу (Сұлық) ұлысын қара рулар (қара түргеш) деп атайды, (олар)
бірімен-бірі жауласады, біріне-бірі сенбейді». Түргеш шонжары
шумекен Бекан-Күлүг-шорасының (Фу- Янь-Цюэлю-чо) хатында да
осы туралы айтылады: «Біз далада, толқып тұратын елде туды қ,

14.

Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен 
Орта Азияның басым бөлігі Батыс Түрік қағанаты қол астында
болды. Арабтарға қарсы күресте Жетісуда өкімет басына келген
түргештер болды. Оның негізін салған Үшелік қаған (699-706
жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы болды. Екінші
(кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында орналасты.
Үшелік қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның
әрқайсысының 7 мыңнан әскері болды. Үшелік қаған Қытай
 империясымен және Соғды мемлекетімен саяси бірлестік құрып,
арабтарға қарсы күреседі.

15.

Түргеш қағанатында Үшеліктен кейін оның мұрагері болып, баласы
Сақал қаған (706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш
 мемлекетінде ішкі бірлік болмайды және қағанат үнемі арабтармен,
қытайлармен күрес жүргізіп отырды. Түргеш қағанаты Сұлық қаған
(715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында түргештер екі майданда
күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан әулеті күш
көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сұлық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай
түргештердің батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды.
723 жылы Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе
қосып, түргештер арабтарды жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим
(Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты өз қолбасшысы БағаТархан өлтіреді.

16.

Түргеш қағанатының қалыптасуы

17.

Батыс Tүрік қағанатындағы өзара тартыстар, Жетісу- да өз үстемдігін орнатуға ұмтылған Қытай
императорлық әулетінің әскери- саяси әрекеттері қаған билігінін әлсіреуіне, с өйтіп бірте-бірте
тек аты ғана қалуына көбіне-көп себепші болды. «Он жебе» құрамына кірген тайпаларды ң енді
қаған атынан емес, өз туын көтеріп қимыл жасауы жиілей түсті. 694 жылы та ққа отыр ған Ашина
Туйцзы тибеттіктермен одақтаса отырып, шығыста қытай әскеріне қарсылы қ ұйымдастыру ға
әрекет жасаған кезде, Жетісудың өзінде азғыр Нүзұқ-Иркин, түргеш Чыкан ж әне ұлық-о қ тайпасының басшысы бастаған тайпалар Суяб бекінісін қоршауды ұйымдастырған, бірақ
шежірешінің сөзіне қарағанда, олар жеңіске жете алмаған. Мұның өзі, шындыққа үйлеспейтін
болса керек. Қалаға шабуылдың сәтсіз аяқталуы туралы шежірешінің сөздері өкілдерді ң
мәлімдемесіне ғана негізделген. Әдеттегідей, шайқастың қалай болғанын нақты суреттеп
баяндау жоқ, шежіреші тек «женілді» дейді де қояды. Ол былай тұрсын, б ұдан кейін бірден
аймақтың халқын тыныштандыру үшін түрік Хусэлоның бастауымен қосын ұйымдастырылды
(бұлар түріктерден құрылған болуы керек) делінеді. Бірақ жорыққа әзірленіп жатқан кезді ң
өзінде қағанатта жаңа бір күш пайда болады да, мұның куаттылығы соншалық, Хусэ- ло батысқа
жорық жасаудың орнына асығыс түрде тайып тұрады.

18.

Зерттеушілердің соғдылар туралы пікірлері
В.В.Бартольдың айтуынша, соғдылардың
Түркістан мен Жетісуға қоныс аударуы
саудағабайланысты. Сондай-ақ араб
шапқыншылығы да соғдылардың
Жетісуға қоныс аударуын күшейтіп
жіберді. Мұны археологиялық
зерттеулерден,Іле, Шу, Талас бойындағы
қалалық өмірдің дамуынан байқауға
болады..Әсіресе VI-VIII ғасырларда
соғдылықтар Жетісуға ағыла бастаған.
VII ғасырдың бас кезінде Жетісуда
болған қытай саяхатшысы Сюань
Цзянь өзінің күнделігінде «Суяб
қаласының батыс жағында бірнеше
қала бар.Олар басқаларға тәуелсіз,
бірақтүріктерге бағынышты өз
билеушісі бар» деп жазған.
Махмуд Қашқари еңбегінде
«Олардың Жетісуға қоныстануы бұл
аймақта егіншілік пен қала
мәдениетінің дамуында
айтарлықтай із қалдырды. Түрік
тілдес ру-тайпалардың арасына
келген соғдылықтар олардың тілін,
әдет-ғұрпын, мәдениетті үйрене
бастаған түріктер соғдылармен
жақын араласа бастаған» деп
жазады.

19. Қорытындысы

Араб-Қытай
шапқыншылығы
Көп жылға созылған араб-Қытай шапқыншылы ғы Т үркеш
қағанатының экономикалық және саяси жағдайын
әлсіретіп жіберді.
Ішкі қақтығыс
Сары және қара түркештер арасында ғы жікке
бөлінушіліктің бұрынғыдан да ушыға түсуі, таластартыстың шиеленісуі,Түркеш қағанатын әлсіретті.
756 жылы Қарлұқтар Түркеш қағанатын құлатып,
билікті өз қолдарына алды.

20.

Назар аударғандарыңызға рахмет