Адам анатомиясы

1.

R < _ ҚР Жоғары оку орындарынын Қауымдастығы
Алшынбай
Рақышев
А/\ом
ткттиж ы

2.

АЛШЫНБАЙ РАҚЫШЕВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
ОҚУЛЫҚ
Түзетілген және толықтырылган
екінші басылым
1-кітап
АЛМАТЫ, 2004

3.

ББК28. 86 я 73
Р 12
Рақышев А. Р., Қазақстан Республикасының Үлттық Ғылым
Академиясының академигі, медицина ғылымдарының докторы,
профессор, С. Д. Аспендияров атындағы Қазақ Үлттық медицина
университетінің қалыпты анатомия кафедрасының құрметті меңгерушісі
Р 12
Р а қ ы ш ев А . Р.
А дам
анатом иясы .
Медициналық жоғары оқу орындарының, сонымен бірге биология пәні оқылатын оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық, Алматы, 2004, - 420 бет.
ISBN 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
ISBN 5 - 7 4 0 4 -0 1 0 0 -X
Окулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам денесінің кұрылымын зерттейтін
ғылым анатомияның жалпы міндеті, тарихы және өрлеу жолдары, оның басқа
медицина ғылымдар саласындағы орны жөнінде баяндалады. II тарауда адамның
каңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың байланыстары талқыланады.
III тарауда адам денесінің бұлшықеттері мен олардың атқаратын қызметтері,
IV тарау адамның іш құрылымындағы асқорыту жүйесі баяндалады.
1909000000-061
035 - 94
412(05)-04
ISBN 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
ISBN 5 - 7404 - 0100 - X
ББК 28786 я 73
© Рақышев A., 2004

4.

Жа.ітақтамаи тілі жуйрік орысқа,
Ең алдымеи оі ті.ііңді дурыста!
Лиа ті.ібің мортебесін котермей,
Кысыр созді айта берген бурые па?
А. ІШЫНБЛЙ РЛКЫШ ҮЛЫ
ЕКІНШ І БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨ І
Ең алғашкы “Адам анатомиясы” атты окулыктың бірінші кітабы
шыкканнан бері (Алматы, “Білім”, 1994 ж ), 10 жылдай уакыт өтті. Ол
кез еліміздің тәуелсіздік алып, казак тілі мемлекеттік тіл дәрежесін
алған тарихи бакытты жылдар еді. Сол уакыттагы казак студент
жастарының өз тіліндегі окулыкты асыға күткеніне орай, кітап аз
таралыммен тығыз уакытта жазылған еді. Ол окулыкка казір де сүраныс
көп, бірак табу киын.
Демек, жастарға казіргі талапка сай білім беру жолындагы өзіміздің
кәсіби тәжірибелерімізді шыңдау үстінде, кейбір үсыныс-пікірлерді
еске ала отырып, окулыкты өңдеп, толыктырумен катар, келтірілген
суреттердің көрнектілігін арттырып, кайта шыгаруды жөн көрдік.
Бүдан бүрынғы еңбектерімізде көрсеткендей термин-атау жасау
мәселелері көп уақытты керек ететінін және белгілі ізденіс
жүмыстарымен байланысты екснін айта отырып, материалдарды талдап
олардың өз орны, мәні бар екенін окырмандарга таныстыруды жөн
көрдік.
Адам анатомиясы барлык медицина ғылымдарынын негізін
қалайтын іргелі пән болғандықтан әрі мүндагы балама-эквивалентті
атаулар қазақтың ғылыми терминдерініц негізін калайтындыктан аса
жауапкершілікті керек ететіні ешкімді күмәндандырмайды.
Дүние жүзіндегі қолданылатын медицина терминдері ортак
халықаралық тіл - латын тілінде болды. Мәселен түңғыш рет 1887 жылы
Германияда көрнекті неміс және басқа елден шыккан окымыстылардын
қатысуымен латын тілінде бірінші анатомия терминдерінің тізімі
жасалды. Ол анатомия терминдерінің тізімі толықтырылып, 1895 жылы
Базел қаласында өткен Германия анатомия конгресінде бекітілді.
Кейінгі 1955, 1965 жылдардағы өткен Халыкаралык конгрестерде
атаулар тағы да толыктырылып, әр мемлекеттер өзінін үлттык
анатомиялык номенклатураларын жасауды үйғарды.
Кеңес үкіметіндегі окымыстылар (Д. А. Жданов, Ю. Н. Копаев) тек
1970 жылы бірінші талпыныс жасап, 1980 жылы Халыкаралык анато­
миялык номенклатура латын, орыс тілдерінде басылымнан шыкты, ал
оның түзетілген түрін 1986 жылы С. С. Михайлов шығарды.
Анатомиялык терминдерді жасау киындығын белгілі орыс ғалымы
академик В. В. Куприянов: «Орыстын анатомиялык терминологиясын
кұру, жасау өте киын жұмыс екен. Оган жүз жылға созылған уакыт
кеткеніне таңдануға болмайды» деп этап жазды (Отечественная
анатомия на этапах истории, Москва, Медицина, 1981 ж.)
3

5.

Сөйтіп, Кенес дәуіріндегі озық білім, ғылым салаларындағы
колданылған тіл орыс тілі болса, ол тілдің де ғылыми калыптасып дамуы
ұзақ уақытка созылды.
Казак даласында медицинадағы ғылым атауларын ұлт тілінде
сөйлетуге ең тұңғыш көңіл бөлген — Халел Досмұхамедов. Ол Үлттык
термин жасау жөніндегі пікірін былай көрсетті (1922):
«Аурупа жұрттарының ғылым тілі қылып алған тілі — латын тілі.
Латын тілінде бұл күнде сөйлейтін ел жоқ...
...Латын тілінде сөйлеу я кітап жазу бірден-бірге қалып бара жатса
да, Аурупа ғылымындағы атаулардың (терминдердің) бәрі латынша.
Ғылым ұлғайған сайын латын терминдері де ұлғайып барады. Аурупа
жұрты латын сөздерін термин қылып қолданғанда бұлжытпай алып
отырған жоқ, әр сөзді әркім өз тіліне бейімдеп, өзгертіп, колданып жүр,
сөзді өзгерткендер әрқайсысы өз тілдерінін заңымен өзгертеді»- деп
жазды.
Осы жолдардың авторы кейінгі 40 жыл ішінде анатомтіядағы латын,
орыс тілдеріндегі атау-терминдердің казақ тілінде баламасын табуға көп
еңбектенді. Сонау 1963, 1965 жылдары латын, орыс және казак
тілдерінде анатомиялык сөздіктер шығарып, 1994, 1995 жылдары
медициналық жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап казак
тілінде екі томдық окулык жазса, Халыкаралык анатомия номенклатурасын латын, орыс, казак тілдерінде 2003 жылы баспадан шығарды.
Аталған кітаптарды жазарда кейінгі жылдардағы жаңадан шыккан
еңбектер мен республикамыздағы өткізілген ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары аркау болып медицинадағы Үлттык
ғылым атауларын калыптастыру мен бірегейлеуде өзінін әсерін тигізді.
Олар: 1) С. Д. Асфендияров атындағы Қазақ мемлекеттік медицина
университетінде өткен «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты I — Республикалық ғылыми-тәжірибелік, оқу-әдістемелік конфе­
ренция, Алматы, 200 ж.; 2) «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты II — Республикалык оку-әдістемелік конференция, Алматы, 2001
ж.; 3) Түркістан қаласында өткен оқу-әдістемелік бірлестік отырысы,
2003 ж.; 4) «Орысша-қазакша медициналық сөздік», I және ІІ-басылымдары, Алматы, Атамұра, 1999 ж., Алматы, 2003 ж. (Т. Ә. Момынов, А. Р.
Рақышев).
Қолданылған латын және
казак тіліндегі анатомиялык атаутерминдер біздің ұлттык анатомиялык номенклатурадан («Между­
народная анатомическая номенклатура», Асем-Систем, Алматы, 2003 ж.,
Ракышев Алшынбай) алынды.
Оқулықтағы берілген материалдар мемлекеттік типтік оку бағдарламаға сәйкес білім беру стандарттары негізінде медицинадағы барлык
мамандыктарға арналған.
Типтік оку бағдарламасы Қазақстан Республикасы Медициналык
Жоғарғы Оқу орындарының оку-әдістемелік бірлестігінің 18.02.2003
жылғы №5 және Қазакстан Республикасы Білім және Ғ ылым
Министрлігінің 04.08.2003 жылғы №428 бұйрыктарымен бекітілген.
4

6.

Халқыліыздың түцгыіи оқымыстымедиктері әрі мемлекет қайраткерлері
Аспендияров
Санжар
Жсіпарүлы мен Халел Досмүхамедүлыиың рухына арнаймын!
АВТОР
К ІР ІС П Е 1
Адам денесінің күрылымы, қазіргі ғылымдардын дамуына және
медицина институттарында оқитын студенттерге арналған бағдарламаларға сәйкес, бұл оқу қүралы қазақ тілінде түңғыш рет жазылып
отыр. Кітапта кездесетін латынша, орысша анатомия терминдерінің
қазақша балама - эквиваленттерін табуда алдын ала көп жылдар ізденіс
жұмыстары жүргізілді. Олар автордың (1963, 1966, 1992 жылдары)
ертеде жарық көрген “Латынша - орысша - казақша терминдердің
сөздігіне” сәйкес алынды. Сонымен қатар бүл жүмыста осы пәннен 35
жылдан аса жоғары оқу орындарында сабақ беру тәжірибесі өзінің
көмегін тигізді десек артык болмас.
Біздің елімізде кейінгі уақытқа дейін казак тілінде терминдер
жасалып, кітаптар жазылмағаны қазақ жеріндегі саяси-әлеуметтік т. б.
жағдайлардың әсері болғаны әркімге белгілі. Міне, сол “тар жол, тайғақ
кешу” жылдарында (1922 жылы Қызылорда, Мәскеу) Халел
Досмұхамедұлының “Адамның тән тірлігі” деген еңбегі жарыкка
шыққан. Онда, автордың айтуынша, адамның денесінің күрылысы мен
физиологиясынан “қысқаша ғана мағлұмат” беріледі. Қазіргі түрғыдан
карағанның өзінде, онда көптеген көмескі, жалпылама үғым беретін
терминдер болғанына карамастан, бүл еңбекте өте пайдалы әрі қүнды
атаулар кездеседі. Эрине, Халел сияқты казақтың атақты үлдарының
артқа қалдырған еңбек, ой, пікірлерін дүрыс тексеріп, тарихи мән беру
келешектің ісі.
Кейінгі жылдары көмекші оқу қүралы ретінде М. М. Юсупованын
“Адам анатомиясының практикумы”, Е. Керімбековтың “Адам
1Адам анатомиясы, Алматы, 1994 жылы шыккан бірінші басылымдағы кіріспе
5

7.

анатомиясы” (1988) деген оқу құралдары шықты. Жоғарыда аталған
авторлардың еңбектерін дайындау, шығару барысында біз керекті
көмек, кеңестер беріп өз үлесімізді қосқан болатынбыз.
Адам анатомиясы медицина ғылымдарының негізін қалайтын іргелі
ғылым болгандықтан, әрі мұндағы балама-эквивалентті атаулар
қазақтың ғылыми терминдерінің негізі болатындықтан жауапкершілікті
керек етеді. Сондықтан осы мәселелерге керекті әдебиеттерді іріктеп,
талдау арқылы олардың белгілі үлгісін пайдалануды артык көрмедік.
Мәселен кейінгі жылдарда бұрынғы Совет Одағы көлемінде орыс
тілінде дүние жүзілік деңгейі бар “Адам анатомиясы” атты оқулықтар
шыққанды. Олардың авторлары көрнекті, өз мектептері бар ғалым,
педагог, мамандар. (В. Н. Тонков, М. Г. Привес, Н. К. Лысенков, В. И.
Бушкович, М. Р. Сапин). Өте керекті, көрнекті суреттер Тонков пен
Сапиннің кітаптарынан алынса, окулықтың негізгі мәтінін Привес
кітабына ұқсатуды дұрыс көрдік. Бұл кітап кейінгі 50 жыл ішінде тоғыз
рет қайта басылып, бірнеше шет тілінде шыккан.
Үсынылып отырған оқулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам
денесінің құрылысын зерттейтін ғылымның - анатомияның жалпы
міндеті, оның басқа медицина ғылымдары саласындағы орны, даму
жолы және кейінгі уақытта қазақ жеріндегі дамып келе жатқан
анатомия кафедралары туралы қысқаша мағлұматтар беріледі. II
тарауда адамның қаңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың
байланыстары баяндалады. III тарауда адам денесіндегі кездесетін
бұлшықеттер, оның атқаратын қызметтері келтірілген. IV тарау
адамның іш құрылымдарындағы асқорыту жүйесіне арналған.
Тараулардағы мағлұматтар адамның эволюциялық даму жолындағы
деректеріне және оның жалпы жануарлар дамуындағы ерекшеліктеріне
байланысты жазылған. Адамзаттың өте күрделі дене құрылымдары,
оның туғаннан бастап өсіп дамуы, кәрілікке жетіп өшуі және олардың
жыныстық өзгешелігі, кей жағдайлардағы қалыптан тыс ауытқу
жолдары кітаптың тиісті жерлерінде келтіріліп отырады.
Қазіргі еліміздің егемендік алған уақытында, өз тіліміз мемлекеттік
тілге айналған кезде және студенттердің осындай оқулықтарды өте
асыға күтуін еске ала отырып осы кітапты ұсынып отырмыз. Демек, оқу
құралын медицина студенттерінен басқа да жоғары оқу орындарының
студенттері мен оқытушылары, дәрігерлері, ғылыми қызметкерлері, тіл
мамандары пайдалана алады.
6

8.

АНАТОМИЯ - МЕДИЦИНА
ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ІРГЕ ТАСЫ
Адам денесінің пішінін, кұрылысы мен аткаратын кызметін және
оны коршаған ортаға байланысты дамуын зерттейтін ғылымды
анатомия деп атайды.
Ескі сипаттамалык анатомия өзінің алдына адам денесі калай
кұрылған деген бір-ак сүрак койды. Ол тек адам қүрылымын сипаттаумен ғана, оларды аткаратын кызметіне байланыссыз зерттеді де,
организмнің даму заңдарын ашуға үмтылмады, яғни метафизикалык
ғылым болды. Ескі сипаттамалык анатомия максаты тек сипаттау гана
болды. Қазірде анатомия үшін сипаттау күрылымды зерттеудегі
әдістердің біріне айналып отыр.
Қазіргі анатомия фактілерді сипаттап қана қоймай, оларды
қорытындылауға, организмнің калай күрылғанын айтып қана қоймай,
оның неліктен бүлай күрылғанын белгілеп организмнің, оның ағзалары
мен жүйелерінің құрылысы мен даму заңдылықтары кандай екенін
анықтауға тырысады. Онымен катар ол организмнің ішкі, сондай-ак
сыртқы байланыстарын зерттейді.
Диалектика табиғаттағының барлығы өзгереді және дамиды деп
үйретеді. Адам организмі де әлде бір катып калған, аякталған бір
қалыпқа қүйылған нәрсе емес, ол пайда болғаннан бастап өлгенге дейін
үнемі өзгеріп отырады. Сонымен қатар, адам түр ретінде жануар
формаларымен туыстық белгілері байқалатын үзақ эволюцияның өнімі
болып табылады. Сондықтан, анатомия қазіргі ересек адамның
қүрылысын зерттеп қана қоймайды, сонымен бірге тарихи даму
барысында адам организмі қалай қалыптасқанын да зерттейді. Демек,
осы мақсатпен:
1. Жануарлар эволюциясының дамуына сәйкес адамзаттың өсіп
жетілуі - филогенезі (рһуіоп - туыс, genesis - даму) зерттеледі.
Филогенезді зерттеу үшін түрлі жануарлар мен адамның күрылыстарын
салыстырып зерттейтін салыстырмалы анатомия деректері пайдаланылады. Бұл жағдайда эволюцияның қозғаушы күштерін және
организмді қоршаған ортаның нақты жағдайларына бейімделудегі
қүрылымдық өзгерістерін ашатын эволюциялық морфология принциптері де ескеріледі.
2. Қоғамның дамуымен байланысты адамзаттың қалыптасуы және
даму үрдісі - антропогенез (anthropos - адамзат) зерттеледі. Ол үшін
салыстырмалы және эволюциялык морфологиямен катар, көбіне
антропологияның - адамзат туралы ғылымының деректері пайдаланылады.
3. Индивидтің жеке даму үрдісі - онтогенез (onthos - особь) оның
бүкіл өмірі бойы: жатырдағы (эмбриогенез) және жатырдан тыс,
постэмбрионалдық немесе постнаталдык {post - кейін, natus - туған),
7

9.

яғни туғаннан өлгенге дейінгі кезеңдер қарастырылады. Осы максатта
эмбриологиялық дамудағы мағлұматтарды (embryon - ұрық) пайдаланады. Онтогенездің соңғы кезеңі жас келіп қартаю-геронтология
(грекше gerontos - қарт) ғылымының зерттеу объектісі болып табылады.
Сондай-ақ дене мен оны құраушы ағзалардың пішіні, құрылысы
және жыныстық айырмашылықтары, сол сияқты олардың топографиялық өзара қатынасы ескеріледі. Анатомия адам денесін ішкі
және сыртқы жағдайлардың әсерімен белгілі бір заңдылықтар негізінде
эволюциялық тұтас тұлға ретінде зерттейді. Адам организмі құрылысын бұлай зерттеу анатомияның эволюциялық белгісі болып
табылады.
Диалектикалық материализм құрылым мен атқаратын қызмет
бірлікте әрі бірімен бірі байланысты болады деп үйретеді. Организмде
белгілі бір қызмет атқармайтын құрылым болмайды, сол сиякты
қайсыбір құрылыммен байланыссыз қызметте болмайды. Әрбір ағза
едәуір дәрежеде өзі атқаратын жұмысының өнімі болып табылады.
Сондықтан анатомия организмді және жеке бөліктерін, ағзаларды
олардың жұмысымен ажырамас байланыста зерттейді, ал бұл оның
функционалдық белгісін құрайды.
Адам анатомиясын зерттеудің барлығы өзіндік жеке мақсат емес,
олар теория мен практиканың бірлігі принципіне негізделген медицина
мен дене тәрбие ғылымдарына қызмет етеді.
Сипаттамалық, эволюциялық және функционалдық белгілер
бірегей анатомияның әр түрлі жақтары болып табылады. Анатомияның
ең басты белгісі оның әрекеттілігі, яғни жайбарақат көріп-қарау және
организм құрылысын сипаттау емес, адамның қолайлы және үйлесімді
дамуына қажетті бағытта эсер ету жолында осы заңдылыктарды
меңгеру болып табылады.
Адам денесін зерттеудің қиындыгынан, оны алдымен жүйелерге
бөліп тексереді. Сондықтан жүйелік анатомия деп аталады. Организмді жүйелер бойынша қарастыра отырып, біз талдау әдісін
пайдаланып, оны жасанды түрде бөлшектейміз. Алайда тірі организмде
денені құрайтын жеке бөлшектер мен элементтер (жүйелер, агзалар,
тіндер т. б.) оқшау тұрмайды, өздерінің пайда болуы, дамуы және
тіршілік әрекетінде бір-бірімен байланысып түр түзуге қатысады.
Сондықтан организмді тұтас күйінде түсіну үшін синтез әдісін де
пайдалану керек. Анатомиялық білімді синтездеу бүкіл анатомия
курсын өту үрдісінде ағзаның функциямен байланысын ашу және
құрылымды оның сыртқы және ішкі факторлардың әсерімен дамуы
тұрғысынан зерттеу жолымен жүргізіледі. Бұл кезде олардың өзара
қатынасына және әсіресе организмді біртұтас етіп біріктіретін нерв
жүйесінің қызметіне назар аударылады.
Жүйелік анатомиядан басқа дененің түрлі жерлеріндегі ағзалардың
кеңістіктегі ара қатынасын қарастыратын және клиника, әсіресе
8

10.

практикалык хирургия үшін тікелей колданбалы маньпы бар
(сондыктан, оны хирургиялык анатомия деп те атайды) топография іық
анатомия да бар.
Дене тәрбиесі институттарында козғалыстың күрылысын гана емес,
оның динамикасын да зерттейтін тірек-кимыл аппаратынын функционалдык анатомиясына ерекше назар аударылады, оны динамикалық
анатомия деп атайды. Суретшілер мен мүсіншілер анатомиядан
дененің сыртқы формалары мен пропорцияларын гана зерттейді
Анатомияның аталған түрлері адам денесін әр түрғыдан зерттейді, оны
өлі және тірі организмде (тірі адам анатомиясы) зерттеуге болады. Тірі
адам анатомиясы, әсіресе, адамды емдеумен айналысатын дәрігерге
өте-мөте қажет. Оның жетістіктері тірі адам организмінің барлык
ағзалары мен жүйелерін түгел дерлік көруге мүмкіндік беретін
рентгенологиялык зерттеу әдістерінің каркынды дамуына байланысты,
ол қазіргі кездегі анатомияның рентгендік анатомия деп аталатын
ажырамас бөлігі болып табылады. Анатомия гылымының бүл салалары
адам анатомиясының түрлі аспектілері болып табылады.
Адам тірі материя дамуының ең жоғаргы өнімі болып табылады.
Сондықтан оның қүрылысын түсіну үшін тірі табиғаттың пайда болуы
және дамуы заңдылықтары туралы ғылым ретінде биологияныц
деректерін пайдалану қажет. Адам тірі табиғаттын бөлігі сиякты, оның
қүрылысын зерттейтін ғылым, яғни анатомия да биологияның бөлігі
болып табылады.
Организмнің қүрылымын түрі мен атқаратын кызметінің байланысы
түрғысынан түсіну үшін анатомия организмнің тіршілік әрекеті туралы
ғылым - физиологияның деректерін пайдаланады. “Морфологиялык
және физиологиялық қүбылыстар, форма мен функция біріне-бірі
байланысты” (Маркс К., Энгельс Ф., Шыг., 2-басылымы, 20-том,
620-бет). Анатомия мен физиология сол бір гана объектіні - тірі жанның
қүрылымын, әр түрғыдан: анатомия - тірінің күрылысын, ал физиоло­
гия - оның атқаратын қызметін қарастырады. Медициналык білімнің
әліппесі болып табылатын бүл туыстас екі пәннің өзара катынасы
осындай.
Анатомияның өзі ағзалардың сыртқы ғана емес, ішкі пішіні мен
қүрылымын да микроскоптың көмегімен зерттейді (.иикроскопиялық
анатомия). Анатомия тіндердің күрылысы мен даму заңдылыктарын
зерттейтін ғылым - гистология (грекше hystos - тін), сондай-ақ тіндер
мен ағзаларды құрайтын әр түрлі жасушалардың қүрылысы, дамуы
және қызметі заңдылықтарын зерттейтін жасуша туралы ғылым цитологиямен (грекше cytos - жасуша) тығыз байланысты.
Электрондық микроскоптың ойлап табылуымен байланысты тірі
материяның субмикроскопиялық қүрылымдарын және тіпті молекулаларын зерттеуге мүмкіндік туды. Цитология мен химияның түйіскен
жерінде жаңа ғылым - цитохимия дами бастады. Соның нәтижесінде
9

11.

қазіргі адам организмінің құрылысы түрлі деңгейде зерттеледі: 1)
ағзалар жүйелері мен ағзалар деңгейінде: а) жай көзбен; ә) үлкейткіш
шыны көмегімен; 2) тіндер деңгейінде: а) стереоскопиялық микроскоп
көмегімен (гистотопография ); ә) микроскоптың көмегімен (гистоло­
гия); 3) жасушалар деңгейінде ( цитология ): а) жарықтық микроскоп
көмегімен; ә) электрондық микроскоп көмегімен; 4) тірі материяның
молекулалары деңгейінде: а) электрондық микроскоп көмегімен; ә) биохимиялық әдістермен. Анатомия, гистология және цитология зерттелу
деңгейі мен техникасы жағынан казіргі кезде осылай бөлінеді.
Анатомия, гистология, цитология және эмбриология барлығы
қосылып, организмнің пішіні, кұрылысы және дамуы туралы
морфология ( т огрһе - пішін) деп аталатын жалпы гылымды кұрайды.
АДАМ ДЕНЕСІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Қазіргі кездегі анатомияда адам денесі құрылысын зерттеудің түрлі
әдістері бар. Зерттеу әдісін таңдап алу зерттеу мақсатына байланысты.
Ең ескі, бірақ әлі де маңызын жоғалтпаған, ғылымға ат берген әдіс +(грекше cinatemno - кесу, бұтарлау), препараттау. Бұл әдіс ірі
түзілістердің сыртқы құрылысы мен топографиясын зерттеуде
қолданылады. 20-30 есе үлкейткенде көрінетін объектілерді макрожәне микропрепараттағаннан кейін сипаттап жазуға болады. Бұл
әдістің бірнеше түрлері бар: су тамшысы астында, су қабаты астында
препараттау. Оның түрлі қышқылдармен дәнекер тінді қопсытумен,
зерттелетін құрылымдардың (нервтердің, бездердің) таңдап боялуымен,
түтікті жүйелерді (қан тамырларды, өзектерді) боялған массалармен
толтырумен (инъекциялаумен) толықтыруға болады.
Инъекция әдісі, егер инъекциялық масса рентген сәулелерін
тұтатын болса, рентгенографиямен, егер арнайы өңдеуден кейін объект
мөлдірленіп, ал инъекцияланған тамырлар мен өзектер контрасталып,
лайланатын болса, сәулелендірумен ұштастыра қолданылады. Кейіннен
тіндерді қышқылдарда еріте отырып, тамыр, өзек, қуыстарды
инъекциялау (коррозиялық әдіс ) кеңінен қолданылады. Бұның
нәтижесінде ағзаның (тамыр, нерв және т. б.) басқа анатомиялық
түзілістерге қатысты орналасуын тоңазытып қатырылган дененің
арамен кесілген жерінен зерттейді. Осы аралап кесу әдісін бірінші рет
қолданған Н. И. Пирогов. Егер қалыңдығы микрометрмен өлшенетіндей
кесінді даярлап, оны гистологиялық бояулармен өңдесек, онда мүндай
кесінділерден алынған деректерді тіндік ара қатынастар туралы
мағлұматтармен толықтыруға болады. Бүл әдіс гистотопографияіық
деп аталады.
Гистологиялық кесінділер мен гистотопограммалар бойынша
зерттелетін түзілістің суретін немесе көлемін алуға болады. Бұл амал
10

12.

графикалық немесе пластикалық реконструкция болып табылады.
Бірқатар анатомиялық міндеттерді шешу үшін гистологиялық және
гистохимиялық әдістер қолданылады. Бүл жағдайда зерттеу объектісі
жарық микроскоп арқылы зерттеледі.
Жүқалығы соншалық, жарықтық микроскоптан көрінбейтін
құрылымдарды көруге мүмкіндік беретін электрондық микроскопия
анатомияға кеңінен енгізілуде. Аз және көп үлкейткенде де зерттеу
объектісінің көлемдік кескінін беретіндей сканирлеуші электрондық
микроскопия (объектіні толык біртіндеп бөлшектеп көрсететін) әдісінің
болашағы зор.
Бұл аталған әдістердің барлығы өлген адамның денесін тексергенде
қолданылады. П. Ф. Лесгафт айтуынша, “анатомияны зерттегенде
негізгі объект әр уақытта тірі организм болуы тиіс, ал өлі препарат тірі
организмді тексергендегі деректерге қосымша болуы керек”.
Қазіргі кездегі техника тірі адам денесінің күрылымын терең
зерттеуге әлі де болса мүмкіндік бермейді, мәйітті зерттеу анатомияда
жетекші бағыт болып қалып отыр. Сонымен қатар мәйітті де, адамды да
зерттеу үшін қолданылатын әдістер бар. Оларға: рентгенография
(рентген сәулелерін қолданумен байланысты әдіс) және эндоскопия
(арнаулы аспаптардың, мысалы, гастроскоптың, бронхоскоптың және т. б.
көмегімен ішкі ағзаларды зерттеу әдіс жатады). Бүл әдістерді
аурулардың диагнозын дәлдеп нақтылау қажет болғанда ғана
қолданады.
Рентгенологиялық зерттеудің ең жаңа әдістері мыналар:
1. Жүмсақ тіндердің (терінің, сіңірлердің, шеміршектердің,
паренхималық ағзалардың және т.б.) рентгендік кескіндерін алуға
мүмкіндік беретін электрорентгенография. Бұл кескіндер әдеттегі
рентгенограммаларда айқындалмайды, өйткені рентген сәулелерін
ұстамайды.
2. Томография әдісінің көмегімен белгілі жазықтықта жатқан,
рентген сәулелерін ұстайтын кескіндерді алуға болады.
3. Компъютерлік томография әдісі көптеген томографиялық
кескіндерден жинақталған кескінді теледидар экрандарында көруге
мүмкіндік береді.
4. Рентгеноденсиметрия - сүйектердегі минерал түздардың мөлшерін организмнің тірі кезінде анықтауға мүмкіндік береді.
Анатомияның көптеген мәселелері жануарларға тәжірибе жасау
арқылы шешіледі. Мұндай эксперименттер жекелеген ағзалардың да,
сондай-ақ түтас организмнің де қүрылысы мен қызметін танып-білуде
қолқабыс тигізеді.
11

13.

АНАТОМИЯ ҒЫ ЛЫ М Ы НЫ Ң ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
Анатомия тарихы адам организмі құрылымы мен дамуына көзқараста материализм мен идеализмнің күрес тарихы болып табылады.
Бұл күрес құл иеленушілік дәуірінде таптардың пайда болуынан
басталады.
Ертедегі Грецияда Демокриттің материализмі мен әйгілі
“барлыгы агадьГ (panta гһеі) деген ережені айтқан Гераклдің диалектикасының әсерімен адам организмінің құрылысына материалистік
көзқарас қалыптасады.
Мәселен, Грецияның атақты дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460377 жж.) организм құрылысының негізін төрт түрлі сұйықтық: қан
(sanguis), сілекей (phlegma), өт (сһоіе) және қара өт (melaena сһоіе)
құрайды деп үйретті. Олардың біреуінің басым болуына адам темпераментінің түрі (сангвиник, флегматик, холерик және меланхолик)
байланысты. Демек, жан қызметінің көрінісінің бірі ретінде адам
темпераменті дене “сөлдерінің” күйіне байланысты.
Гиппократ бойынша, аталған темперамент түрлері адам дене
бітімінің түрлі типтерін де анықтайды, олар алуан түрлі және дененің
сол “сөлдерінің” өзгеруіне сәйкес өзгере алады.
Организм туралы осындай түсінікке сүйене отырып, Гиппократ
ауруларга да сұйықтардың дұрыс араласпау нәтижесі деп қарады да,
содан келіп емдеу практикасына әр түрлі “сұйық айдағыш” заттарды
енгізеді. Организм қүрылысының гуморалдыц (humor
суйьщтық)
теориясы осылай пайда болды, бұл теория белгілі бір дәрежеде осы
кезге дейін өз маңызын сақтап отырды да,
осыдан келіп Гиппократты медицинаның
атасы деп есептейді. Гиппократ анатомияны медицинаның ірге тасы деп қарастырып, оны зерттеуге үлкен мән берді.
Материализмнің қарсыласы және көне
идеализмнің өкілі ақсүйектік реакцияның
идеологы Платон (б.э.д. 427-347) бойын­
ша, адам организмін материалдық ағза ми
емес, дененің ең басты үш ағзасында мида, жүректе және бауырда орналасқан
“жанның” немесе “пневманың” үш түрі
басқарады. Платонның шәкірті Аристо­
тель (б.з.д. 384-323 жж.) өзінің ұстазы
Платонның “жан” туралы идеалистік ілімін
одан әрі дамытты, “жан” әрекетті, тіршілік
,
1 -с у р е т .
Гиппократ (б.э.д.
460-377)
12
б а ста м а сы ,
таби ғаттағы
барл ы қ
г
н әр се,
.
адам ды қ о са , ж оғар ы м ақ сатқ а с ә и к е с т ілікк е бағы н ады д е п е с е п т е д і. П л атон н ан

14.

өзгеше ол жан жөнінде материалистік
көзкарасты, яғни “жан” денемен бірлікте
болады, өлетін касиеті бар және денемен
бірге өледі деп есептеді. Ол бірінші болып
жануарлар денесін салыстыруға және
ұрықты зерттеуге әрекет жасап, салыстырмалы анатомия мен эмбриологиянын
бастаушысы болды. Аристотель дінге
қайшы келетін кез-келген жан-жануар тек
жануарлардан шығады (omne animal ex
animali) деген дұрыс пікір айтты.
Ерте Римдегі аса көрнекті философ,
биолог, дәрігер және анатом Клавдий
Гален (б.э.д. 130-201 жж.) болды. Ол
организмге көзқарастарында, бір жагынан
Платонның идеализмі мен Аристотельдің
2 с у р е т.
теологиясын дамытты, ал екінші жағынан,
Клавдий Гален(б.э.д
130-201)
организмді зерттеуді материалистік тұрғыдан жүргізді, яғни іс жүзінде эклектик
болды. Платонның жолын қуушы ретінде ол, организмді үш ағза: вена
тамырларымен таралатын физикалық “пневма” жасап шығаратын
бауыр; артериялар бойынша берілетін тіршілік “пневмасын” жасап
шыгаратын жүрек және нервтер бойымен таралатын психикалык
пневманы - ми басқарады деп есептеді.
Аристотельдің теологиялық ережелерін басшылыққа ала отырып,
Гален организмге ең жоғары суретшінің жоспары бойынша ең биік
мақсат үшін жасалган таңғажайып машина деп қарады. Осындай
идеалистік көзқарастармен қатар Галеннің материалистік көзқарастары
да қосарлана жүрді. Ол адам денесі тығыз және сүйық бөліктерден
тұрады деп есептеді.
Галеннің материализмі организмді зертгеуге калай келуінен де
байқалады. Ол организмді науқас адамдарды бақылау және жануарлар
өліктерін жарып көру арқылы зерттеді. Ол бірінші болып тірі организмді
тіліп, ағзалардың жүмысын бақылау (вивисекция) әдісін колданып,
экспериментах медицинаның негізін салушы болды. Бүкіл орта ғасыр бойы
медицинаның негізі Галеннің анатомиясы мен физиологиясы болды.
Феодализм дөуірінде (V-XII ғғ.) медициналық шығармалардан тек
Галеннің еңбектері таралды, оның өзінде дін иелері материалистік
мәнін сығып алды. Олар жоғары жоспар бойынша адамды, яғни
құдайдың жаратуы туралы Галеннің идеалистік және теологиялық
көзқарастарын насихаттауға қамқорлық жасап, оны сынағандарды
қудалап отырды. Галеннің ілімін осылай схоластикалық және догмалық
ілімге айналдырып, шіркеу бүкіл феодализм дәуірі бойында галенизмнің үстем болуын қамтамасыз етіп, анатомияның және жалпы медици13

15.

наның одан әрі дамуына кедергі жасады.
Батые Европада да осылай болды.
Католицизм әсерінен тысқары болған
Шығыста медицина одан әрі дамыды.
Русь шоқынғаннан кейін, онда православиемен бірге византиялық мәдениет
таралып, көне ғылымның ең тәуір туындыларын пайдаланған монастырлъщ меди­
цина пайда болды.
Алғашқы орыс дәрігерлері үшін анато­
мия мен физиология белгісіз автордың
“Аристотельдік проблемалар” деген тақырыппен жазылған трактатында, сондай-ақ
Белозерск монастырының игумені Кирилдің “Галиново на Иппократа” тақырыбымен жазылған түсіндірмелерінде, ал ана3 - с у р е т.
томиялық терминология Иоани БолгарӘл-Фараби Әбу-Насыр
Мухаммед бин Тархан
скийдің “Шестоднев” атты шығармасында
ибн Узлаг (870-950)
баяндалды. Дәрігерлік ғылым дамуында
шыгыс мүсылмандары да өздерінің көрнекті үлестерін қосты. Ислам мәдениеті сегіз ғасыр (VII-XV) бойы
дүниежүзілік ғылымдардың алдыңғы шамшырагы болды.
Әл-Фараби Әбу-Насыр Мухаммед бин Тархан ибн Узлаг (870950) ұлы ғалым-энциклопедист, ғылымдар тарихында ол “Екінші
мұғалім” ретінде белгілі болды. “Бірінші мұғалім” деп көне дәуірдегі Платон, Аристотель сияқты оқымысты философтарды атаған.
/
Сондықтан да оны екінші Аристотель немесе “Шығыстың
Аристотелі” деп атаган. Әл-Фараби Арыс және Сырдария өзендері
қосылысындағы Түркістан қаласынан 40 км жердегі көне түрік қаласы
Отырарда қазақтың қаңлы-қыпшақ руындағы жауынгер отбасында
туылған. Қазіргі ғылымның, өнер саласының әр бөлімінде Әл-Фараби
елеулі із қалдырды. Оның жүзден астам шығармалары астрология,
астрономия, математика, логика, музыка, медицина, социология, лин­
гвистика, поэзия, риторика, философия мәселелеріне байланысты.
Әл-Фараби “басты ағзалардың бірі - ми жүректің жұмысын,
сезімталдығын, адамның темпераментін басқарады”, - деп жазған.
Адамның іш құрылысында бауыр мен көкбауыр денеде айналып
жүретін сұйықтық шығарады деген данышпандық ой айтқан.
Абу-Али Ибн Сына немесе Авиценна (980-1037) “Медицина
қағидалары” деген еңбегін жазды, онда Гиппократ, Аристотель жэне
Галеннен алынған көптеген анатомиялық-физиологиялық деректер бар.
“Медицина қағидалары” феодализм дәуірінің ең тәуір медициналық
шығармасы болды, XVII ғасырға дейін Шығыс пен Батыстың
дәрігерлері содан оқып, тәлім алды. Авиценна Әл-Фарабидің кейінгі
14

16.

4 с у р е т.
Абу-Али Ибн Сина
(980-1037)
5 с у р е т.
Леонардо да Винчи
(1452-1519)
оқушыларының бірі болған. Ол өзінің “өмір тарихында” былай деп
жазған: “Маған Аристотельдің “Метафизикасы” өте ауыр болды, мен
оны 40 рет оқысам да түсіне алмадым, бір күні Бұхарадағы кітап
базарынан Әл-Фарабидің Аристотель шығармаларына жазған талқылауын тапқанымша...”.
Дамаскілік Ибн-ан-Нафис (XIII ғ.) бірінші болып өкпелік қан
айналымын ашты. “Қайта өрлеу дәуірі... алыптарға мүқтаж болған және
ойлау күші..., жан-жақтылығы мен ғылым жағынан алыптарды
тудырған” дәуір болды (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ., 2-басылым,
20-том, 346-бет). Мұндай алыптар анатомияда да пайда болды. Олар
Галеннің схоластикалық анатомиясын бұзып, ғылыми анатомияның
негізін қалады. Бұл зор еңбектің бастаушысы Леонардо да Винчи,
негізін қалаушысы - Везалий және аяқтаушысы - Гарвей болды.
Леонардо да Винчи (1452-1519) суретші ретінде анатомияға
қызығып, одан кейін оған ғылым ретінде әуестеніп, алғашқылардың
бірі болып өлген адам денелерін сойып көріп, организм құрылысын
зерттеуде нағыз жаңашыл болды. Леонардо да Винчи өз суреттерінде
алғаш рет адам денесінің түрлі ағзаларын дұрыс бейнеледі, адам мен
жануарлар анатомиясының дамуына үлкен үлес қосты, сондай-ақ
пластикалық анатомияның негізін қалады. Леонардо да Винчидің
шығармашылығы А. Везалийдің еңбектеріне де әсерін тигізді деп
есептеледі.
1422 жылы қүрылған ең ескі Венеция университетінде капитализм
дәуіріндегі тұңғыш медицина мектебі (Падуан мектебі) қүрылды және
Европадағы бірінші анатомиялық театр салынды (1490 жылы). Падуя
15

17.

топырағында жаңа талап-тілек, сұраныстар жағдайында анатомия реформаторы
Андрей Везалий (1514-1564) туып өсті.
Орта ғасыр ғылымына тән схоластикалық
түсіндіру әдісінің орнына, ол организмді
зерттеуге материалистік тұрғыдан келіп,
объективті бақылау әдісін қолданды.
Мәйіттерді жарып ашуды кеңінен қолдана
отырып, Везалий тұңғыш рет адам
денесінің құрылысын жүйелі зерттеді. Бұл
кезде ол Галеннің көптеген қателіктерін
(200-ден астам) батыл әшкерелеп, түзетіп,
осы арқылы сол кезде үстем болып тұрған
галендік анатомияның беделін түсіреді.
Энгельс атап көрсеткендей, ол кезде
үрдістерді зерттеуге кіріспес бұрын алдымен
6 - су р ет.
заттарды зерттеуі керек еді. Анатомиядағы
Андрей Везалий
метафизикалық, аналитикалық дәуір осылай
(1514-1564)
басталып, оның өн бойында сипаттамалық
мәнді көптеген жаңалықтар ашылады. Сондықтан, Везалий де жаңа
анатомиялық фактілерді ашып, сипаттауға баса назар аударды. Олар кең
ауқымды және жақсы безендірілген “Адам денесінің құрылысы туралы
жеті кітап” деген еңбегінде баяндалды.
Везалийдің кітаптарының жариялануы, бір жагынан, сол кездегі
анатомиялық түсініктерде төңкеріс жасады, екінші жагынан, Галеннің
беделін сақтауга тырысқан кері тартпа анатом галенистердің өршеленген қарсылығын тудырды. Бұл күресте А. Везалий құрбан болды,
бірақ оның ісін шәкірттері мен жолын қуушылар одан әрі дамыта берді.
Мәселен, Габриэль Фаллопий (1523-1562) бірінші рет бірқатар
ағзалардың дамуын және қүрылысын толық сипаттады. Оның ашқан
жаңалықтары “Анатомиялық бақылаулар” деген кітабында баян­
далды.
Бартоломео Евстахий (1510-1574) сипаттамалық анатомиядан
басқа Везалий айналыспаған организм дердің даму тарихын да зерттеді.
Оның анатомиялық білімі мен сипаттамалары 1714 жылы басылып
шыққан “Анатомия бойынша басшылық” деген еңбегінде баяндалған.
Везалий, Фаллопий және Евстахий XVI ғасырда сипаттамалық
анатомияның ірге тасын қалады.
Медицина мен анатомияның дамуында XVII ғасыр бетбұрыс кезеңі
болды. Бұл жүзжылдықта орта ғасырдың схоластикалық және догмалық
анатомиясын талқандау аяқталып, нагыз ғылыми түсініктердің іргесі
қаланды. Бұл идеялық талқандау қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті
өкілі ағылшын дәрігері, анатом әрі физиологи Вильям Гарвейдің
(1578-1657) есімімен байланысты. Өзінің алдындағы ұлы Везалий
16

18.

сиякты, Гарвей де анатомиядағы идеализммен күресіп, организмді
зерттеуге материалистік түрғыдан, ягни бакылаулар мен тәжірибелерді
пайдалану жолымен келді.
Анатомияны зерттеуде Гарвей күрылы.мды сипаттаумен шектелмей,
оған тарихи (салыстырмалы анатомия және эмбриология) және
функционалдык түрғыдан карады. Ол жануар өзінін онтогенезінде
(жеке дамуында) филогенезді (тарихи дамуды) кайталайды деген
данышпандық болжам айтты. Сөйтіп ол бірінші рет А. О. Ковалевский
дәлелдеп, кейіндеу XIX ғасырда Геккель мен Мюллер түжырымдаған
биогенетикалык заңды алдын ала болжады. Сондай-ак Гарвей кез
келген жан-жануар жүмырткадан пайда болады (omne animal ex ovo)
деген материалистік кағиданы дінге карсы қойды. Бүл кағида
эмбриологияның одан әрі дамуының үранына айналды да, Гарвейді
эмбриологияның негізін калаушы деп санауға тура келді.
Гарвейге дейін канның айналысы туралы үғым болған жок. Бүл
үғым біркатар анатом-материалистер катыскан галенизммен күресте
пайда болды. Мәселен, Везалий жүректің карыншалары арасындағы
өткізгіш тесік еместігіне көз жеткізіп, бірінші болып Галеннің қарыншааралық тесіктер арқылы кан жүректің оң жактағы жартысынан сол
жақ жартысына өтеді деген түсінігін жокка шығарды.
Везалийдің шәкірті Реальд Коломбо (1516-1559) кан жүректің оң
жағынан сол жағына жоғарыда айтылған тесік аркылы емес, өкпе
қантамырлары арқылы келетінін көрсетті. Испан дәрігері және дін
ғалымы Мигуэль Серветте (1509-1553) өзінің “Христиандыкты
қалпына келтіру” деген шығармасында осы туралы жазды. Идеализмнің
жауы ретінде ол күпірлік келтіреді деген айыпқа үшырап, 1553 жылы
өзінің кітабымен бірге отқа жағылады. Сөйтіп, анатомияның дамуы
шіркеудің беделіне күмән келтірген көптеген озат ғалымдардың
қайғылы тағдырларымен байланысты болды. Коломбо да, Серветте де
араб Ибн-ан-Нафистің ашқан жаңалығын білмеген болу керек.
Везалийдің басқа бір ізбасары және Гарвейдің ұстазы Иероним
Фабриций (1537-1619) вена қақпақшаларын сипаттап жазды. Бұл
зерттеулер Гарвейдің қан айналымын ашуын әзірледі, ол өзінің
көпжылдык (17 жыл) эксперименттері негізінде Галеннің “пневма”
туралы идеалистік ілімін теріске шығарып, кан айналымының дүрыс
жолын сипаттап берді.
Гарвей өз зерттеулері нәтижелерін “Жануарларда жүрек пен канның
қозғалысы туралы анатомиялық зерттеу” деген атақты трактатында
баяндап, қан артериялардан аса жіңішке түтікшелер арқылы веналарға
өте отырып, қан тамырлардың түйық шеңберімен козғалады деп
дәлелдеді.
Гарвейдің кішкентай ғана кітапшасы медицинада бүтіндей бір дәуір
жасады. Бүл кітаптардың жариялануы екі жакты реакция: алдыңғы
қатарлы ғалымдар тарапынан тілектестік, ал консерваторлар тарапынан
2— 210
17

19.

ашу-ыза тудырды. Ол кездегі ғалымдар қауымы ғылымдағы екі түрлі
идеалистік және материалистік дүниетанымды білдіретін екі партияға
галендіктер мен гарвейліктерге бөлінді. Везалий сияқты Гарвей де
қуғындалып, жалаға ұшырады, бірақ оның материалистік ілімі жеңіп
шықты.
Гарвейдің ашқан жаңалығынан кейін әлі де канның артериялардан
веналарға қалай өтетіні анықталмады, бірақ Гарвей олардың арасында
көзге көрінбейтін анастомоздардың болуын болжап айтты да, кейін
микроскопиялық анатомия пайда болған кезде Марчелло Мальпиги
(1628-1694) ол болжамды дәлелдеді.
Мальпиги терінің (мальпиги қабаты), көкбауырдың, бүйректің
(мальпиги денешіктері) және басқа бірқатар ағзалардың микро­
скопия лық құрылысын зерттеуде көптеген жаңалықтар ашты.
Өсімдіктер анатомиясын зерттей келе, Мальпиги Гарвейдің “кез келген
жан-жануар жұмыртқадан пайда болады” деген кағидасын кеңейтіп,
“барлык тіршілік жұмырқадан пайда болады” (omne vivum ex ovo) деген
қағидаға айналдырды. Гарвей болжап айтқан капиллярларды ашкан
Мальпиги болды. Алайда ол қан артерия капиллярларына алдымен
“аралық кеңістікке” келіп, содан кейін гана вена капиллярларына
барады деп ой лады.
Тек бүйректердің құрылысын зерттеген А. М. Шумлянский (17481795) гана қиялдағы “аралық кеңістіктердің” жоқ екенін және
артериялық, веналық капиллярлардың арасында тікелей байланыс
барын дәлелдеді. Сөйтіп, А. М. Шумлянский бірінші рет қантамырлар
жүйесі тұйық екенін дәлелдеді, осы арқылы қанайналым шеңберін
түбегейлі тұйықтады. Сонымен, қанайналым туралы түсінік бірқатар
көрнекті ғалымдардың ұжымдық еңбегінің нәтижесі болды. Бұл
қатардың басында тұрған Везалий, соңындағы - Гарвей. Ол екеуінің
аралығындағы уақытта материалистердің идеалистермен күрес дәуірі
жатыр, соның нәтижесінде медицинада схоластикалық галенизм
үзілді-кесілді талқандалды.
Сондықтан, қан айналымының ашылуы анатомия мен физиология
үшін гана емес, бүкіл биология мен медицина үшін де маңызы зор
болды. Ол жаңа дәуір феодализмінің схоластикалық медицинасының
күні өтіп, капитал измдегі ғылыми медицинаның басталуына жол ашты.
Капитализм дәуірінде XVIII ғасырдағы француз материализм!
қалыптасты. Француз материализм! идеализммен, дінмен күресе
отырып, адам құдайдың жаратқан пендесі деген пікірді әшкерелей келе,
адамды қоса бүкіл бейорганикалық және органикалық табиғат жалпы
заңдылыққа бағынады деп дәлелдеді. Ол кезде бүкіл ғылымдардың
ішіндегі ең дамығаны механика болғандықтан, жалпы заңдар механика
заңдарымен теңестірілді де, ал француз материализм! механикалық
материализм болды. Оның өкілдерінің арасында дәрігерлер де болды.
XIX ғасырда метафизикалық көзқарасқа қарама-қарсы биология мен
18

20.

медицина тоцкеріс жасаган және эволюпиялык морфологияның бастамасын салгаи тұтас ілімге (дарвинизм) айналған диалектикалык даму
идеясы канат жая бастады.
Дарвинизм ғылымы бірнеше рет эмбриология мен салыстырмалы
анагомияның дамуымен әзірленді. Мәселен, Ресей Ғылым Академиясынын мүшесі Ф. Вольф (1733-1794) эмбриогенез үрдісінде ағзалар
жаңадан пайда болып, дамитындығын көрсетті. Сондыктан, ол, барлык
ағзалар кішірейген түрде жыныс жасушасында болады деп карайтын
идеалистік преформизм теориясына карсы материалистік эпигенез
теориясын үсынды. Материалистік эмбриологияның пионері болып,
осы көзкарасы үшін идеалист-ғылымдар тарапынан куғындалды.
Француз табиғат зерттеушісі Ламарк (1774-1828) өзінің “Зоология
философиясы” деген еңбегінде бірінші болып коршаған ортаның
әсерінен организмнің өзгеріске түсетінін жариялады.
Вольфтің эмбриологиялык зерттеулерін жалғастырушы орыс
академигі К. М. Бэр (1792-1876) сүткоректілер мен адамның түкым
жасушасын ашты. Ол казіргі кездегі эмбриологиянып негізін күрайтын
организмдердің жеке дамуының басты зандарын аныктап, үрык
жапырақшалары туралы ілімді жасады. Бүл зерттеулер оган
эмбриологиянып атасы деген даңк әкелді. Бэр Дарвинге дейін оны
тіршілік үшін күрес туралы қағидасы үшін сынаса да, түрлердің өзгеруі
туралы идеяны үсынып, “Дарвин ілімін әзірледім” деп есептеді.
Данышпан ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин (1809-1882) өзінің
атақты “Түрлердің шығуы” атты еңбегінде жануарлар дүниесінің
бірлігін дәлелдеп, адамның қазіргі кездегі адамтәрізді маймылдармен
бірге жоғары дамыған маймылдардың қазірде қүрып кеткен түрлерінен
шыққан деген қорытындыга келді.
Дарвин ашқан фактілердің жиыны мен оның теориясы дарвинизм
деп аталды. Ол адамды қүдай жаратты деген діншіл аңызын әшкерелеп,
дінге ойсырата соққы берді. Сондыктан шіркеу мен кері тартпа ғылым
Батые Европа мен Америка дарвинизмінің дамуына кедергі жасай
бастады. Озат орыс ғылым-материалистерінің (ағайынды А. О. және
В. О. Ковалевскийлер, И. М. Сеченов, И. И. Мечников, К. А. Тимирязев,
А. Н. Северцев және т. б.) еңбектерінің арасында дарвинизм Ресейде тез
таралып, өзінің екінші бір отанын тапқандай болды.
А. О. Ковалевскийдің, сондай-ақ К. М. Бэр, Мюллер, Ч. Дарвин жэне
Геккельдің эмбриологиялык зерттеулері биогенетикалық заңда
(“онтогенез филогенезді қайталайды”) көрініс тапты. Бүл заңды
А. Н. Северцев одан әрі тереңдетіп, түзетті. А. Н. Северцев сыртқы орта
факторларының жануарлардың дене қүрылысына әсерін көрсетіп,
эволюциялық ілімді анатомияда қолданып, эволюциялык морфологияны жасаушы болды. Орыс морфологтары мен эмбриологтарының
еңбектерінде дарвинизм осылай дамыды.
19

21.

Марксизм классиктері, бір жағынан, дарвинизмді әдістемелік
қателіктері үшін сынап, ал екінші жағынан оны XIX ғасырдағы
жаратылыстанудың аса ірі үш жаңалықтарының бірі деп жоғары
бағалады. Тіпті Энгельс қоғамдық ғылымдағы Маркстің рөлін табиғат
туралы ғылымдағы Дарвиннің рөлімен салыстырды.
Адамның ертедегі маймылдан шыққандыгын дәлелдей отырып,
Дарвин оны биологиялық тұрғыдан ғана түсіндіріп, бұл мәселені
біржақты шешті; оның адамның пайда болуын анықтаған факторларды
көрсететін мүмкіндігі болмады. Бұл мәселені марксизмнің негізін
қалаушылар К. Маркс пен Ф. Энгельс шешті. Ф. Энгельс өзінің
“Маймылдың адамға айналу үрдісіндегі еңбектің рөлі” атты еңбегінде
(1896) адамның қалыптасуының шешуші шарты еңбек құралдарын
пайдалану болғанын, соның арқасында маймылдар үйірі адамдар
қоғамына айналғанын, “адамды адам еткен еңбек” екенін дәлелдеді.
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы деп аталған Энгельстің
бұл теориясы қазіргі кездегі озат ғылымның негізін қалады.
Дарвин ілімі мен Энгельстің еңбек теориясы анатомияның алдын
жарықтандырып, оған жаңа міндеттер қойды: мақсатты бағытта өзгерту
үшін адам организмінің құрылысын сипаттап және түсіндіріп қана
қоймай, оның қалыптасу заңдылықтарын зерттеп ашу. Отандық озат
анатомияның ең тәуір дәстүрлерін дамытушы кейінгі оқымыстылар,
бұл міндеттерді ойдағыдай шешуге белсенді ат салысуда.
Ресейдегі анатомияның дамуы. Феодалдық Ресейде жеке
медицина мектебі болмады да, медицина монастырларда дамыды, дін
иелері олардың жанынан ауруханалар ашты (монастырлық медицина).
XVII ғасырда медицина басқармасы - Аптекарлық приказ, ал оның
жанынан 1654 жылы бірінші медицина мектебі құрылды. Анатомия бұл
мектепте бұрын аталып көрсетілген Везалийдің “Адам денесінің
құрылысы туралы” атты құралымен оқытылды.
XVIII ғасырдың басында Ресейде I Петрдің дәуірі басталды.
I Петрдің өзі анатомиямен әуестенді, ол оны Голландияга барған
сапарларында атақты анатом Рюйштан оқып-үйренді. Осы анатомнан ол
анатомиялык препараттар коллекциясын алды, бұлар I Петр жарлығы
бойынша жиналған зағиптармен (“монстырлармен”) бірге Петербургте
тұңғыш жаратылыс-ғылыми музей - “Табиғи заттар кунсткамерасын”
(табиғи сирек заттар музейін) ашуға негіз болды. Бұл препараттардын
біразы қазірге дейін сақталуда.
1725 жылы Ресейде Ғылым академиясы құрылып, онда анатомияның дамуына берік іргетас қаланды.
Ғылым академиясында данышпан орыс ғалымы әрі Ресейдегі
жаратылыстанудың негізін салушы М. В. Ломоносов жүмыс істеді, ол
материалист болғандықтан, анатомияны бақылау жасау аркылы
зерттеуді насихаттап, сол аркылы оның даму болашағын дүрыс
көрсетті.
20

22.

М. В. Ломоносовтың шәкірті А. П. Протасов (1724-1796) бірінші
орыс академик-анатомы болды.
Анатомияның дамуына М. В. Ломоносовтың баска да жолын
куушылар үлестерін косты: Анатомияны түңғыш орыс тілінде оқытуды
бастаған К. И. Шепин, М. И. Шейн - бірінші орысша анатомиялық
атластың авторы және орысша анатомиялық номенклатураны
жазушылардын бірі. Сол уакытта анатомиялық орысша атаулардың
жоқтығын айтып, студенттерге дәріс беріп окытудың киындығын өзінің
ресми шағымында М. И. Шейн (1744 ж): “Маған орыс тілінде бір дәріс
окығаннан латын тілінде он дәріс оқыған әлдекайда жеңіл” деп жазды.
“Анатомо-физиологический словарь на российском, латинском и
французском языках” (1783) деген атпен анатомия терминдерінің
бірінші орысша сөздігін Н. М. Максимович - Амбодик жасады.
XVIII ғасырда микроскопиялық анатомияның да негізі салына
бастады, ол Ресейде А. М. Шумлянскийдің (1748-1795) есімімен
байланысты болды. А. М. Шумлянский канайналым туралы дұрыс
түсінік қалыптастыруды аяғына дейін жеткізді, сондыктан оның есімі
Гарвей және Мальпиги есімдерімен катар түруы тиіс.
XVIII ғасырдағы аса көрнекті революционер, ғалым, жазушы және
философ А. Н. Радищев (1749-1802) адам организмінің күрылысы мен
дамуы жөнінде материалистік көзқарастар айтты, оның бүл пікірлері
сол дәуірдің ең озат философтары - француз материалистердің көзқарастарынан да асып түсетін еді. Ол адамды қүдай жаратты деген діни
аңызбен және нәсілш ілдік теориясымен күресті. А. Н. Радищев
Ч. Дарвинге дейін 100 жыл дерлік бүрын адам маймылдан шыққан және
одан айырмашылығы сөз сөйлеуі мен қоғамдық өмір-тіршілік қалпы деп
жазды.
XVIII ғасырдың аралығында 1798
жылы Санкт-Петербург медицина-хирур­
гия академиясы (қазіргі С. М. Киров атындағы әскери-медицина академиясы) құрылды. Академияда құрылған анатомия және
физиология кафедрасын 77. А. Загорский
(1764-1846) басқарды, ол орыс тілінде
бірінші анатомия оқулығын жазды және
бірінші орыс анатомия мектебін қүрды.
Оның қүрметіне алтын медаль құйылып,
П. А. Загорский атындағы сыйлық белгіленді.
П. А. Загорскийдің аса көрнекті шәкірті
және кафедра бойынша мұрагері И. В.
Буяльский (1789-1866) болды. Ол “Адам
7-сурет
денесінің қысқаша жалпы анатомиясы”
ц. g Буяльский
атты жетекші қүралында отандық ғылымда
( 1 789-1866)
21

23.

алғашқылардың бірі болып адам организмі
құрылысының жалпы заңдарын баяндады
және кейін совет анатомы В. Н. Шевкуненко дамытқан дара өзгергіштік туралы
ілімнің пионері болды. Өзінің “Анатомиялық-хирургиялық кестелер” (1828) деген
шығармасында ол анатомияны хирургиямен байланыстырды. Бұл еңбек отандық
анатомияға дүниежүзілік даңқ әкелді.
Хирургияның өсіп келе жатқан қажетіне байланысты жеке ғылым ретінде
хирургиялық немесе топографиялык ана­
томия дүниеге келді, оның пайда болуы
И. В. Буяльскийдің және әсіресе данышпан
орыс анатомы әрі хирургі Н. И. Пироговтың есімдерімен байланысты. Н. И. Пиро8 с у р е т.
говтың
еңбегінің нәтежесінде жалпы
Н .И . П и р огов
медицина, нақты айтқанда анатомия өзінің
( 1810- 1881)
дамуында үлкен қадам жасады.
Н. И. Пирогов (1810-1881) хирургиялық анатомияның дамуында зор
табысқа жетті. Н. И. Пироговтың “Артериялық ірі тамырлармен
шандырлардың хирургиялық анатомиясы” атты еңбегі оны даңққа
бөледі. Ол анатомияға жаңа зерттеу әдісін - муздатып ңатырылган
мәйіт денелерін біртіндеп арамен кесу (“мұз анатомиясы”) әдісін
енгізді және осы әдіске сүйеніп “Мұздатып қатырылған адам денесін
үш бағытта жарып кесу арқылы иллюстрацияланған топографиялық
анатомия” атласын жазды. Бұлар топографиялык анатомия бойынша
жетекші құралдар болды.
Н. И. Пироговтың бүкіл қызметі медицина мен анатомияның да­
муында бір дәуір болды. Н. И. Пирогов өлгеннен кейін оның денесін Д.
И. Выводцев бальзамдады, ал 60 жыл өткеннен кейін совет анатомдары (Р. Д. Синельников, А. Н. Максименков және т. б.) қайта
бальзамдады.
XIX
ғасырдың екінші жартысында медицинада нервизм деп аталған
озат бағыт қалыптасты.
Нервизм дегеніміз - бұл адам организмінің физиологиялық қызметтерімен тіршілік әрекеттері үрдістерін реттеуде нерв жүйесінің ең
басым маңыздысы екендігін дәлелдейтін концепсия. “Нервизм”,- деп
көрсетті И. П. Павлов - бұл “нерв жүйесінің әсерін организм қызметінің
мүмкін болғанша көбірек мөлшеріне таратуга тырысатын физиологиялык багыт”.
Нервизм идеясы біздің елімізде XVIII ғасырда пайда болып,
отандық медицина дамуының даңғыл жолына айналды. 1950 жылы
өткен КСРО гылым академиясымен Медицина ғылымдары академия22

24.

сы ны н б ір ік к ен сесси я сы н а н к ейін н ер ви зм и деясы оры н сы з а б со л ю тт е н д ір іл іп , он ы ң м ә н ін тек бас ми кы рты сы ны н р еттеу ш іл ік баск ар у
ә с е р ін е , к ор ти к ол и зм д е п аталаты ны на әк ел іп т ір ед і. Бұл кисы н нервтік
р е т т е у д ің ер ек ш е рөлі бар д е г ен көзкарасты туды рды . Бұл б ей сы н и
к өзқ ар астар б а ск а р еттеу ш і м е х а н и зм д ер д ін ж ә н е ең алды м ен гум орал д ы к -го р м о н а л д ы к р е т т еу л ер д ін р өл ін ж ете бағал ам ауға н ем е с е т ө м ен д е т у г е ә к е л д і.
Қ а зір гі к езд е н ервтік р еттел у (он ы н ж етек ш і бастам асы н сактай
оты р ы п ) м ен гу м о р а л ды қ -го р м о н а л ды к ф акторларды ң өзар а әр ек ет т е с у і - н ей р о гу м о р а л д ы қ р е т т е у туралы тү сін ік т і ж алпы ж үртш ы лы қ
м ой ы н дап оты р.
В. Л. Бец (1 8 3 4 -1 8 9 4 ) ми кыртысынын бес кабатынан аса үлкен
пирам идалы қ ж асуш аларды (Б ец жасуш алары ) ашты ж ән е ми кырты­
сы ны н ж асуш алы к құрамы ндағы айырмашылықты байқады. Ол осы ған
сү й ен іп қыртысты б ө л у ге жаңа - жасуш алы к қүрылыс принципін енгізіп
ми қыртысының цитоархитектоникасы туралы ілім нің бастамасы н салды.
М и ан атом и я сы сал асы н да көп ең б ек еткен ан атом , М әск еу
у н и в е р с и т е т ін ің п р о ф ессо р ы Д . Н. Зернов (1 8 4 3 - 1 9 1 7 ) бол ды . Ол түрлі
хал ы қ тар ө к іл д е р ін ің миы қүры лы сы нда айы рмаш ы лы к ж ок екен ін
д ә л е л д е п , н әс іл ш іл д ік п ен к ү р е су д ің анатом иялы қ н егізін калады .
М и м ен ж ұл ы н н ы ң ан атом иясы н а аса к өрн екті н евр ап атол ог ж ә н е
п си х и а т р В. М . Бехт ерев (1 8 5 7 - 1 9 2 7 ) зо р ү л ес қосты . Ол ми кыртысы н дағы қ ы зм ет т ер д ің ор н ал асуы туралы іл ім д і к ең ей тіп , р еф л ек тор лы к теор и я н ы т е р е ң д е т іп , нерв аурулары ны ң ди агн ости к асы м ен ем і
ү ш ін ан а т о м о -ф и зи о л о ги я л ы к н ег із ж асады .
В . М . Б ех т ер ев ө зін ің е с ім ім е н аталған бірқ атар ми орталы ктары мен
ө т к ізг іш ж о л д а р д ы аш ы п, “М и м ен ж үлы нны ң өтк ізгіш ж ол дар ы ” д е г ен
ү л к ен е ң б е к ж азды .
И. П. П авлов ф и зи о л о г б о л а т ұр а, со н ы м ен катар ан атом ияға ә с ір е с е
н ер в ж ү й е с і ан атом и я сы н а к ө п т еген ж аңа ж ә н е қ үнды ү л ес қ осты . Ол
ү л к ен м и сы ң ар лары н а б ү к іл қы рты сы сон ы ң іш ін д е к озғалы с айм ағы ,
қ абы л дай ты н ортал ы қтар ж иы нты ғы ек ен ін к ө р сет іп , ми орталы ғы
ж ә н е м и қы рты сы турал ы т ү сін ік т і т ү б е г ей л і ө згер т т і. Ол қ ы зм еттер дің
ми қ ы р ты сы н да б е л г іл і б ір ж ер ге ш оғы рлануы туралы т ү сін ік т і е д ә у ір
т е р е ң д е т іп , а н а л и за то р туралы үғы м ен г ізіп екі қы рты сты к сигн ал
ж ү й е с і тур ал ы іл ім ж асады .
И . П . П авл ов іл ім і т ұ та с ал ған да Л ен и н дік б е й н е л е у теор и ясы м ен
ди ал ек ти к ал ы қ м а тер и а л и зм ф и л ософ и я сы н ы ң ғы лы ми н егізі болы п
т абы л ад ы .
В . И . Л е н и н н ің “М а тер и а л и зм ж ә н е эм п и р и ок р и ти ц и зм (1 9 0 9 ) ” атты
да н ы ш п а н д ы қ е ң б е г ін ің “А д а м м и ды ң к ө м егім ен ой л ай м а?” д е г ен
т а р а у ы н д а б ү л т ео р и я б о й ы н ш а м и ды ш ы нды кты б е й н е л е й т ін ағза д е п
қ а р а сты р у га б о л а д ы ; о б ъ ек т и в т і д ү н и е б із д ің са н а м ы зд а су б ъ ек ти в тік
б е й н е л е р арқы лы б е й н е л е н е д і.
23

25.

Биологияда К. А. Тимирязев пен И. В.
Мичурин дарвинизмді дамытып, оны организмдерді түсіндіретін ғылымнан оларды
қайта өзгертетін ғылымға айналдырды.
Эволюциялық ілімнің бүлайша дамуының
әсерінен жекелеген құрылымдарды, олардың дамуы және функциясына байланыссыз сипаттаумен айналысып, табиғат
пен адамға сырттай қарап, әрекетсіз қатынас жасаған сипаттамалық анатомия
дағдарысқа ұшырай бастады. Оған бірінші
күйрете соққы берген Н. И. Пироговтан
кейінгі Ресейдің ең ірі анатомы функционалдық анатомияның негізін қалаушы
П. Ф. Лесгафт (1837-1909) болды.
Организм мен ортаның бірлігі идеясына
сүйене және кейін пайда болған белгілердің
тұқым қуалауын мойындай отырып, ол дене
шынықтыру арқылы адам организміне мақсатты эсер ету мүмкіндігі
туралы қағиданы ұсынып, анатомияны дене тәрбиесі тәжірибесімен
байланыстырды. Ендігі жерде анатомия адам организміне әрекетсіз
сырттай қараудың орнына, белсенді әрекетті сипаттады.
П. Ф. Лесгафт эксперименты кеңінен қолданып, сонымен бірге тірі
адам анатомиясын зерттеуді насихаттап, алғашқылардың бірі болып
анатомияда рентген сәулелерін қолданды.
Материалистік философияға, организм мен ортаның, форма мен
функцияның бірлігі идеясына негізделген П. Ф. Лесгафтың барлық
еңбектері анатомиядағы жаңа функционалдық бағыттың іргесін қалады.
Өзінің озат көзқарастары үшін П. Ф. Лесгафт өмір бойы кертартпа
элементтермен патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырады.
П. Ф. Лесгафт жасаған анатомияның функционалдық багытын оның
тікелей шәкірттерімен ізбасарлары дамытты. Сөйтіп XX гасырдың
басында ¥лы Қазан социалистік революциясы қарсаңында Россияда
биология мен медицинаның деңгейі барынша жогары болды. Ана­
томияда функционалдық, қолданбалы, эволюциялық сияқты бірнеше
бағыттар қалыптасты.
Қазан революциясы қарсаңында барлығы 13 ғана анатомия
кафедрасы болды. Оларды еліміздің аса ірі анатомдары басқарды,
олардың ішінен: В. М. Тонков (Петроград) Г. М. Иосифов (Томск),
В. П. Воробьев (Харьков), Д. Н. Зернов (Москва) айрықша көзге
түсетін.
К С Р О -д а ғ ы а н а т о м и я . Кеңес дәуіріндегі аса көрнекті анатомы
Украина ССР Ғылым Академиясының академигі, Харьков медицина
24

26.

10 - с у р е т.
В. П. В о р о б ь ев
(1876-1937)
11 с у р е т.
В Н. Тонков
(1872-1954)
институтының анатомия кафедрасының профессоры В. П. Воробьев
(1876-1937), адам организмін оның әлеуметтік ортасымен байланыстылығын зерттеді. Ол бинокулярлық лупаны пайдаланып, ағзалар
конструкциясын зерттеудің стереоморфологиялык әдістемесін жасап,
макро- микроскопиялық, әсіресе шеткі нерв жүйесі анатомиясының
негізін қалады. Ол анатомиядан бірқатар оқулыктар жазып, бес томдық
тұңғыш совет атласын шығарды. Ол Б. И. Збарскиймен бірге консервілеудің ерекше әдісін жасап,В. И. Лениннің денесін бальзамдады. В. П. Воробьев совет анатомдары мектебін қүрды (В. В. Бобин,
Ф. А. Волынский, А. А. Отелин, А. А. Шабадаш және т. б.), Олардың
ішінен Р. Д. Синельников кафедра бойынша оның мүрагері болып, өз
үстазының бальзамдау және макро-микроскопиялык анатомия саласындағы ісін ойдағыдай дамытты, ол тамаша анатомиялық атлас
шығарды.
В. Н. Тонкое (1872-1954), КСРО Медицина Ғылым Академиясының академигі С. М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери медицина
академиясының профессоры қантамыр жүйесін зерттеу үшін тірі
жануарларға эксперимент жасауды колданып, анатомиядағы эксперименттік бағыттың негізін салушы болды. Ол өзінің шәкірттерімен (А.
П. Быстров, Г. Ф. Всеволодов, Б. А. Долго-Сабуров, Г. Ф. Иванов, В. В.
Колесников, Г. В. Кунцевич, В. В. Курковский, Ф. П. Маркизов, А. Г.
Федорова, Ф. В. Судзиловский, С. И. Щелкунов т. б.) бірге коллатералды қанайналым туралы ілім жасады. В. Н. Тонков рентген
сәулелері ашылғаннан кейін алғашқылардың бірі болып (1896),
оларды қаңқаны зерттеуге пайдаланды және ол салған жол бойынша
25

27.

12 сурет.
Б. А. Долго-Сабуров
(1900-1960)
13- сурет.
М. Г. Привес
А. С. Золотухин, ал содан кейін М. Г. Привес, Д. Г. Рохлин рентгенанатомия деп аталатын анатомияның жаңа саласын жасады.
В. Н. Тонков 6 рет басылып шыққан анатомия оқулығын жазып,
кеңес анатомдары мектебін құрды, оның ең көрнекті өкілі және
Тонковтың кафедра бойынша мұрагері КСРО Медицина ғылымдары
академиясының мүше корреспондент! Б. А. Долго-Сабурое (1900-1960)
болды, ол өзінің қызметкерлерімен (В. М. Гординов, В. В. Куприянов
және т. б.) бірге ұстазының ісін одан әрі қарай дамытты.
Михаил Григорьевич Привес 1905 жылы туған ғылымға еңбегі
сіңген қайраткер. Ол 40 жыл (1937-1977) И. П. Павлов атындағы
Ленинград медициналық институты анатомия кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды. М. Г. Привес Кеңес уақытында үлкен
анатомдар мектебін құрып: өзінің шәкірттерімен бірге әртүрлі
мамандықтар анатомиясы, спорттық, ғарышкерлер және тірі адамның
қан тамырларының анатомиясы атты тақырыптарда ғылыми жұмыстар
жүргізді. М.Г. Привестің “Адам анатомиясы” оқулығы 5 рет орыс
тілінде басылымнан шықты (соңғысы 1985 ж.).
Василий Васильевич Куприянов 1912 жылы туған, Н. И. Пирогов
атындағы ІІ-ші Мэскеу Медицина институтыныц анатомия кафедрасының меңгерушісі, академик, Бүкілодақтық анатомия, гистология
жэне эмбриология қогамы Президиумының төрағасы, Кецес одагыныц
мемлекеттік сыйлыгыныц лауреаты.
Қантамырларын инъекциясыз зерттеу әдісінің жаңа бағытын құрды.
Ол шәкірттерімен бірге микроциркуляторлық арнаның қүрылымына
талдау жасаған. Морфология ғылымының тарихы бойынша ірі маман.
26

28.

ir
14 - с у p e т.
В. В. Куприянов
/
15 - с у р е т.
Д. А. Жданов (1908-1971)
Оның 1981 жылы шыққан (Г. О. Тетевосянцпен бірге) “Отечественная
анатомия на этапах истории” деген кітабында Кеңес Одағындағы
анатомия ғылымының шығу тарихы мен оның дамуы толык баяндалады.
В. Н. Шевкуненко (1872-1952) КСРО медицина Ғылым Академиясының академигі, С. М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери
медицина академиясының профессоры, Н. И. Пирогов негізін салған
анатомиядағы қолданбалы бағытты дамытты. Өзінің шәкірттерімен
(Ф. И. Валькер, С. С. Михайлов, А. Н. Максименков, А. Н. Сресели және
т.б.) бірге дара өзгергіштіктің ең шеткі формалары туралы ілім жасады.
Нерв және вена жүйелерінің ол толық зерттеген варианттары “Шеткі
нерв және вена жүйелерінің атласында” баяндалады, бүл еңбегі үшін
В. И. Шевкуненко мен оның шәкірті және кафедра бойынша мүрагері
А. Н. Максименков мемлекеттік сыйлык алды.
Г. Н. Иосифов (1870-1933) Томск, одан кейін Воронеж медицина
институтының анатомия профессоры, лимфа жүйесінің анатомиясы
бойынша білімді едәуір кеңейтті. “Лимфа жүйесінің анатомиясы” атты
монографиясы Г. М. Иосифовқа дүние жүзілік даңқ әкеліп кеңес
анатомиясының жоғары деңгейін көрсетті. Г. М. Иосифов анатомдар
мектебін құрды, оның аса көрнекті өкілі КСРО Медицина Ғылым
Академиясының академигі, И. М. Сеченов атындағы 1 Мәскеудегі
медицина институтының кафедра меңгерушісі Дмитрий Аркадьевич
Жданов (1908-1971) болады.
Д. А. Жданов лимфа жүйесінің функционалдық анатомиясы
бойынша бірқатар ірі монографиялар жариялады, оның ішінде: “Кеуде
27

29.

сабауы және дененің басты лимфа коллекторлары мен түйіндерінің анатомиясы”
деген еңбегі Мемлекеттік сыйлыққа ие
болды. Бұл жұмыста көптеген зерттеулердің нәтежелеріне сүйене отырып, лимфа
жүйесінің басты коллекторларының жасқа
байланысты, дара және дене бітімдік
ерекшеліктері берілген. Кейін бұл бағытты
оның шәкірттері дамыта түсті (А. В. Бори­
сов, В. Н. Надеждин, М. Р. Сапин және
т.б.).
В. Н. Терновский (1888-1976) КСРО
Медицина ғылымдарының және Халықаралық медицина тарихы академияларының академигі. Оның еңбектері нерв
жүйесінің анатомиясы бойынша жасалған
жұмыстарынан басқа, анатомия тарихы
бойынша және Везалий мен Ибн Синаның
еңбектерін орыс тіліне аударуымен белгілі.
Н. К. Лысенков (1865-1941) Одесса университетінің профессоры
адамның қалыпты құрылысын зерттейтін барлық негізгі анатомиялык
пәндерді: қалыпты анатомияны, топографиялық және пластикалық
анатомияны зерттеумен байланысты, бұлар бойынша жетекші құралдар, оның ішінде “Адамның қалыпты анатомиясын” (В. И. Бушковичпен бірге, 1932) жазды.
И. Ф. Иваницкий (1895-1969) Москва дене тәрбиесі институтында
анатомия кафедрасын ұйымдастырды, динамикалық және проекциялық
анатомия бойынша кең зерттеулер жүргізді, спорттық морфологияның
негізін салды, ал оны М. А. Джафаров, Б. А. Никитюк, Ф. В. Судзиловский және т.б. ойдағыдай дамытуда.
Валерий Николаевич Мурат (1900-1977) медицина ғылымдарының
докторы, профессор. Иркутск қаласында туылып, Қазан қаласындағы
гимназияны бітіргеннен кейін, 1926 жылы Қазан университетінің
медицина факультетінде оқиды. Университет бітірген соң, Қазан
медицина институтындағы анатомия кафедрасының ассистенті болып
істейді. Онда кафедра меңгерушісі В. Н. Терновскийдің, профессор
А. Н. Миславскийдің жетекшілігімен кандидаттық, докторлық диссертациялар корғайды.
1944 жылы Қазан институтының кафедра меңгерушісі, емдеу
факультетінің деканы болып көп жылдар еңбек етеді. 1962-1967
жылдары В. Н. Мурат Ленинградтағы әскери-медициналық академияның анатомия кафедрасының меңгерушісі болып кызмет істейді.
Оның ғылыми-педагогикалық жұмыстары жоғары бағаланып, орден
және медальдармен марапатталып, Татарстанның ғылым қайраткері
28

30.

деген күрметті атак беріледі. В. Н. Мурат
жетекшілігімен 9 докторлык 23 кандидаттык диссертациялар корғалады.
Кейінгі кеңес дәуіріндегі отандык
анатомия ғылымының дамуы туралы
академик Михаил Романович Сапин 1997
жылы (Мэскеу, Медицина) шыккан Адам
анатомиясы 4-ші басылымындағы “Разви­
тие отечественной анатомии” деген тарауында (18 бет) былай деп жазды: “...XXғасырдың ортасынан бастап медицина
ғылымы Академиясының, Мемлекеттік
(Республикалық) ғылым академияларының
академиктері мен мүше-корреспонденттері мен атақты ғалымдар колбасшылығымен анатомия саласында бірнеше ғы17 ■с у р е т.
лыми бағытта жүмыс жүргізілуде.
M. Р Сапин
Микроциркуляторлык арнаны зерттеу
нәтижелері В. В. Куприяновтың, оның кызметкерлері мен шәкірттерінің еңбектерінде орын алады. Осы бағыттағы табысты еңбегі үшін
В. В. Куприянов 1977 жылы Мемлекеттік сыйлықпен марапатталады.
Д. М. Голуб (Минск к ) шеткі жүйке жүйесі мен ішкі ағзалардың реиннервациясын дамыту еңбегі үшін 1974 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие
болады. Лимфа жүйесінің эксперименттік анатомиясымен Ю. И. Боро­
дин мен оның шәкірттері (Новосибирск к.) шүғылданады. Жүрек және
оның қан тамырларының функционалдық анатомиясын Н. А. Джавахишвили мен оның мектебі (Тбилиси қ.) зерттеуде. Ағзалардың биік
тау жағдайына бейімделуін Я. А. Рахимов (Душанбе к ), нервжүйкелердің құрылысын А. Р. Рақышев (Алматы к ), веналар,
лимфаның ағзалар мен тіндерден ағып кету жолдары мен иммундық
жүйенің баска да ағзаларын М. Р. Сапин және I ММИ (1990 жылдан
бастап Мэскеу медицина академиясы - ММА) анатомия кафедрасының
қызметкерлері зерттеуде...”
т’щ
Шғ
Қ азақ стан Р есп убл и к асы н дагы анатом ия гы лы м ы ны ң пайда
б о л у ы м е н д а м у ы 1. Қазақстанда медицина ғылымының ішінде
морфологияның өсу жолдары, республикадағы медициналық жоғары
оқу орындарының ашылуына байланысты. Ең тұңғыш медицина
институты 1931 жылы Алматыда ашылды. Оның бірінші ректоры
болып қазақ халқының ең адал ұлдарының бірі Санжар Жапарулы
1 “Архив анатомии, гистологии” деген ғылыми журналдың 1972 жылғы 12
нөмірінде А.Р. Рақышевтің “Қазакстанда морфология гылымының дамуы” деген
еңбегінде республикамыздағы анатомия, гистология және топографиялық анатомия
гылымдарының өсу жолдары толығырақ келтірілген.
29

31.

18 - сурет.
С. Ж. Аспендияров
(1889-1938)
19 - сурет.
X. Досмухамедов
(1883-1939)
Аспендияров (1889-1938) тағайындалады. Ол 1907 жылы Ташкенттегі
“Реальное училищені” бітіргеннен кейін Петроградтағы әскеримедициналық академияға оқуға түседі. 1912 жылы академияны бітіргеннен соң полк дәрігері ретінде шекаралық соғыстық қорғаныста
жұмыс істейді.
1919-1920 жылдары Түркістан аймағының денсаулық халық комис­
сары, 1921-1922 жылдары Мәскеуде ұлт мәселесі бойынша халық
комиссариат кеңесінің коллегия мүшесі болды. Профессор С. Ж. Аспен­
дияров 1927 жылы Мәскеудегі Н. Нариманов атындағы шығыстану
институтының ректоры болып жұмыс атқарады. Оның орыс, ағылшын,
неміс, француз және араб тілдерін білгендігі оның көптеген ғылыми
және педагогикалық институттармен араласып қызмет етуіне көмегін
тигізеді. Ол Қазақстандағы педагогикалық және медицина институттарының бірінші ректоры.
1938 жылы жалған жала жабылуы салдарынан репрессияға түсіп,
оны ату жазасына бұйырады. С. Ж. Аспендияровтың мемлекетке,
ғылымға және халық ағарту ісіне жасаған үлкен еңбегі үшін Қазақстанның Министрлер кеңесі 02.01.1996 жылғы қаулысымен Алматының
мемлекеттік медицина институтына оның аты берілді.
Халел Досмухамедов (1883-1939), профессор, қоғам қайраткері.
1909 жылы Петроградта әскери-медициналық академияны алтын
медалмен бітіреді. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген қүнды
еңбектер жазады (“Жануарлар”, 1922-1928 жж., үш кітаптан түратын
“Исатай-Махамбет”, 1925; “Аламан”, 1926; т.б.). 1922 жылы “Адамның
тән тірлігі” деген кітабы жарыққа шығады. Онда адамның дене
30

32.

20 с у р е т.
П. О. Исаев (18961962)
21 с у р е т.
X. Н. Бөкейханов
(1889-1966)
құры лы м ы м ен ол ар ды ң атқараты н қы зм еті ж ө н ін д е тұңғы ш рет казак
т іл ін д е м ағл ұм аттар б е р іл е д і.
1924 жылы Ресей ғылым Академиясының жанындағы аймактану
орталық бю росы ны ң м үш е-корреспонденті болып сайланады. 1930
жылдары басқа қазақ интелегенттерімен бірге орынсыз жала жабылу
арқылы В ор он еж ге ж ер аударылып, артынан 1939 жылы түтқындалып ату
ж азасы на бұйырылған. 19 август 1939 жылы түрм е ауруханасы нда
тубер к ул ез ауруы нан қаза болған.
Қ а зір г і ең үл к ен ж ә н е алғаш қы ғы лы м, б іл ім ор дасы С. Ж.
А с п е н д и я р о в аты н дағы Қ азақ ұлтты қ м еди ц и н а у н и в ер си т ет ін ін
қалы пты ан атом и я к аф едрасы н ы ң түң ғы ш м ең гер у ш ісі Петр Осипович
И саев ( 1 8 9 6 - 1 9 6 2 ) б о л д ы .
О л А с т р а х а н ь гу б ер н и я сы н д а , З убк ов д е г е н ж ер д е к ед ей -ш ар уа
с ем ь я сы н д а т у ға н . 1922 жы лы А ст р а х а н м еди н сти ту ты н а т ү с іп , оны
б іт ір г е н н е н к ей ін А л м аты ға ан атом ия каф едрасы ны ң м ең гер у ш ісі б о ­
лы п тағай ы н д а л ды . 1931 жы лы п р о ф е с со р атағы б е р іл е д і. П. О. И саев ты ң басш ы л ы ғы м ен б ү л к а ф ед р а д а 3 0 жы л іш ін д е балал ар м ен
ж а с ө с п ір ім д е р о р г а н и зм ін ің ер ек ш ел ік тер і т ек сер іл іп 1 5 0 -д ен астам
ғы лы м и е ң б е к т е р ж ари ялан ы п , к өп теген к ан дидатты к ди ссер та ц и я л ар қ орғалды : А . А . А х у н д о в а , К. М . Б о л д у ев , М . Ш . Б аш иров, X . Н.
Б ө к ей х а н о в , И . Н . Ш уш к ов а, Е. М . М ед в ед ев а , Г. Д . С к ы п н и чен к о, Т. X .
К ү л т е б а е в , В . Б ук и н , В . К. Б р ов к о, Н. Б. А б са л я м о в а , Н . С. С абы рали ев,
С . А . А р х а н г е л ь с к и й , Е. Н. Д м и тр и ев ск а я , Қ. Ш . Ш акен ов, Г. П . И саев ,
Г . А . С п еш и л о в а , С. Е. К и сел ев а , Б. Е. А б д р а х и м о в , Б. С. О льш евски й .
1 9 6 2 ж ы лы к аф едр а м е ң г е р у ш іс і болы п м ед и ц и н а гы лы м дары ны ц
к а н д и д а ты , п р о ф е с с о р Хазихан Н ауш ерванулы Бөкейханов тагай ы н 31

33.

далды. Ол Батые Қазақстан об лысы
Шунғай деген ауылда көшпелі кедей шаруа
отбасында туды. 1915 жылы Астрахан
қаласында фельдшер-акушерлік мектепті,
1930 жылы Астрахандағы мединститутты
бітіреді. 1934 жылы Астрахандағы мединституттының анатомия кафедрасы бойынша аспирантураға түседі. Бұл кафедрада
1938 жылдан бастап ассистент, доцент,
профессор болып қызмет атқарады. 1941
жылы “Жаңа туған балалардың қалқанша
және қалқанша қасындағы бездердің
анатомиясы” деген тақырыпқа кандидаттык диссертация қорғайды. 1966 жылдың
31 қазан айында қайтыс болғанына дейін
22
ет
кафедра меңгерді.
Сибағатолла Рысқалиұлы
1966 жылдан 1975 жылға дейін кафедҚарынбаев
раны медицина ғылымдарының кандидаты,
(1910-1989)
профессор
Сибагатолла Рысқалиулы
Қарынбаев (1910-1989) басқарды. Ол Гурьев
қаласына таяу көшпелі малшы отбасында 1910 жылы туылды. С. Р.
Қарынбаев 1929 жылы Астрахан мединститутына түсіп, 1934 жылы
Алматы медицина институтына анатомия кафедрасында аспирант болды.
Отан соғыс жылдарында соғыс дәрігері болып көп еңбек етеді. 1949
жылдан бастап 10 жыл бойы Қазақстанда Денсаулық сақтау
Министрлігін басқарды. Көп жылдар Алматы медицина институтының
ректоры болып баянды еңбек етті. С. Р. Қарынбаев ғылымипедагогикалық жұмыстан басқа көптеген қоғамдық жұмыстар атқарып,
бірнеше рет Қазақстанның және одақтың жоғарғы кеңесінің депутаты
болып сайланды, орден, медальдармен марапатталды. 1975 жылдан
1983 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия кафедрасын
меңгеріп, соңынан профессор-консультант болып қызмет атқарды. Ол
30-дан аса ғылыми еңбек жариялап, қан тамырларының құрылысының қайта өсіп жетілуі туралы монография қалдырды: “Вопросы
восстановления и новообразования кровеносных сосудов”, Алма-Ата,
Наука, 1970.
1983 жылдан 1999 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия
кафедрасын биология ғылымының докторы профессор Ғалия
Махмудқызы Мусагалиева басқарды. Бұл кафедрада “Балалар
организмінің өсетін ортаға морфофункционалды бейімделуі” тақырыбында ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілді.
Алшынбай Рақышулы Рақышев Алматы медицина институтының
анатомия кафедрасына профессор болып келгеннен (1968 ж.) бастап
ғылыми іздену жұмыстарын жан-жақты, кеңінен қойып үйымдастырды.
32

34.

Ол 1969-1977 жылдары институттын оку-тәрбие жөніндегі про­
ректоры болып кызмет аткара жүріп, кафедраны жанадан ғылыми
ізденіс жүмыстарына керекті жабдыктармен камтамасыз етіп, институтты үздік бағамен бітірген жастарды кафедраға топтастыра білді.
1975 жылдан Қазакстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, медицина ғылымының докторы, про­
фессор А. Р. Рақышев 1975-1984 жылдары емдеу және стоматология
факультеттерінің анатомия кафедрасын баскарды.
Сол уакыттағы кафедрадағы ғ ылыми-жүмыстар тақырыбы:
1) Вегетативтік нерв жүйесінің функционалды қүрылымдық үйымдастырылуы;
2) Шеткі нерв күрылымдарынын зақымданған кездегі регенеративтік-қайта жаңару қабілеттерінің жолдары мен ерекшеліктері;
3) Гелий-неон лазер сәулелерінің нерв және тамыр жүйелеріне эсер
ететін заңдылықтары;
4) Оқу үрдісіне Қазақ Медицина терминдерін енгізу және оның
ғылыми негіздерін дамыту.
Жоғарыда көрсетілген ғылыми тақырыптарды жүргізуде белгілі
нейроморфологиялық әдістермен қатар, тым нәзік жаңа әдістер
23 - с у р е т. Алматы Медицина Институтының қалыпты анатомия
кафедрасының 1970 жылғы қызметкерлері.
І-қатарда отыргандар: X. М. Аспендияров, Е. П. Высочина, В. К. Бровко,
Б. Е. Абдрахимов, С. Р. Қарынбаев, А. Р Рақышев. С. Е. Киселева,
А. А. Ахундова, А. С. Сақыпбаев.
3— 210
33

35.

қолданылды (электрофизиология, биофизика, электронды микро­
скопия, гистохимия).
Айтылган мэселелер бойынша 25 докторлық және кандидаттык
диссертациялар қорғалып, монографиялар жарыққа шықты. А. Р. Ракышевтің басшылығымен медицина ғылымдарының докторы ғылыми атагына диссертация қорғаған А. А. Абдрахманов (1992), Ә. А. Идрисов
(1994), Т. М. Досаев (1997), Е. И. Случанко (1997), Г. У. Жанайдарова
(1997) болса, медицина ғылымдарының кандидаты ғылыми атағына
Н. А. Киселева, О. А. Демьянская, В. П. Цой, Б.У. Телеуов, Р. И.
Исмағұлов, Б. 3. Шуйская, М. Н. Омарова, А. А. Абдрахманов, Н. Ш.
Мыңжанова, Т. М. Досаев, Б. Ш. Усупбекова, Қ. Е. Сисабеков, Р. И.
Исмагулов, О. А. Демьянская, А. А. Кальметьева, Г. С. Молдаташева,
Б. Ж. Салимгереева, А. В. Карамышева, Г. Инсежарова, Д. Ә. Мұрзанова
диссертация қорғады.
Бұл уақыт ішінде А. Р. Рақышевтің 10 монографиясы баспадан
шықты:
1. Казахско-русско-латинский словарь анатомических терминов, I
бөлім, Алматы, 1963 ж.
2. Казахско-русско-латинский словарь анатомических терминов, II
бөлім, Алматы, 1966 ж.
3. Морфология тазового сплетения, Алматы, 1971 ж.
4. Анатомиялық сөздік (казақша-орысша-латынша), Алматы, 1992 ж.
6. Организмнің нәзік құрылымы, Алматы, 1994 ж.
7. Адам анатомиясы (оқулық) I, II том, Алматы, 1994 ж., 1995 ж.
8. Халықаралық анатомиялық номенклатура, Алматы, 2003 ж.
9. Қазақша-орысша медициналық сөздік, Алматы, 1999 ж., 2003 ж.
басылымдары.
10. “Ағылшынша-қазакша медициналық сөздік”, Алматы, 2003 ж.
Кейінгі екі сөздік профессор Т. Ә. Момыновпен бірге жасалды.
Айтылған ғылыми ізденістер біріншіден - аз зерттелген және
теориялық әрі практикалық мәні бар тақырыптарды көтерсе, екіншіден - күн тәртібіне қойған жаңа құнды зерттеу жұмыстары еді. Әсіресе,
қазақ тілінің Мемлекеттік дәреже алуына байланысты медицинадағы
ғылыми атау-терминдерді бір ізге түсіріп оны ғылым және оқуәдістемелік үрдістеріне кіргізуді көздеп ұлттық тілдің қолдану аясын
кеңейтуге бағытталған еді.
Жоғарыда келтірілгендерге қоса айтатын мәселе, 1968 жылдан
бастап кейінгі 15 жыл ішінде Қазақстандағы морфология ғылымынын
едәуір көтеріліп дамуымен қатар оның бүкіл одақтық (Кеңес дәуірі
кезінде) және халықаралық деңгейге жеткен кезі еді. Бүл уақыттарда
Қазакстанда көптеген ғылыми конференциялар, симпозиумдар
ұйымдастырылып, белгілі ғылым жетістікгерін шетелге де жариялаптаныстыру жүмыстары да жолға қойылған болатынды. Мәселен, бүл
кездерде Алшынбай Рақышұлының Қазақстан Республикалық
34

36.

24 - с у р е т. Бүкілодақтық Морфологтар конференциясына
қатысушылардың бір тобы, 1972 ж.
I қатарда: A. Р Рақышев. A. X. Аушев, Б. М. Жангелов, В. Н. Швалев,
Т. М. Масенов, Е. А. Дыскин, А. М. Мурзамадиев, В. В. Куприянов,
Г. Г. Шамсеева, Л. С. Кочкина, А. Ю. Сопильник.
Морфологтар қоғамының төрағасы, Бүкілодақтық анатомдар, гистологтар және эмбриологтар қоғамының Президиум мүшесі және ол
қоғамның бас ғылыми журналының (“Архив анатомии, гистологии и
эмбриологии”, Ленинград, Медицина) редакция алқасының мүшесі
болды.
А.Р. Рақышев 1980 жылы Парижде Медицинада Лазер сәулесін
қолданудағы Дүниежүзілік ассоциацияның құрметті президенті болып
сырттай сайланды. Ол көптеген Халықаралык анатомдар конгрестерінде (Ленинград, 1970; Токио, 1975; Мексика, 1980; Сингапур, 1996)
қатысқан.
1985-1987 жж. емдеу факультетінің анатомия кафедрасын доцент
Асылхан Сахипбаев басқарса, кейіннен оқу жоспарларының өзгеруі
және педагогикалық жұмыстарға қойылған талапка және мамандықтарға байланысты ерекшелігіне сай анатомия кафедрасы әр деканаттар
бойынша жұмыс атқарылып жатты.
1988 жылдан 2001 жылға дейін біріккен емдеу және педиатрия
кафедраларының кафедрасын профессор А. Р. Рақышев баскарса,
педиатрия факультетінің №2 анатомия кафедрасын 2001 жылдан бастап
35

37.

25 - с у р е т. Д ү н и е ж ү з іл ік А н а т о м д а р К о н г р е с ін е қаты сқан Қ азақ станды қтар,
Л е н и н г р а д , 1 9 7 0 ж.
медицина ғылымдарының докторы, профессор Балумаржан Наскенқызы Нурмухамбетова меңгереді.
2003 жылдың 1-қыркүйегінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылыми Академиясының академигі, профессор А. Р. Рақышевқа
университетке сіңірген еңбегі үшін университеттің "Құрметті кафедра
меңгерушісі" деген атақ берілді, №1 емдеу факультетінің анатомия
кафедра меңгерушісі болып, медицина ғылымының докторы, профессор
Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков тағайындалды.
Жоғары білімді дәрігерлер дайындайтын Республикадағы екінші
орталық 1950 жылы ашылған Қарағанды медицина институты болды.
Анатомия кафедрасының бірінші меңгерушісі профессор М.
М.Тростанецкий (1950-1951), одан соң 3. Г.Слободин 1965 жылға
дейін басқарды.
Зиновий Герасимович Слободин медицина ғылымдарының
докторы, профессор 1927 жылы Белорус университетінің медицина
факультетін бітірген. Оның басқаруымен 1 докторлық 12 кандидаттық
диссертациялар қорғалды. Қарағанды медицина институтының анато­
мия кафедрасын 15 жылдай басқарып, өзінің көптеген ізбасарларын
қалдырды. Оның ғылым шыңына шығу жолдары Д. М. Голуб, Б. И.
Лаврентьев сықылды үлкен ғалымдардың ықпалымен болды.
36

38.

2 6 - с у р е т.
3. Г. С л о б о д и н
(1 9 0 4 -1 9 6 5 )
27 - с у р е т.
Л. С. Кочкина
( 1 9 2 4 -1 9 9 7 )
1965-1968 жылдары кафедраны профессор Б. 3. Эрез, 1969 жылдан
1990 жылға дейін медицина ғылымдарының докторы, профессор
Любовь Сергеевна Кочкина басқарды. 3. Г. Слободин мен Л. С. Кочкина
өздерінің көптеген оқушылары арқылы автономдык нерв жүйесінің
дамуын, оның жасқа байланысты ерекшеліктерін зерттеп өте бағалы
жұмыстар жүргізді. Бұл проблема бойынша көптеген кандидаттық
диссертациялар қорғалды: Г. Г. Шамсеева, А. В. Вагапова, А. Л.Поповиченко, А. Р. Рақышев, Н. А. Цыцорина, А. X. Аушев, Р. Д.Тасболатова,
Ә. О. Омарханов, А. П. Талалуев, А. Н. Чмирюк, X. М. Мукушев, В. Г.
Демин, М. А. Лемеш, Б. Толпаров, Е. Шкутина, А. И. Эбауэр, Ғ. М.
Амренова, Ж. К. Бекішбекова, М. Г. Баймүханов.
1991 жылдан бері қазіргі Қарағанды Медицина академиясының
анатомия кафедрасын сол оқу орнының түлегі доцент Мухамедия
Ермекулы Тебенов басқарады.
Ақтөбе медицина институтының анатомия кафедрасының негізін
қүраған профессор А. П. Сорокин (1962-1964), доцент Г. В. Стельников (1965-1969), профессор Б. М. Эрез (1969-1973). 1975 жылдан
профессор К. В. Мельникова, 2000 жылдан доцент Марданов С. Б.,
2000-жылдан медицина гылымдарынын докторы, профессор Турақбай
Жетенулы Үмбетов, кейінгі жылы медицина гылымдарынын докторы,
профессор А. Н. Жумабаева басқарды.
Семей медицина институтының бірінші кафедра меңгерушісі
доцент И. М. Турецкий (1954-1963), соңынан доцент Ф. П. Плякин
(1964-1971), доцент Н. Б. Абсалямова (1972-1973), профессор Н. И.
Армянина (1974-1976), профессор Е. П. Цветов (1977-1978), Ж. М. Бай37

39.

делдинова (1988-1990), 1991 жылдан бастап 2002 жылға дейін медицина
ғылымының докторы Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков меңгерсе,
2002 жылдан медицина ғылымдарының докторы, профессор Муқанов
Қанат Нургазыулы басқарады.
1964 жылы Республикада ашылған медицина жоғарғы оқу орны Целиноградтағы медицина институтының бірінші ұйымдастырушысы
және анатомия кафедрасының меңгерушісі доцент Алшынбай
Рақышулы Рақыиіев болды. 1968 жылдан кейін кафедраны
меңгергендер профессор А. Ю. Сопильник, доцент Т. А. Березовая,
профессор И. С. Ермолова, кейінгі кезде кафедраны медицина
ғылымдарының докторы, профессор Әшім Болатулы Әубәкіров
басқарады.
Кейінгі 1990 жылдары Шымкент фармацевтік институтының
оңтүстік Медицина академиясына айналуына байланысты ондағы
анатомия кафедрасын ең алғаш доцент А.С.Сақыпбаев басқарса,
кейіннен доцент Қәасымхан Ермекбайулы Сисабеков басқарады.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетіндегі анатомия кафедрасын ұйымдастырушы (1992-1996)
профессор Алшынбай Рақышулы Рақышев болса, кейіннен анатомия
кафедрасын оның шәкірті доцент Бақтыгул Шаршекейқызы
Усупбекова басқарды.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдай талабына сай 1993
жылы Алматыда мемлекеттік қаржыландырудан тыс Қазақстан
медицина институты ұйымдастырылды. Ондағы қалыпты анатомия
кафедрасын ұйымдастырған А. Р. Раңышев болды. 2001 жылдан
анатомия кафедрасының меңгерушісі С.Ж. Аспандияров атындағы
Қазақ Ұлттық медицина университетінің түлегі - медицина ғылымдарының кандидаты, доцент Багдат Жанабайқызы Сәлімгереева.
38

40.

АДАМ ДЕНЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
О РГА Н И ЗМ Ж Ә Н Е ОНЫ ҚҰРАЙТЫ Н ЭЛ ЕМ ЕН ТТЕР
А н а г о м и я н ы ң зе р т т е у о б ъ ек гісі ор ган и зм болған ды к тан , алды м ен
о н ы ң к ү р ы л ы м ы н а д е г е н ж ал п ы көлкарасты б ая н д ай м ы з. О р га н и зм д і
т ү с ін у д с
анатом иядагы
м а т ер и а л и ст ік
ж әне
и д е а л и ст ік
дүниеге
к ө з қ а р а с т ы ң ай ы р м а ш ы л ы ғы б а р ы н ш а айкы н к ө р ін ед і. М ех а н и к а л ы қ
м атериализм
нем есе
органи зм ді
ж асуш аларды ң
қарасты рады .
Бүған
ағзаларды ң
(В и р хов )
(М о р га н ь и ),
жай
к а р а м а -қ а р сы
т ін д е р д ің
м еханикалы к
диалектика
(Б иш )
косы нды сы
бойы нш а,
деп
органи зм
“ с ү й е к , ш е м і р ш е к , б ү л ш ы к е т , т і н д е р ж ә н е т. б . м е х а н и к а л ы к к о с ы н ­
д ы с ы ” е м е с (Г егел ь ).
Организм
ө зін ің
- б ұ л т а р и х и қалы птаскан түтас, үдай ы ө зг ер іп оты раты н
ерекш е
алмасуға,
қүры лы мы
өсуге
ж әне
мен
көбею ге
дамуы
бар,
к а б іл ет т і
корш аган
ж үйе.
орта
О рганизм
мен
за т
корш аган
о р т а н ы ң ө з і б е й і м д е л г е н ж ә н е о д а н ты ск а р ы тір ш іл ік е т е а л м ай ты н
б е л г іл і
б ір
жағдайлары нда
ғана
ө м ір
сү р ед і.
Қорш аған
сы рткы
т а б и ғ а т п е н ү д а й ы зат а л м а с у о р г а н и зм ө м ір ін ің ең м ә н д і б е л г іс і бол ы п
т а б ы л а д ы . З а т а л м а с у т о қ т а л с а , т і р ш і л і к т е т о к т а л а д ы (Ф . Э н г е л ь с ) .
О р г а н и з м ж е к е л е г е н д а р а қ ү р ы л ы м д а р д а н - бір ы ң га й т үтас бол ы п
б ір ік к е н а ғ за л а р , т ін д с р ж ә н е т ін д ік э л е м е н т т е р д е н түрад ы .
Т ір ш іл ік
формалары
эвол ю ц иясы
(бел ок ты
алды мен
ж асуш асы з
т і р ш іл ік
“ м о н е р а л а р ”, в и р устар ж ә н е т .б .), со д а н
ж асуш алы қ
формалары
күрделенуі
бары сы нда
функцияларды
ү р д іс ін д е
атқаруға
пайда
болды .
Қ үры лы стары ны ң
о р г а н и зм д е р д ің
ы ңғайлана
ж еке
бастайды
б ө л ік т е р і
да,
соны ң
к е й ін
одан
әрі
ж екелеген
аркасы нда
о р г а н и з м ө з т ір ш іл ік ж а ғ д а й л а р ы н а б е й ім д е л е д і. О сы м ен бай л ан ы сты
ж а су ш а сы з ж ә н е ж асуш алы қ қүры лы м дардан осы ларды ң маманданған
ж и н а қ та р ы - т ін д е р , ағзалар ж ә н е ақы ры нда, ағзалар ж иы нты қтары ж ү й е л е р п айда бо л а бастайды . А д ам д е н е с ін д е бүл күры лы м дарды ң
барлы ғы
да
к ір ед і. Ж а су ш а л а р
көпж асуш алы
ж ануарлардагы
адам
о р га н и зм ін д е баска да барлы к
сияқты
тек
т ін д е р
күрамы нда
гана
т ір ш іл ік ет е алады .
ТІНДЕР
Б із
бүл
ж ерде
т ін д е р
туралы
н е г із г і
мағлүматтарды
кы скаш а
б а я н д а у м е н ғана ш е к т е л е м із, олар ги стол оги я к ур сы н да толы к б е р іл е д і.
Tin
-
о р г а н и зм н ің
тарихи
қалы птаскан
ж асуш алар
мен
оларды н
т уы н д ы л ар ы н ан түраты н, ө зін е тән м ор ф оф и зи ол оги я л ы к , би о х и м и я лык қасиеттері бар ж еке ж үйе.
39

41.

Әрбір тін онтогенезде белгілі бір ұрықтық бастамадан дамуымен
және өзіне тән басқа тіндермен өзара қатынасымен, организмдегі
орнымен сипатталады.
Тіндер морфологиялық жағынан жасушалардан және жасушааралық заттан құралған. Адам мен жануарлар организмдерінің алуан
түрлі тіндерін төрт топқа біріктіруге болады: 1) шектес тіндер немесе
эпителий (өрмекторы тәрізді жұқа); 2) организмнің ішкі ортасындағы
тіндер немесе дәнекер тін; 3) бұлшықет тіндері; 4) нерв (жүйке) тіні.
Ш е к т е с н е м е с е э п и т е л и й т ін д е р і сыртқы ортамен шектесетін
беттерде (тері типті эпителий) орналасады, сондай-ақ қуыс ағзалардың
қабырғаларын (ішек типтес эпителий) және дененің тұйық қуыстарын
астарлайды. Тамырларды ішкі жағынан астарлайтын эпителийэндотелий деп аталады. Түтікше, қапшық және басқа құрылымдар
пішіндес эпителий жасушаларының кешендері без (безді эпителий)
түзеді. Эпителилердің негізгі қызметі - жабын болу және секрет
шығару.
Іи ік і о р т а т ін д е р і н е м е с е д ә н е к е р т ін д е р . Олардың сыртқы ортамен
тікелей байланысы жоқ, қасиеттері жағынан алуан түрлі және
атқаратын ортақ қызметі - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын
сақтау (гомеостаз) негізінде бір топқа біріктірілген. Омыртқалылардың
эволюциясы барысында ішкі орта тіндері түрлі-түрлі бағытта дамыды:
бір топша трофикалық және қорғаныш қызметін атқара бастады (сұйык
тіндер - қан мен лимфа және қан түзуші тіндер); басқа топша тірек
қызметін атқара бастайды (талшықты дәнекер, шеміршек және сүйек
тіндер). Бұл жіктеуді одан әрі жіктей беруге болады. Айталык,
шеміршек тін жасушааралық затының сипаты бойынша гиалинді немесе
шынытәрізді, талшықты немесе фиброзды және серпінді талшыктар
торы бар серпінді болып келеді. Сүйек тіні - беріктігі жағынан темір мен
граниттен бірнеше есе асып түсетін бүкіл организмдегі ең қатты және
мықты тін. Оның бұл қасиеті ізбес қабаттарымен қаныққан жасушааралық затқа байланысты.
Б у л ш ъ щ е т т ін д е р і. Функционалдық белгісі - жиырылу қабілеті
бойынша біріктіріледі. Жиырылатын элементтері бірнеше көздерден
дамиды және құрылыстары әр түрлі болады.
Ішектің, несеп шығаратын жолдардың және т.б. қабырғаларындағы
бірыңғай салалы (тегіс) бұлшықет тіні еріксіз, баяу жиырылады, ішінде
жіңішке жіпшелері - миофиламенттері бар ұршық тәрізді жасушалардан
тұрады. Қаңқалық көлденең-жолақты бұлшықет тіні адамның еркіне
бағынады. Талшықтардың ішінде де көлденең-жолақты миофибрилдер
түріндегі өзіне тән элементтері болады. Олардың жиырылу жылдамдығы аса жоғары. Жүректің бұлшықет тіні орналасуы мен
құрылысы жағынан қаңқалық бүлшықет талшықтары фибрилдерінен
өзгешеленетін көлденең-жолақты фибрилдері бар жасушалардан
тұрады. Сонымен қатар жүрек етінің айырмашылығы - біздің еркімізге
40

42.

б а г ы н б а й , б ір ін ш і ж и ы р ы л у д а н бастап ө м ір бой ы сон гы ж и ы р ы л уға
д е й ін ты н б а ст а н ж ү м ы с іст е у ін д е . К ө зд ің караш ы ғы н тары лты п ж ә н е
к е ң е й т е т ін ж а с у ш а л а р ы б ұ л ш ы к е т т ін ін ің ж ек е түр і бо л ы п табы л ады .
Нерв mini
-
нерв
ж асуш алары
н ей р о гл и я д а н н ем есе кы скаш а
мен
глиядан
косалкы
элем ен ттерден
(g lia гр ек ш е
-
ж ел ім ) түрады .
Н е р в ж а с у ш а л а р ы н д а екі т ү р л і ө с і н д і л е р б а р . Б ір ө с і н д і л е р т і т і р к е н у д і
қабы лдауш ы
аппараттардан
ж асуш а
т ә р ізд е н іп тарм ақталады да, сонды ктан
д е н е с ін е
әкеледі
дендриттер
ж әне
ағаш
(d en d ron , гр ек ш е -
а ға ш ) д е п атал ады . Баска ө с ін д іл е р ж а с у ш а д е н е с ін е н ш ы ғады да, нерв
и м п у л ь с ін қ а й сы б ір ә р е к е т н ә т и ж е с ін (эф ф ек т ) б е р е т ін эф ф ек тор л ы к
ж а с у ш а ғ а ө т к і з е д і . Б ү л ө с і н д і н е й р и т д е п а т а л а д ы , о л к өп к а ш ы к т ы к к а ,
к е й д е 1 м е т р д е н астам үзы н ды қ қ а, созы л ы п ж атады да, нерв талш ы ғ ы н ы ң б іл ік т ік ц и л и н д р ін қ ү р а й д ы , с о н д ы қ т а н оны
ш а - б іл ік ) д е п те атай ды .
Аксон
аксон
(a x is, л аты н -
нейроглияны ң ерекш е ж асуш алары нан
қүрал ған қ абы қ ш ам ен қапталған. Қ үры лы сы ндағы ұсак айы рмаш ы лы ктары на карай -
ақ (миелинді)
ж әне
сүр (миеленсіз) таліиықтар
деп бө-
л е д і. Н ер в ж а с у ш а сы барлы қ ө с ін д іл ер і ж ә н е ол арды ң үш тары н дағы
т а р а м д а р ы м ен к оса н ей р о н (neuron, грекш е нерв) н ем есе
нейроцит
деп
а т а л а д ы . Н е р в т і н і н і ң н е г і з г і қ а с и е т т е р і - т і т і р к е н г іш т ік ж ә н е ө т к і з г і ш т ік .
А ҒЗА Л А Р
Агза (organon - ағза , орган) - өзіне тән күрылысы мен кызметі бар
тарихи қалыптасқан әр түрлі тіндер жүйесі.
Мәселен, жүректе көлденең-жолакты тін ғана емес, сондай-ак
дәнекер тіннің әр алуан түрлері, эндотелий және тегіс салалы бүлшыкет
тіндері бар. Алайда, олардың ішінен жүрек бұлшыкет тіні басым келеді
де, оның қасиеті жиырылу болғандықтан жүректің күрылысы мен
қызметін анықтайды.
Ағза өзіне ғана тән пішіні, құрылысы, аткаратын кызметі, дамуы
мен организмдегі орны бар біртүтас түзіліс болып табылады.
Кейбір ағзалар өз кезегінде түрлі тіндерден түратын, күрылымы
жағынан үқсас көптеген түзілістерден қүралған. Ағзаның әрбір
осындай бөлігінде осы ағзаға тән қызметті аткаруға қажеттінің барлығы
болады. Мәселен, өкпе ацинусы агзаның кішкентай бөлігі болып
табылады, алайда онда эпителий, дәнекер тін, кантамырлардың
қабырғаларында тегіс салалы бүлшыкет тіні, нерв талшықтары бар.
Ацинуста өкпенің негізгі қызметі газ алмасу іске асырылады. Мүндай
түзілістер ағзаның қүрылымдық-функционалдық бірліктері деп
аталады.
А г з а л а р ж ү й е л е р і ж ә н е а п п а р а т т а р . Организмде біркатар
функцияларды атқару үшін бір ағза жеткіліксіз болады. Сондыктан
ағзалар жиынтыктары - жүйелер пайда болады.
41

43.

- бұл өздерінің құрылысы, атқаратын қызметі және
дамуы жағынан ұқсас, біртекті ағзалардың жиынтығы. Мәселен, сүйек
жүйесі - құрылысы, қызметі және дамуы бірдей сүйектер жиынтығы,
бұлшықет, тамыр немесе нерв жүйесі туралы да осыны айтуға болады.
Асқорыту ағзаларының, тыс қарастырғанда, бір-бірінен айырмашылықтары бар сияқты, бірақ олардың барлығының шығу тегі ортақ,
құрылыс жоспары және атқаратын қызметтері бірдей; олардың барлығы
анатомиялық жағынан өзара байланысты және топографиялық жағынан
жақын. Сондықтан асқорыту ағзалары да жүйе құрайды.
Құрылысы мен дамуы бірдей емес жекелеген ағзалар мен ағзалар
жүйелері де ортақ қызметті атқару үшін біріге алады. Әртекті
ағзалардың мұндай функционалдық бірлестіктерін а п п а р а т деп
атайды. Мәселен, қозғалыс аппаратында сүйек жүйесі, буындар және
бұлшықет жүйесі бар. Белгілі бір функционалдық маңызы бар, мәселен
нерв жасушасының қабылдайтын құрылымдарды р е ц е п т о р л ы а п п а р а т
деп атайды.
Ағзалар жүйелері мен аппараттардың мынадай түрлері бар:
1. Тіршілікті сипаттайтын негізгі үрдіс - қоршаған ортамен зат
алмасуды іске асыратын ағзалар. Бұл үрдіс қарама-қарсы құбылыстардың - сіңіру, ассимиляция және бөліп шығару, диссимиляцияның
бірлігі болып табылады.
Қоректік заттарды, оттегін сіңіруді асқорыту және тынысалу
жүйелері қамтамасыз етеді. Алмасу өнімдерін шығаруды несеп ағзалар
жүйесі іске асырады. Алмасу өнімдерін асқорыту және тынысалу
жүйелері де бөліп шығарады.
2. Түрдің сақталуын қамтамасыз ететін ағзалар - көбею ағзаларының
жүйесі немесе жыныс ағзалары.
Несеп және жыныс ағзалары дамуы және құрылысы жағынан өзара
тығыз байланысты, сондықтан оларды несеп-жыныс жүйесі деп
біріктіреді.
3. Асқорыту және тынысалу жүйелері арқылы қабылданған
материалды бүкіл организмге таратып, ал шығарылуға тиісті заттарды
шығару жүйесіне жеткізетін ағзалар қанайналым ағзалары - жүрек пен
тамырлар (қан және лимфа тамырлары). Бұлар жүрек-тамыр жүйесін
құрайды.
4. Организмдегі химиялық және барлық үрдістердің реттелуін іске
асыратын ағзалар - ішкі секреция бездері немесе эндокриндік бездер.
Асқорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбею ағзалары, тамырлар мен
эндокриндік бездер в е г е т а т и в т ік , ө с ім д ік т ің т ір ш іл ік а г з а л а р ы деген
атпен біріктіріледі, өйткені осыларға ұқсас функциялар өсімдіктерде де
кездеседі.
5. Организмді қозғалыстың көмегімен қоршаған ортаға бейімдейтін
ағзалар тірек-қимыл аппаратын құрайды, ол қозғалыс рычагтарынан сүйектерден (сүйек жүйесі), олардың қосылыстарынан (буындар мен
А гза л а р ж үй есі
42

44.

с ің ір л е р д е н )
ж әне
оларды
козгалы ска
к е л т ір ет ін
бүлш ы кеттерден
(б ү л ш ы к ет ж ү й с с і) түрады .
6.
Сы ртқы
ортадан
тіт ір к ен у л ер д і
кабы лдайты н
ағзалар
с е зім
ағзалары ж ү й е с ін күрайды .
7. Н е р в т і к б а й л а н ы с т ы іс к е а с ы р ы п , б а р л ы к а г з а л а р д ы н к ы з м е т і н
б ір т ү т а с
етіп
б ір ік т ір ет ін
ағзалар
нерв
ж ү й е с ін
күрайды .
жогары
д ә р е ж е л і нерв кы зм еті (п си хи к а) сон ы м ен байланы сты .
Тірек-қимыл
аппараты,
а н и м а л д ы қ , (a n im a l
с е зім
ағзалары
ж әне
нерв
ж үйесі
жануардыц тіршілік агзалары
- жануар)
деген
а т п ен б ір ік т ір іл е д і, ө й т к ен і к о зға л у (ор ы н ауы сты р у) ж ә н е нерв кы зм еті
ж а н у а р л а р ғ а ғ а н а т ә н д е , ал ө с і м д і к т е р д е к е з д е с п е й д і д е у г е б о л а д ы .
А л а й д а т ү т а с о р г а н и з м д е г і в егет а ти в тік ж ә н е а н и м а л д ы к ү р д іс т е р д ің
б ір л ігін
есепке
ала
оты ры п,
бүлай
бөлу
салы сты рм алы ,
ш артты .
з е р т т е у г е ы ң ға й л ы б о л у ү ш ін к а ж ет ек е н ін е с т е са к т а у керек.
Т е р ім е н ж а б ы л ғ а н т ір е к -к и м ы л ап п ар аты нағы з д е н е н і "соманы "
қүрады , оны ң
қуы старды ң
агзалар
ж әне
іш ін д е
кеуде ж ән е
қабы рғасы н
іш к у ы с ы
қүрайды .
Бүл
ж атады . Д ем ек , “сома"
куы старды ң
іш ін д е г ін і
ііикі
д е п атайды . О ларға аск оры ту, ты ны с алу, зәр ш ы гару, к ө б ею
соларм ен
байланы сты
іш к і
секреция
бездері
(ягни
ө с ім д ік
т і р ш і л і г і а ғ з а л а р ы ) ж а т а д ы . Іш к і а ғ з а л а р ғ а ж ә н е “ с о м а ғ а " с ү й ы к т а р д ы
ө т к із е т ін ж о л д а р , я ғн и қан м ен л и м ф а н ы таси ты н ж ә н е там ы р ж ү й е с ін
қ ү р а й т ы н , т а м ы р л а р м ен т іт ір к е н у л е р д і ө т к ізе т ін ж о л д а р , яғни б а с миы
ж әне
ж үлы нмен
б ір ге
нерв
ж ү й е с ін
күрайты н
нервтер
к ел ед і.
С ү й ы қ т ы қ т а р м ен т іт ір к е н у л е р д і ө т к ізет ін ж о л д а р н е й р о г у м о р а л д ы қ
р ет т еу д ің
к ө м егім ен
организм ді
б ір ік т ір у д ің
анатомиялы к
н егізін
қ ү р а й д ы . С о н д ы қ т а н іш к і а ғ з а л а р м е н “ с о м а ” б і р е г е й т ү т а с о р г а н и з м н і ң
б ө л ік т ер і
болы п
айты лғандарға
б е л г іл еу г е
ш алы қ
ағзалар
табы лады
сү й ен іп
болады :
ж әне
ш артты
органи зм
қүры лы мы ны ң
ор ган и зм -ағзал ар
эл ем ен ттер -м ол ек ул ал ар .
ж әне
ж үйелер
түрде
б ө л ін ед і.
мы надай
О сы
схем асы н
ж ү й е с і-а г за -т ін -ж а с у ш а -ж а су -
О сы лай
арасы ндағы
ғана
боле
оты ры п,
байланы старды ң
ж екелеген
ты ғы зды ғы
с о н ш а л ы қ , о р г а н и зм д е бір ж ү й е н і баск а ж ү й е д е н анатом иялы к ж ағы нан
д а , с о н д а й - а қ ф у н к ц и о н а л д ы к ж а ғ ы н а н д а о к ш а у л а у м ү м к ін е м е с т іг ін
а т а п к ө р с е т у қ а ж е т . А л а й д а к ө п т е г е н ф а к т іл ік м а т е р и а л д ы з е р т т е у г е
ы ң ғай л ы б о л у ү ш ін ж ә н е т ү та с о р г а н и зм н ің к үры лы сы н б ір д е н окы п м е ң г е р у м ү м к ін е м е с т іг ін е с к е р іп , д е н е қ үр ы л ы сы н ж ү й е л е р б о й ы н ш а
зер ттеу
б ө л ім ін е
қабы лданған,
сәйкес
оларды ң
к ел ед і:
сүйек
әрқайсы сы
ж үйесі
анатомияны ң
туралы
іл ім
б е л г іл і
бір
(о ст еол оги я ),
с ү й е к т е р д ің к о сы л у л а р ы турал ы (а р т р о л о ги я ), б ү л ш ы қ ет ж ү й е с і туралы
( м и о л о г и я ) , іш к і а г з а л а р т у р а л ы ( с п л а н х н о л о г и я ), ж ү р е к -т а м ы р ж ү й е с і
т у р а л ы (а н г и о л о г и я ), н ер в ж ү й е с і тур ал ы (н е в р о л о г и я ), с е з ім агзалары
туралы
(эстези о л о ги я )
ж әне
іш к і
секреция
бездері
туралы
(эн до­
к ри н ол оги я).
43

45.

ОРГАНИЗМНІҢ ТҰТАСТЫҒЫ
Организм дегеніміз - өзін-өзі қайталап жасауға, өздігінен дамуға
және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар тірі биологиялық біртұтас жүйе.
Организм түрлік жағынан өзін бірыңғай тұтас нәрсе ретінде көрсетеді.
Организмнің тұтастығы, яғни оның бірігуі (интеграциялануы):
1) организмнің барлық бөлшектерінің (жасуша, тін, ағза, сұйықтар т. б.)
қосылуымен; 2) организмнің барлық бөліктерінің: а) оның тамырларында, қуыстары мен кеңістіктерінде айнала агып жататын сұйықтардың (гуморалдық байланыс, humor - сұйықтық); ә) организмнің
барлық үрдістерін реттейтін нерв жүйесінің көмегі арқылы байланысуымен қамтамасыз етіледі. Әлі нерв жүйесі жоқ қарапайым,
біржасушалы организмдерге (мысалы, амебалар) байланыстың тек бір
ғана түрі - гуморалдық байланыс тән. Нерв жүйесінің дамуымен
байланысты - гуморалдық және нервтік байланыстар пайда болып,
жануарлардың құрылысы күрделеніп, нерв жүйесі дамыған сайын
“денені меңгеріп”, әрі организмнің барлық үрдістерін, оның ішінде
гуморалдық үрдістерді де өзіне бағындырды. Нәтижесінде нерв
жүйесінің жетекшілік рөлімен бірыңғай нейрогуморалдық реттелу
құралды.
Сөйтіп өзінің тарамдары арқылы дененің барлық ағзалары мен
тіндерін торлап өтетін және гуморалдық байланыспен бірге
организмнің бірыңғай тұтас нәрсеге бірігуінің (интеграцияның)
материалдық анатомиялық субстраты болып табылатын нерв жүйесінің
қызметі арқылы организмнің тұтастығына қол жетеді.
Екіншіден, организмнің тұтастығы оның вегетативтік және
анималдық үрдістерінің бірлігімен қамтамасыз етіледі.
Үшіншіден, организмнің тұтастығы рух пен дененің, психика мен
сомалық дененің бірлігінде. Идеализм жанды дербес және танылмайтын деп санап, жанды денеден бөледі. Диалектикалық материализм
денеден бөлінген психика жоқ деп есептейді. Психика ойлау кабілеті
бар ең жоғары дамыған және ерекше ұйымдасқан материяның
көрінісі болып табылатын мидың денелік ағзаның қызметі болып
табылады.
О р г а н и з м д е г і э л е м е н т т е р д ің ө з а р а қ а т ы н а с ы . Бүтін дегеніміз оны басқа жүйелерден өзгешелейтін ерекше сапасы бар элементтер мен
үрдістердің күрделі жүйесі, бөлік дегеніміз - бүл жүйенің бүтінге
бағынған элементі.
Организм біртұтас нәрсе ретінде оның бөліктерінің (жасушалары,
тіндері, ағзалары) қосындысынан артық. Бұл артықтық фило- және
онтогенез үрдістерінде бөліктердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде
пайда болған жаңа сала. Берілген ортада дербес тіршілік етуге
қабілеттілік организмнің ерекше сапасы болып табылады. Мәселен,
біржасушалы организм (мысалы, амеба) дербес тіршілік етуге қабілетті.
44

46.

ал организмнін бөлігі болыи табылатын жасуша (мысалы, лейкоцит),
организмнен тыскары тіршілік ете алмайды және каннан бөлініп
алынса, оледі. Тек белгілі бір жағдайларды колдан жасағанда ғана
окшауланган агзалар мен жасушалар тіршілігін сактай алады (тіндер
культурасы). Алайда мүндай окшауланган жасушалардың кызметі түтас
организм жасушаларынын кызметімен бірдей емес, өйткені олар баска
тіндермен зат алмасудан шығарылып тасталған.
Біртүтас бүтін ретінде организм өзінің бөліктеріне жетекші рөл
аткарады, барлык ағзалар кызметінің нейрогуморалдык реттелуге
бағынышты болуы соның көрінісі болып табылады. Сондыктан
организмнен оқшауланған агзалар түтас организм шеңберінде өздеріне
тән қызметтерді атқара алмайды. Агзаларды көшіріп кондырудың
қиындыгы осымен түсіндіріледі. Ал организм біртүтас нәрсе ретінде
өзінің кейбір бөліктерінен айырылғаннан кейін де тіршілік ете береді,
оған дененің жекелеген ағзалары мен бөліктерін оперативтік жолмен
алып тастайтын хирургиялық практика дәлел бола алады (бір бүйректі
немесе бір жақ өкпені алып тастау, аяк не қолды кесіп алып тастау жәнс
т.б). Бөліктің бүтінге бағынуы абсолютті емес, өйткені бөліктің
салыстырмалы дербестігі бар. Салыстырмалы дербестігі болғандықтан,
бөлік бүтінге эсер ете алады, оған жекелеген агзалар ауырган кезде
бүкіл организмнің өзгеруі дэлел бола алады.
О р г а н и з м ж э н е о р т а . Сырткы орта организмнің тіршілігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына
сыртқы орта да кіруі керек.
“Барлық жерде және әр уақытта тіршілік - белгілі бір, бірақ өзгеріп
отыратын құрылыс пен сыртқы эсер факторларының кооперациясынан
қүралады” (И. М. Сеченов).
Организм қоршаған тіршілік жағдайлармен тығыз байланысқан.
Организм мен оның тіршілік ортасы арасындағы шекара салыстырмалы.
Tipi организмде сыртқының ішкіге және керісінше айналуы, әр уақытта
жүріп жатады. Тамақтың сіңірілуі сыртқының ішкіге айналуының
мысалы болып табылады.
Организмнің тіршілік жағдайларымен бірлігі оның қоршаған
табиғатпен зат алмасуы арқасында іске асырылады; зат алмасудың
тоқталуымен оның тіршілігі де тоқталады. Жануарлар мен адамдарда
зат алмасу нерв жүйесінің жетекшілік рөлі жағдайында нейрогумо­
ралдык реттелу арқылы анықталады, нерв жүйесі “организмді оны
қоршаған ортамен теңдестіретін аса нәзік аспаптык” қызметін
атқарады.
Организм мен сыртқы ортаның бірлігі органикалық формалардың
эволюциясының негізін қүрайды. Эволюция үрдісінде организмдердің
өзгермелі тіршілік жағдайларына бейімделуінің (адаптациясының)
морфологиялық көрінісі ретінде, олардың қүрылысының өзгергіштігі
байқалады. Адаптация бейімделу жүретін ортаның әсеріне де,
45

47.

с о н д а й -а қ ө зг е р іп оты раты н о р г а н и зм д е р д ің тұқы м қ уалауш ы л ы к ж ә н е
басқ а қ а с и е т т е р ін е д е бай л ан ы сты .
О ртаны ң
лары на
өзгер уі
ұдайы
К е р ісін ш е ,
дәреж еге
б ей ім д е л г е н
дамы п
д ей ін
қорш аған
келе
оны
ортаны ң
ө зг ер іп
о р г а н и зм н ің
ж атқан
қорш айты н
да
ж ағдай-
ө згер у л ер ін е
о р г а н и зм н ің
орта
оты раты н
ә с е р ім е н
ө зг ер ед і.
ә к е л е д і.
б е л г іл і
б ір
Ж ануарларды ң
т ір ш іл ік ж а ғ д а й л а р ы о л а р ү ш ін б и о л о г и я л ы қ о р т а қ ұ р а й д ы . А д а м ү ш ін
б и ол оги я л ы қ ор тадан басқ а ә л еу м ет т ік ортан ы ң ш еш у ш і м аңы зы бар.
А д а м т ір ш іл іг ін ің н е г ізг і ш арты е ң б е к б о л ы п та б ы л а д ы . Е ң б ек ә р е к е т і адам ды қ орш аған ортан ы ң аса м аң ы зды факторы . Е ң бек ү р д іс т е р і сол
к ә с іп
сипаты на
қарай
нерв
ж әне
бұлш ы қет
ж ү й ел ер ін ің
ө зін е
тән
ж ұ м ы сы н а бай лан ы сты . К ә с іб и м ам ан ды қ о р г а н и зм н ің сол м ам ан ды кка
байланы сты
б ө л ім д ер ін ің
к ө б ір ек
дамуы на
ә к е л е д і.
О сы ны ң
нәти-
ж е с ін д е м а м а н д ы қ а д а м д е н е с і қ ұ р ы л ы сы н а б е л г іл і б ір ә с е р ін т и г ізе д і.
А д а м о р г а н и зм ін ің қалы пты қ ұр ы л ы сы н ы ң ә р түр л і в ар и ан ттар ы е д ә у ір
д ә р е ж е д е со л адам н ы ң ж ұм ы сы н ы ң си п а ты м ен т ү с ін д ір іл е д і.
Ж ұм ы стан басқа адам
о р г а н и з м ін е о н ы ң б а р л ы қ б а с қ а т ір ш іл ік
ж а ғ д а й л а р ы : т а м а ғы , к и ім і, б а с п а н а с ы ж ә н е т ұ р м ы с т ы қ ж а ғ д а й л а р ы
э с е р ет е д і. Ә л е у м е т т ік ж а ғд а й ы н а н т у ы н д а й т ы н а дам н ы ң п си хи к ал ы қ
ж а й -к ү й ін ің
үлкен
м аңы зы
бар.
Е ңбек
ж әне
тұрмы с
ж ағдайлары
ә л е у м е т т ік ортан ы ң м а зм ұ н ы н к ұр ай ды . Ә л еу м ет т ік орта ад а м ға үл к ен
ж ә н е ж а н -ж а қ т ы э с е р ет е д і.
Қ оғам н ы ң тапты қ құры лы мы адам орган и зм і дам уы н да ш еш уш і рөл
атқарады .
е зг ід ег і
Қаналуш ы
тұтас
топтарға
халы қтарды ң
жататы н
ө м ір ін ің
адамдарды ң
ұзақты ғы
ж әне
отарлы қ
қанауш ы
топтар
ө к іл д е р ін ік ін е н ә л д е қ а й д а аз ек ен і м ә л ім . М о р а л д ы қ езг і, қ ай ы рш ы лы қ
п ен ауы р ең б е к ж а ғд а й ы н д а ө м ір с ү р е т ін таптар м ен тұтас халы ктар
наш ар тамақтанады , ж иі ауы рады , м ұны ң өзі оларды ң ұрпағы на эсер
ет е д і. А й тал ы қ , Ү н д іс т а н ағы л ш ы н д а р д ы ң отары б о л ғ а н к е зд е адам
ж асы ны ң
орташ а
т ә у е л с із д ік
ұзақ ты ғы
алғаннан
к ей ін
20-30
ғана
жы лдан
оны ң
асқан
халқы ны ң
ж оқ.
орта
Ү н д іс т а н
ж асы
арта
бастады .
АДАМ ОРГАНИЗМІНІҢ ЖЕКЕ ДАМУЫНДАҒЫ
(Онтогенез) НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
О р г а н и зм н ің (и н д и в и д т ің ) д а м у ы он ы ң ж ү р е т ін ор та сы н а б а й л а ­
ны сты . Ж ек е д а м у ы (о н т о г е н е з) б ір -б ір ін е н туаты н екі үл к ен к езең г е
б ө л ін ед і:
1.
Қүрсақішілік, пренатсілдық кезең,
болған организм
анасы ны ң құрсағы нда дам иды ;
ұры қ тан ған н ан туған ға д ей ін созы л ады .
46
бұл кезеңде ж аңадан пайда
қ ұ р с а қ іш іл ік
кезең

48.

2.
Қ у р с а қ т а и т ы с н е м е с е п о с т п а т а л д ы қ к е зе ц , б ү л к е з е ң д е ж а н а
т у г а н адам ө з д а м у ы н ана д е н е с ін с н ты с ж алғасты р ады ; туған н ан бастап
ө л гсн гс д сй ін созы лады .
Қ ұ р с а қ іш іл ік
(ал ғаш к ы
2
ай)
кезен
бүнда
ек і
ф азадан
үры кты ң
түрады :
1)
э м б р и о н гіы қ
(эм бр и он н ы ң )
бастапкы
ф аза,
дамуы .
а ғ з а л а р д ы ң н е г і з і қ а л а н а д ы ; 2) ф е т а л д ы ф а з а ( 2 - 9 а й л а р ) , б ү н д а іш т е г і
бал а о д а н ә р і д а м и д ы (fetu s, латы нш а
іш тегі бал а).
А д а м н ы ң ү р ы к т ы к д а м у ы ж а л п ы э м б р и о л о г и я к у р с ы н д а б е р і л е д і , ал
бүл
тарауда
бары нш а
ересек
қы скаш а
адамны ң
бастапкы
дене
күры лы сы н
мағлүм аттар
т ү с ін у
ғана
ү ш ін
каж ет
б е р іл е д і.
Адам
үр ы ғы н ы ң ж үм ы р тк ал ы к ж олы м ен ж аты рда дам уы ш артты т ү р д е б ес
к езең г е б ө л ін ед і:
1.
Ү р ы қ т а и у, зи го т а н ы ң т ү з іл у і. А талы к ж ы ны с ж а с у ш а - сп е р м и й
(sp er m iu m ) аналы қ ж ы ны с ж асуш асы н а ж үм ы р тк аға (o v u m ) ен ед і де,
о л а р қ о сы л ы п , ж аң а о р г а н и зм - зи го т а т ү зед і.
2. Б о л ш ек т еп у. З и г о т а ж а с у ш а л а р - б л а с т о м е р л е р г е (b la sto s, грекш е - ү р ы қ , m ero s б ө л ік ) б ө л ін е д і д е , ол ар д ы ң к ей б ір еу л ер і - эм б р и о б л а с т к а т о п т а л а д ы , ал б а с қ а л а р ы - т р о ф о б л а с т т ү з е д і .
Т р о ф о б л а с т т ы ң б ү р т ік т е р і ж а т ы р д ы н ш ы ры ш ты к абы н а е н е ө с іп ,
о н ы м е н б ір г е б а л а н ы ң ж о л д а с ы н н е м е с е п л а ц ен т а (р іа х , г р ек ш е- ж ал п ак
д е н е ) т ү з е д і.
3. Г а с т р у л а л а п у , кезеңінде біркабатты үрык үшкабатты үрыкка гаструлаға (gaster, грекше - қарын) айналады. Сыртқы қабат - экто­
дерма, ішкі қабат - энтодерма, ал олардың арасындағы ортаңғы кабат
мезодерма деп аталады.
Гаструлаланудың басқа маңызды нәтижесі - бастамалардың б іл ік т ік к е ш е н ін ің пайда болуы, оны:
1) Эктодермадан бөлінетін және дорсалды жағының орта сызығы
бойында жататын нерв табақшасы (нейроэктодерма) немесе науаша, ол
кейін нерв түтікшесіне - нерв жүйесінің бастамасына айналады;
2) Оның астында жататын хорда (chorde, грекше - сым);
3) Одан оңға және сол жағына карай латералды орналасқан
мезодерма құрайды. Біліктік бастамалар кешенінің дорсалды жақта
орналасуы адаммен бірге барлық хордалыларға тән және олар үшін ең
ескі әрі ортақ белгі болып табылады.
Үрықтың қүрылысында осы белгінің пайда болуымен гаструлалану
кезеңі аяқталады. Гаструлалану барысында болашак тіндердің баска да
бастамалары түзіледі.
4. Үрық денесінің оқшаулаиуы. Ұрықтан тыс бөліктерден окшауланған үрық, үзына бойына өсіп, бас (краниалды) және күйрыкты
(каудалды) үштары бар цилиндртәрізді түзіліске айналады; бүл кезде
үрык жапырақшалары қайта қүрылады.
47

49.

немесе э к т о д е р м а тері эктодермасына
бастама береді, одан тері эпителиі (жабын тін) немесе эпидермис және
оның туындылары - шаш, тырнақ, май, тері және сүт бездері; шырышты
қабықтың жабын эпителиінің бөлігі мен ауыз қуысының бездері; тіс
эмалі; артқы тесіктің көпқабатты эпителиі; зәр шығаратын және ұрық
шығаратын жолдардың эпителиі дамиды.
Нейроэктодермадан орталық және шеткі нерв жүйесінің барлық
бөліктері және ересек адамда нерв жүйесі мен сезім органдарының
құрамына енетін түрлі қосалқы эпендималық элементтер (мысалы,
көздің нұрлы қабығының жиырылғыш элементтері, пигментті эпителий
т.б.) дамиды. Іьикі ү р ы қ қ а б а т ы немесе э н т о д е р м а біртекті емес; оның
алдыңғы бөлігі энтодерма құрамына екінші рет қайталай енетін және
хорданың алдыңғы табақшасын түзетін эктодермадан, ал барлық қалған
бөлігі ішек энтодермасынан түрады.
Хорданың алдыңғы табақшасынан ауа жүретін жолдар мен өкпе
эпителиі, ауыз қуысы мен жұтқыншақтың шырышты қабығының едәуір
бөлігі, гипофиздің, қалқанша маңы бездердің, қалқанша бездің тіндері,
сондай-ақ өңештің жабын эпителиі мен бездері дамиды.
Ортаңғы ұрық қабаты немесе мезодерма, алғашқы кезде хордадан
оңға және солға қарай метамерлі орналасқан арқа сегменттерінен
немесе сомиттерден { s o m a , грекше - дене) тұрады, олар сегменттік
аяқшалардың (нефротомдардың) көмегімен мезодерманың спланхнотомдар немесе бүйір табақшалар деп аталған { s p la n c h n a , грекше - ішкі
ағзалар немесе ішек-қарын, өкпе-бауыр) вентралды сегменттелмеген
бөлімдерімен байланысқан. ¥рықтың ұзындығы 11 мм-ге жеткенде
дамудың бесінші аптасында сомиттердің ең көп мөлшері 43-44 жұп
болады.
Алғашқы екеуінен басқа әрбір сомит үш бөлікке жіктеледі:
1)
терінің дәнекер тінінің мезенхималық бөлігін құрайтын дорсолатералды - дерматом; 2) қаңқаның шеміршек және сүйек тіндеріне
бастама беретін медиовентралды - склеротом (s c l e r o s , грекше - қатты)
және 3) дерматом мен склеротомның арасында орналасқан және қаңқа
бұлшықетінің бастамасы болып табылатын бөлік - миотом (m y s , грек­
ше - тышқан; т у о , грекше - бұлшықетті) (28-сурет).
Кейін миотомдардан дененің бұлшықеті дамиды. Тері табақшасы
тері эктодермасын астарлап, одан терінің дәнекер тінді қабаты дамиды.
Склеротомдардан мезенхималық қаңқатекті жасушалар дамиды, олар
нерв түтікшелері мен хорданың айналасына жиналып, омыртқа,
қабырға және омыртқааралық дискілердің бастамасы болып табылады.
Хорданың қалдықтары омыртқааралық дискілерде филогенездік
тұрғыдан өте маңызды іркілдек ядроларға айналады. Склеротомдар
қаңқаның басқа бөлімдерін түзуге де қатысады.
С ы рт қы
48
үры қ
цабат ы

50.

2 8 - с у р е т. Үры қ д е н е с ін ің к өл д ен ең к есін дісі (үлгі).
1 нерв тү т ік ш е с і, 2 хор да, 3 - қолқа, 4 - склеротом ,
5 - м и о т о м , 6 - д е р м а т о м , 7 - бірін ш іл ік ішек, 8 д е н е қуысы (целом ).
Сегменттік аяқшалардың немесе нефротомдардың (nephros грекше - бүйрек) үрықтық дамуында омыртқалы жануарлар мен адамның
зәр шығару ағзалары дамуының тарихи жолы өте айқын көрінеді.
Нефротомдар ұрық денесінің бас жағындағы үшынан бастап қүйрык
ұшына қарай бас, дене және жамбас бөліктерінде орналасып, түрлі
түзілістерге бастама береді.
Спланхнотомдар немесе бүйір табақшалар (мезодерманың сегменттелмеген бөлігі), дененің екіншілік қуысын - целом (coeloma, грекше қуыс) түзеді, соның нәтижесінде әрбір спланхнотом (оң және сол) екі
жапырақшаға бөлінеді: қабырғақасылык немесе париеталды қабат
(paries, латынша - қабырға), ол дене қабырғасын астарлайды және
эктодермаға түйісіп жатады (қүрсақ қуысы жағынан). Ішкі немесе
висцералды қабат (viscera, латынша - ішкі ағзалар), ол ішкі ағзалардың
сірлі қабығын қалыптастыруға қатысады. Целом жүрекқап, өкпеқап
және іш қуыстарына бастама береді.
Барлық үрық қабаттарынан өсінділі жасушалар бөлініп шығып,
ұрық денесі мен үрықтан тыс бөліктердегі үрық қабаттары мен үрықтык
бастамалар арасындағы кеңістіктерді толтырады. Олардың жиынтығы
үрықтың бүкіл денесінде және одан тыс таралатын ерекше үрықтық
бастама
мезенхима болып табылады. Генетикалық жағынан бүл
бастама біртекті емес, одан барлық ағзалар қүрамына кіретін көптеген
тіндер дамиды.
4— 2 1 0
49

51.

Алғашқы кезде мезенхима трофикалық қызмет атқарып, қоректік
заттарды ұрықтың түрлі бөліктеріне өткізсе, кейін одан қан мен қан
жасаушы тіндер, лимфа, қантамырлары, лимфа түйіндері, көкбауыр
дамиды.
Склеротомдар мен тері табақшаларының бұрын аталған
туындыларынан басқа мезенхимадан: а) жасушааралық заты мен
жасушаларының сипаты және мөлшері жағынан өзгешеленетін
талшықты дәнекер тіндер (сіңірлер, буын қапшықтары, шандырлар
және т. б.); ә) шеміршектер мен сүйектер, тегіс салалы бұлшықет пайда
болады.
5.
Агзалар (органогенез) мен тіндердің (гистогенез) дамуы.
Органогенез - ағзалардың анатомиялық жағынан қалыптасуы. Ол жеке
жүйелер анатомиясын баяндағанда сипатталады. Дамып келе жатқан
жасушалар мен тіндердің морфологиялық, физиологиялық және
биохимиялық арнаулы қасиеттерге ие болуы гистологиялык дифференциациялану деп аталады, ал ересек организм тініне тән
қасиеттердің даму үрдісі “гистогенез” деген терминмен атау қабылданған. Үрықтың дифференциациялануымен, яғни ұрық жапырақшаларының біршама біртекті жасушалық материалынан барған сайын
ағзалар мен тіндердің әртекті бастамаларының пайда болуымен
қатарласа интеграция, яғни бөліктердің үйлесімді, біртұтас нәрсеге
бірігіп дамуы күшейеді.
Алғашқы кезде бұл бірігу жасушалардың биохимиялық әсері
жолымен іске асырылады, ал кейін біріктіруші қызметті нерв жүйесі
мен оған бағынышты эндокриндік бездер атқарады.
Даму әрі қарай жүрген сайын ұрықта болып жатқан өзгерістер
көбірек, бірақ жалпы алганда тым баяу қарқынмен оның бөліктерінің
ара қатынастарын анықталып-тұрақталған күйге жақындатады.
Үрықтың құрсақта дамуының екі айының соңында басы шамадан тым
үлкен (мидың күшті дамуына байланысты), жамбасы тым кішкене,
аяқтары қысқа болады. ¥ры қ дамуының 5 айлығында бас іштегі
нәрестенің денесінің жалпы ұзындығының 73бөлігін, ал 10 айлығында
*/4 бөлігін құрайды (29 - сурет).
Құрсақта өсу қарқыны, туғаннан кейінгіге қарағанда әлдеқайда
жоғары болады. Егер зигота, жаңа туған бала және ересек адамның
салмақтарын салыстыратын болсақ, онда жаңа туған нәрестенің
салмағы зиготаның салмағынан 32000000 есе көп екен, ал ересек
адамның салмағы жаңа туған баланың салмағынан 20 - 25 есе ғана асып
түсетінін көреміз. Соның өзінде мынаны да ескеру кажет: ұрықтанудан
бала туғанға дейінгі небары 9 ай, ал туғаннан бастап ересек болғанға
дейін шамамен 20 жылдай уақыт өтеді.
Үрықтық бастамалардан пайда болатын үрық тіндері мен ағзалары
оларда гистологиялык дифференциациялану пайда болысымен арнаулы
қызмет атқаруын бастайды. Бұл түрлі ағзалар үшін түрлі мерзімде
50

52.

29 - с у р е т. Дамудың түрлі сатыларындагы үрық пен үрық
қабықшаларының орналасуы.
a 2-3 апта; б 4 апта: 1 - амнион куысы; 2 - эмбрион денесі; 3 - сарыуыз
қапшығы; 4 - трофобласт; в 6 апта; г - 4-5 айлык іштегі нәресте:
1 эмбрион денесі; 2 - амнион; 3 - сарыуыз қапшығы; 4 - хорион;
5 - кіндік бауы.
б а стал ады : ж алп ы а л ға н да д ә л с о л к езд е үры қты ң о д а н ә р і қарай дам уы
ү ш ін қ ы зм ет атқаруы қ аж ет ағзал ар ертерек ж үм ы с істей бастай ды
(ж ү р е к -т а м ы р ж ү й е с і, қан ж асауш ы т ін д е р , к ей б ір эн д о к р и н д ік б е зд е р
ж ә н е т. б ).
Ү р ы қ ты ң ө з ін д е т ү зіл е т ін ағзал ар м ен катар оны ң дам уы үш ін
қ осал қ ы урықтан тыс агзалар зо р р өл атқарады : \) хорион, 2 ) амнион,
3 ) аллантоис ж ә н е сарыуыз қапшыгы.
Хорион қ ұр сақ тағы н ә р е с т е н ің сы ртқы қабаты н т ү з е д і ж ә н е оны
а м н и о н д ы қ ж ә н е сар ы у ы зды қапш ы қтарм ен қорш айды .
А д а м п л а ц ен та сы н д а х о р и о н н ы ң б ү р л ер і кең қантамы рлары на
ж аты р ды ң ш ы ры ш ты қ абы қ ш асы н дағы олқы ларға (л ак ун ал ар ға) е н е
ө с е д і. М ү н д а й п л а ц ен та гем о х о р и а л д ы (һ аеш а, грек ш е - кан) д е п
а тал ад ы , б ү л а та у а да м п л ац ен тасы н ы ң гем отр оф ты сипаты н к ө р сет ед і.
51

53.

Плацента құрсақтағы нәрестемен кіндік арқылы қатынасады, кіндіктегі
қантамырлар арқылы қан плацентадан іштегі нәрестенің денесіне және
одан әрі қарай ағады.
Плацентасы бар адам мен сүтқоректілер осы белгісі бойынша
плацентасы жоқ және aplacentalia тобын құрайтын қарапайым тірі
туатындардан өзгеше placentalia класс тармағына біріктіріледі.
Амнион (қағанақ) - құрсақтағы нәрестенің ішкі қабаты, сұйықпен
(қағанақтық) толтырылған көпіршік тәрізді, онда ұрық дамиды,
сондықтан оны сулы қабықша деп атайды, нәресте оның ішінде туғанға
дейін болады. Қағанақ жорғалаушыларда, құстарда, сүтқоректілерде
болады. Олар осы белгісі бойынша amnita тобына біріктіріледі;
балықтар мен қосмекенділер anamnia (яғни қағанақ түзбейтін
жануарлар) тобын құрайды.
Қағанақ сұйықтығы заттар алмасуына қатысады, құрсақтағы
нәрестені қолайсыз механикалық әсерден қорғайды және туу актісінің
дұрыс жүруіне себебін тигізеді.
Аллантоис немесе несеп қапшығы пішіні жағынан шұжыққа
ұқсайды және аты осыған байланысты алынған (allantoys,
грекше-шұжық), күрделі омыртқалылар мен адамда маңызды рөл
атқарады. Ол зәр шығару қызметімен байланысты, онда алмасу
өнімдері - несеп қышқыл тұздары жиналады.
Адамдарда бұл ұрықтан тыс ағзаның энтодермалық бастамасы
редукцияға ұшырап, бірақ оны қоршаған үрықтан тыс мезенхимада
кіндік бауы қантамырларына айналатын қантамырлар күшті дамиды.
Филогенездік тегі жағынан кеш дамыған аллантоистық қанайналым
шеңбері ұрықтың зат алмасуын қамтамасыз етеді, аллантоистың кейін
иеленген жаңа маңызы осында.
Сарыуыз қапиіыгы жұмыртқаларында сарыуыз түрінде қоректік
заттардың қоры болмайтын барлық жануарларда ұрықтың қоректік
ресурсы ретіндегі маңызын жоғалтқан. Сарыуызды қапшық кабырғасының мезенхимасында алғашқы қантамырлар пайда болады,
алайда плаценталық жануарлар мен адамда сарыуызды қанайналым
шеңбері едәуір редукцияланады.
Адамда сарыуыз қапшығының пайда болуының филогенездік мәні
бар. Атап көрсетілгендей, адам мен адамтәрізді маймылдар үшін
ұрықтан тыс бөліктердің: қағанақ, сарыуыз қапшығы, сондай-ақ
трофобластың тым ерте және күшті дамуы тән болып табылады. Адамда
да барлық басқа жануарларға қарағанда үрықтан тыс мезодерма күшті
дамиды. Осының арқасында ұрықтың қалыптасуы басталғанға дейін-ақ,
эмбрионның дамуын қамтамасыз ететін ұрықтан тыс қүрылымдар
дамиды.
Организмнің қурсақтан тыс даму кезеңдері. Нәрестенің туылуын,
оның дамуындағы диалектикалық секіріс деп қарастыруға болады, ол
52

54.

ананың күрсагына тән түракты жағдайлары бар бір ортадан сырткы
дүние факторлары үдайы өзгеріп отыратын баска ортаға тап болады.
Зат алмасудын сапасы да, оны іске асыратын ағзалар да өзгереді.
Қүрсақтағы кезеңде қоректену мен тынысалу ананың каны мен
плацента арқылы жүреді (плаценталык канайналым). Қүрсактан тыс
кезеңде бүл үрдістер жаңа туған баланың аскорыту және тынысалу
ағзалары арқылы атқарылады. Өкпенің іске косылуы нәтижесінде
плаценталық қанайналым өкпелік қанайналымға ауысады.
Жеке дамудың (онтогенездің) толык циклін екі кезеңге бөледі:
1. Қүрсақішілік (пренаталды) кезең.
2. Қүрсақтан тыс (постнаталды) кезең.
Құрсақішілік кезең екіге бөлінеді:
1. Эмбриондық кезең (алғашқы 8 апта), бүл кезде дененің ересек
адамға тән ағзалары мен бөліктері қалыптасады.
2. Феталды - қүрсақтағы нәрестелік кезең, бүл кезде ол үлкейіп өсіп,
ағзалардың түзілуі аяқталады. Қүрсақтан тыс кезеңде (туғаннан кейін)
адам өмірі жас бойынша былай бөлінеді (Педагогика гылымдары
академиясының мәліметтері бойынша):I
1. Жаңа туған нәресте
2. Емшектегі бала
3. Балғын балалық шақ
4. Алғашқы балалық шақ
5. Екінші балалық шақ
6. Жасөспірім шақ
7. Жастық шақ
- 1-10 күн.
- 10 күн-1 жас.
- 1-3 жас.
- 4-7 жас.
- 8-12 жас (ер балалар), 8-11 жас (кыз
балалар).
- 13-16 (ер балалар), 12-15 жас (қыз
балалар).
- 17-21 (бозбалалар), 16-20 жас (бой
жеткендер).
8. Толысқан шақ:
I кезең - 22-35 (ерлер), 21-35 жас (әйелдер);
II кезең 36-60 (ерлер), 36-55 жас (әйелдер);
9. Тоқтасқан (мосқал тартқан) шақ - 61 -74 (ерлер), 56-74 (әйелдер).
10. Қарттық шақ
- 75-90 (ерлер мен әйелдер).
11. Ү з а қ ж а с а у ш ы л а р - 9 0 ж а с ж ә н е о д а н ж о ғ а р ы ж аст а ғы л а р .
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының жіктелуі бойынша
(1964) қартаю үш сатыға бөлінеді:
1. Орта жастағылар (45-тен 59 жасқа дейін);
2. Тоқтасқан жастағылар (60-тан 74 жасқа дейін);
3. Қарттар (75 жас және одан үлкен).
53

55.

Адам денесінің пішіні, көлемі,
жыныстық айырмашылықтары
Адам денесі бастан - c a p u t , мойыннан - с о ііи т , денеден tr u n c u s және
екі жұп қол-аяқтан тұрады. Бастың бассүйек күмбезін - r e g io n e s f o r n i c i s
c a p i t i s және бет бөлімін r e g io n e s f a c i e i , дененің кеуде - th o r a x , іш a b d o m e n және арка - d o r s u m бөлімдерін ажыратады.
Кеуде бетінде бағдарлау үшін тік (вертикалды) сызықтар жүргізуге
болады: 1) алдыңғы орталық сызық - lin e a m e d ia n a a n t e r i o r ; 2) төс
сызығы - lin e a s te r n a li s , төстің жиегімен бойлай жүреді; 3) ортаңғы
бұғана (емізіктік) сызық - lin e a m e d io c la v ic u l a r is s e u m a m illa r is ,
емізіктің немесе бұғананың ортасы арқылы жүреді; 4) lin e a p a r a s t e r n a lis - төс маңындағы сызық; 5) алдыңғы; 6) ортаңғы және 7) артқы
қолтық сызықтары - lin e a e a x illa r is a n te r io r , m e d ia e t p o s t e r i o r , бұлардың
біріншісі мен соңғысы қолтық шұңқырының алдыңғы және артқы жиектері, ал ортаңғысы - оның ортасы арқылы өтеді; 8) жауырын сызығы lin e a s c a p u l a r i s жауырынның төменгі бұрышы арқылы жүргізіледі.
Ішкі X қабырғалардың және мықын сүйектерінің екі алдыңғы
жоғарғы біліктері арасымен жүргізілетін екі көлденең (горизонталды)
сызықтармен іш бірінің астында бірі жататын үш бөлімге бөлінеді:
e p ig a s tr iu m (құрсақүсті), m e s o g a s tr iu m (іштің ортаңғы бөлімі, құрсақ)
және h y p o g a s tr iu m (құрсақасты). Іштің үш бөлімінің әрқайсысы екі тік
сызықпен тағы да үш екіншілік бөліктерге бөлінеді, соның өзінде
epigastrium ортаңғы бөлікке r e g io e p i g a s t r i a (құрсақүсті бөлігі) және екі
бүйір бөлікке, r e g io n e s h y p o h o n d r ia c a e - d e x tr a e t s in is tr a (қабырға асты
бөліктері) бөлінеді. Іштің ортаңғы бөлімі де осындай жолмен ортаңғы
орналасқан кіндік бөлігіне - r e g io u m b ilic a lis және іштің екі бүйір
бөлігіне - r e g io n e s l a t e r a l e s ( d e x te r e t s in is te r ) бөлінеді. Ақырында,
h y p o g a s tr iu m r e g i o p u b i c a (қасаға бөлімі) және бүйір жақтарында
жататын екі r e g io n e s in g u in a le s d e x te r e t s i n i s t e r (шап бөлімдері)
бөліктеріне бөлінеді.
Арқа бөлімдеріне: омыртқа - r e g io v e r t e b r a l i s , жауырын r e g io n e s
s c a p u l a r e s ( d e x t e r e t s i n i s t e r ) , жауырынасты - r e g io n e s s u b s c a p u la r e s
және дельтатәрізді - r e g i o d e l t o i d e a бөлімдері жатады.
Қол-иық - b r a c h iu m , білек - a n te b r a c h iu m және қол ұшы - m a im s
болып бөлінеді, қол ұшы - алақан - p a l m a m a n u s , қол ұшының сыртқы d o r s u m m a n u s және саусақтарға - d i g i t і m a n u s бөлінеді.
Аяқ өз кезегінде мынадай бөлімдерге бөлінеді: бөксе - r e g io
g l u t e a l i s , сан - f e m u r , сирақ - c r u s және аяқ ұшы - p e s . Аяқ ұшы: табан p l a n t a , аяқ үшының сырты - d o r s u m p e d i s және бақайларға - d i g i t i s p e d i s
бөлінеді.
Ересек адамдар (20-60 жас) денесінің орташа ұзындығы ерлерде 165
см, әйелдерде - 154 см. Дененің бойлап өсуі ер адамдарда 18-19 жаста,
әйелдерде 16-17 жаста тоқтайды. Кей жағдайларда адамның бойының
54

56.

to
11
30 - с у p e т. А д а м қаңқасы: 1 - б а с с ү й е к , 2 - омыртқа бағанасы , 3 = бүған а,
4 к абы р ға, 5 т ө с, 6 - тоқп ан жілік, 7 - кәрі жілік, 8 - шынтак жілік,
9 б іл е з ік с ү й е к т е р і, 10 - алақан с ү й е к т е р і, 11 саусақ с үй ек тер , 12 - мықын
с ү й е г і, 13 с е г із к ө з , 14 - касага сү й ек , 15 - ш он дан ай сүй ек , 16 - ортан жілік,
17 - т із е т обы ғы , 18 - асықты ж ілік, 19 - асықты жілік шыбыгы, 20 тілерсек,
21 - т іл ер сек с ү й е к т е р і, 22 - бакайш ақтар.
55

57.

өсуі айтылған жаспен шектелмей 25 жасқа дейін жалғаса
береді, ол көбінесе ішкі
секреция бездері қызметінің
артуына байланысты. Белгілі
еңбектерде дүние жүзіндегі
көптеген қалыптан тыс бойы
ұзын - алыптарды студенттер
жоғарғы курстарда біле жатар.
Осы жолдардың авторының өзі
.
көрген Алматыда туып, өмір
*Лк Ш N и
сүрген тым биік адамды айта
кеткені жөн болар. Василий
Увайс, ұлты - шешен, 1950 жылдары физкультура институтын
бітіріп, баскетбол командасында ойнаған. Оның бойының
ұзындығы 238 см (толығырак
мәліметтерді “Караван” газетінде 1992 жылы жариялаған
едім). Ал, 31-суретте шоубизнеспен шұғылданатын Ма­
рокко азаматы - Радуан, бойының ұзындығы 240 см,
салмағы 180 кг, табанының
31 - с у р е т. Р адуан , ж ан ы н дағы орта
ұзындығы 60 см.
б о й д а н ж оғары рақ ж ай адам.
Дененің пропорциясы жас
Б алауы здан (в оск тан ) ж асал ған тұлғалар
пен жынысқа байланысты.
м ұр аж ай ы , Карловы Вары Ч ехия,
Құрсақтағы нәрестенің дамуы
а в густ 2 0 0 2 ж.
Ф о т о ав тордікі.
үрдісінде алдымен оның денесінің жоғарғы бөлімдері тезірек өседі, ал туғаннан кейін - төменгі бөлімдері жылдам өседі. Міне, сондықтан туғаннан кейін бастың биіктігі тек
2 есе, ал тұлғаның ұзындығы 3 есе, қолдікі - 4 есе, аяқтікі 5 есе өседі.
Дене пропорциясындағы жыныстық айырмашылықтар: әйелдердің
иығы қушықтау да, жамбасы кеңдеу, аяқ-қолдары біршама қысқалау, ал
тұлғасы ұзындау.
Еркекті әйелден айыратын жыныстық белгілер - біріншілік және
екіншілік деп бөлінеді. Біріншілік белгілерге көбею ағзалары, ең алды­
мен жынысты анықтайтын жыныс бездері жатады; қалғандары екіншілік белгілерді құрайды. Әйелдердің бойы (орташа 12 см) қысқалау,
салмағы төмендеу келеді.
Бізде ересек еркектің салмағы 66 кг, әйелдікі - 59 кг.
Дене салмағының дара ауытқуы орташа шамамен салыстырғанда
18-25 кг болады.
56

58.

Э й е л д ін
салдары нан
кеудесі
ж әне
ер к е к т ік ін е н
ж ам басы ны н
кы скалау
к ө б ір ек
ж әне
тарлау,
к ө л б е у л іг ін е н
соны н
әй е л д ің
іші
ү з ы н д а у к ел ед і. Е р к ек те б ү л ш ы к ет м а сса сы н ы н ж алпы м өл ш ер і орташ а
е с е п п е н о н ы ң б а р л ы к д е н е м а с с а с ы н ы н 4 0 % - ы н к ү р а й д ы , ал ә й е л д е б а р
болғаны
32% -ы н
ер к ек т ік ін ен
қүрайды , соны н
аздау.
Ә йелдерде
н әт и ж есін д е
май
м олы рақ дам ы ған. Ә й ел дер ге тән
т ін і
әд ет т е әй ел д ің
е р к е к т е р д ік ін е
күш і
карағанда
ек ін ш іл ік ж ы н ы с б е л г іс і - ж ак сы
д а м ы ғ а н с ү т б е з д е р і, б ұ л а р ер к ек т ер д е бастам а т ү р ін д е ғана болады .
Е р к ек тің т е р іс і қ а л ы ң д а у , қатты лау ж ә н е түкті (ә с ір е с е б е т т е ) болы п
к ел ед і.
Дене бітімі (конституциясы).
Ж оғары да айкы ндалған “ор ган и зм ”
д е г е н ж ал п ы ұғы м нақты о р га н и зм н е м е с е и н д и в и д у м туралы ү гы м м ен
б а й л а н ы с т ы м а з м ү н д ы т ү т а с б е р е а л м а й д ы , ал а н а т о м и я н ы з е р т т е г е н д е ,
с о н д а й -а қ д ә р іг е р н а у қ а сты е м д е г е н д е о р г а н и зм д і ж ет е б іл у керек.
Д е н е б іт ім і д е п ә д е т т е б е л г іл і б ір ә л е у м е т т ік т а б и ғ и ж а ғ д а й л а р д а
қ а л ы п т а с а т ы н ж ә н е о р г а н и з м н ің түр л і (со н ы ң іш ін д е п атол оги я л ы қ та)
әсерге
реакциясы нан
ф изиологиялы қ
айтам ы з.
Бұл
ж әне
к ө р ін етін ,
нақтылы
морф ологиялы қ
ж иы нты қты ң
н е г ізг і
өзегі
адамга
каты сты
е р е к ш е л ік т е р
деп
дара
ж иы нты ғы н
бүры нғы
үрпактардан
а л ы н ға н б ір қ а т а р түқ ы м қуалай ты н к а си еттер е с е п т е л е д і. С он ды к тан
ә р б ір
индивидум
оны ң
дене
күры лы сы нан
к ө р ін ет ін
іш к і
(түк ы м
қ у а л а й ты н ) ж ә н е сы ртқы (с ө з д ің кең м ағы насы н дагы қорш аған орта)
ф а к т о р л а р д ы ң б ір л ігі б о л ы п табы л ады .
Д е н е с і н і ң с ы р т қ ы қ ү р ы л ы м ы н а б е л г і л і б і р іш к і к ү р ы л ы м ы с ә й к е с
к е л е д і.
О сы ндай
корреляцияны ң
аркасы нда
д е н е н ің
сы рткы
қүры -
л ы с ы н а қ а р а п іш к і қ ү р ы л ы м ы н ы ң е р е к ш е л ік т е р ін е л е с т е т у г е б о л а д ы .
Д ә л д и а г н о з қ о ю ү ш ін с о л нақты а д а м н ы ң д е н е қ үр ы л ы м т и п ін е с к е р у
м а ң ы з д ы . Д е н е қ ү р ы л ы м ы н ы ң үш т и п ін б е л у г е б о л а д ы .
1. Б и і к н е м е с е о р т а д а н б и і к т е у б о й л ы , т ү л ғ а с ы б і р ш а м а қ ы с к а л а у ,
кеуде
ш еңбері
тарлау,
орта
нем есе
қуш ы қ
иы қты ,
аяктары
үзы н,
ж а м б а с ы н ы ң к ө л б е у б ұ р ы ш ы к іш к е н е б о л ы п к ел ет ін д о л и х о м о р ф т ы тип.
2. О р та н е м е с е о р т а д а н ал а са л а у б о й л ы , тү л ға сы б ір ш а м а ү зы н д а у ,
к е у д е ш е ң б е р і ү л к е н , б ір ш а м а кең иы кты , аяқтары қы ска, ж а м б а сы н ы н
к ө л б е у б ұ р ы ш ы ү л к е н б о л ы п к ел ет ін б р а х и м о р ф т ы - тип.
3. М е з о м о р ф т ы - о р т а , ар а л ы қ д е н е қ ү р ы л ы с ти п і.
Норма ж әне ауытқулар.
А д а м о р г а н и зм і қ ал ы п тасу ү р д іс ін д е ө зін
қ о р ш а ғ а н о р т а ғ а б е й ім д е л д і. С о н ы ң н ә т и ж е с ін д е о р г а н и зм м ен сы рткы
д ү н и е н ің н ақ ты лы ж а ғ д а й л а р ы а р а сы н д а б е л г іл і б ір т е п е -т е ң д ік о р н а д ы .
О р г а н и зм н ің
е р е к ш е л ік т е р і
б е л г іл е н е д і
де,
б е л г іл і
б ір
арқасы нда
ал
соған
морф ологиялы қ
орны ққан
сәйкесті
бүл
дене
ж әне
функционалды к
норма
қалыпты
т еп е-т ең д ік
қүры лымы
деп
деп
е с е п т е л е д і . О р г а н и з м г е с ы р т қ ы ә р і іш к і о р т а н ы ң ә р т ү р л і ф а к т о р л а р ы
эсер
ет ет ін д ік т ен , он ы ң
ж әне
ж екелеген
ағзалары
мен
ж ү й е л е р ін ің
57

59.

құрылымы варианттанады, бірақ нормадағы бұл варианттанушылық
ортамен арадағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұза алмайды. Осылайша,
норма дегеніміз - метафизика есептегендей, қатып қалған, өзгермейтін
нәрсе емес, ол алуан түрлі және жиынтығында организмнің тұқым
қуалаушылығына да, сондай-ақ сыртқы орта факторларына да
байланысты дара өзгергіштігін құрайтын көптеген құрылым варианттарынан тұрады. Организмнің және оның жекелеген ағзаларының
құрылымының көптеген түрлері - норма варианттары бар (variatio,
латынша - түрөзгеріс). Вариациялық статистика бойынша, олар
вариациялық қатар түзеді, оның шет жақтарында дара өзгергіштіктің
шегіне жеткен формалары орналасады (В. Н. Шевкуненко). Демек,
норма (қалыпты) дегеніміз - бұл организмнің түр ретіндегі адамға тән
және биологиялық әрі әлеуметтік функцияларының толық орындалуын
қамтамасыз ететіндей құрылым варианттарының үйлесімді жиынтығы
және кұрылымдық белгілерінің ара қатынасы.
Аномалия (anomalos, грекше - ұқсас емес) - бұл түрлі дәрежеде
білінетін нормадан ауытқулар. Олардың бірнеше түрі бар, олардың
біреулері бұрыс дамудың нәтижесі болып табылады, бірақ организмнің
ортамен қалыптасқан тепе-теңдігін бұзбайды, демек, функциясына эсер
етпейді. Мысалы, жүректің оң жақта орналасуы (декстрокардия) немесе
ішкі ағзалардың басқаша орналасуы (situs viscerum inversus). Басқа
аномалиялар кезінде организм немесе жекелеген ағзалардың
қызметтері бұзылады, организмнің ортамен тепе-теңдігі сақталмайды
(мәселен, жарық таңдай) немесе оның тіршілік қабілеті толық жойылады (мәселен, бассүйектің болмауы - акрания, жүректің болмауы акардия және т. б). Дамудың мұндай күшті ақаулары зағиптық,
сиқынсыздық (орысша-уродство) деп аталады. Анатомия мен
эмбриологияның аномалиялар мен зағиптықтарды зерттейтін саласы
тератология (teratos, грекше - керемет, құбыжық) деп аталады. Ол да
патологиялық анатомияға жатады.
АДАМНЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ОРНЫ
Адамның шығу тегі және оның тірі табиғаттағы орнын анықтау
ертеден материализм мен идеализм арасындағы күрестің себебі болып
келеді.
Идеализм түрлі діни сенімдердің формасында адамды ерекше
құдіреттің күші жаратқан деген аңызды уагыздап келеді. Бүған
қарама-қарсы ғылым адамның тірі табиғаттың ұзақ эволюциясы
нәтижесінде пайда болуы туралы қисынды материалистік түсінік
берді.
Бұл эволюция үрдісінде қарапайым бір және көпжасушалы
организмдерден өсімдіктер мен жануарлардың әр түрлі формалары
58

60.

ж ә н е а д а м п а й д а б о л д ы . А д а .м н ы н ж а н у а р л а р а р а с ы н д а ғ ы о р н ы н т ү с і н у
ү ш ін ж а м у а р л а р д ү н и е с ін ің карап айы м ф о р м а л а р д а н баст а п , к үр д ел і
ф о р м а л а р ға д ей ін г і
ескеру
каж ет.
Эр
ж ік т ел у ін е
алуан
н е г ізд е л г е н
жануарлар
оны н
ата-тегі
органи зм дері
ш е ж ір е с ін
б ір к а т а р
б е л г іл е р
б о й ы н ш а т и п т е р г е б ө л ін е д і, т и п тін іш ін д е д е к ү р д ел і б ө л ін у л е р оры н
алады . Х о р д а л ы л а р т и п ін ің күры лы м ы н карасты райы к.
Х ОР ДАЛ ЫЛ АР - ТИПІ (CHORDATA)
А. Бассүйексіздер (Acrania); Amphioxus lanceolatus (ланцентик).
Ә. Бассүйектілер (Graniota) немесе омыртқалылар (Vertebata); а) кағанағы
жоқтар (Anamnia) карапайымдылар:
I класс дөңгелек ауыздылар (Cyclostoma): жыланбалыктар, миксиндер;
II класс - балықтар (Pisces): селахиялар (акулалар, скаттар), ганоидтер
(бекіре балықтар), сүйекті балыктар;
III класс
космекенділер (Amphibia): а) күйрыктылар (саламандралар),
қүйрықсыздар (бақалар), гимнофиондар (аяксыздар); ә) каганағы бар (Amniota)
күрделілер;
IV класс - жорғалаушылар (Reptilia): крокодилдер, тасбакалар, кесірткелер,
жыландар;
V класс - қүстар (Aves);
VI класс - сүткоректілер (Mammalia). Класс тармақтары: клоакалылар;
қалталылар; плаценталылар отрядтары: бунакденелілер, колқанаттылар,
шалатістілер, кемірушілер, жырткыштар, киттәрізділер, приматтар.
Зоологиялы қ
ж ік т ел у
бойы нш а
адам
баска
да
барлы к
омы рт-
қ а л ы л а р м ен б ір г е х о р д а л ы л а р т и п ін е ж атады , өй тк ен і о н ы ң э м б р и о ­
г е н е з ! к е з і н д е к е й і н к е м і п - к і ш і р е й е т і н х о р д а (а р к а ж і п ш е с і ) б а с т а м а с ы
п а й д а б о л а д ы . Х о р д а л ы л а р т и п ін ің іш ін д е ом ы р тқалы л ар тип тарм ағы на
ж атады ,
өйткені
оның
б іл ік т ік
қаңкасы
-
ом ы рткасы
бар.
О м ы р т қ а л ы л а р , с о н ы ң іш ін д е а д а м ү ш ін д е к ө п т ег е н ор тақ күр ы л ы с
б е л г іл е р і
тән.
Адам
д е н е с ін ің
қүры лы сы нда
к ө р ін ет ін
ең
басты
п р и н ц и п т е р д і н е м е с е за ң д ы л ы қ т а р д ы атап өт ей ік .
I.
Полюстік
- т ү р л іш е д и ф ф ер ен ц и а ц и я л а н ғ а н
дене
үш тары ны ң
н е м е с е п о л ю с т е р ін ің бол уы : д е н е н ің б а с ж а ғы н д а (к р ан и ал ды ж а гы н д а )
қ о р е к т і к з а т т а р д ы қ а б ы л д а й т ы н т е с і к - о р а л д ы п о л ю с ( o s , o r is - а у ы з ) , ал
қ а р а м а -қ а р сы , құйры қ (к ауд ал д ы ) ж агы н да - абор ал ды
полю с орна-
ласқан.
II.
Екі бүйірлі (билатералды) симметрия:
д ен ен ің
екі ж ар ты сы
б ір д е й . О с ы ғ а н б а й л а н ы с т ы к ө п ш іл ік ағза л а р ж ү п -ж ү п т а н ; о л а р ор та
ж азы қты қты ң
ж ан -ж ағы н а
карай ор нал асады .
К ей б ір
ағзалар
- так.
О л а р д ы ң к е й б ір і д е н е н ің ор та сы зы ғы б о й ы м ен ор н ал асқ ан , м ү н д а й
а ғ з а л а р д ы с и м м е т р и я л ы е к і ж а р т ы ғ а к ак б е л у г е б о л а д ы . Т а к а г з а л а р д ы ң
к е й б і р і ( ж ү р е к , к а р ы н ж ә н е т. т .) а с и м м е т р и я л ы о р н а л а с к а н , б і р а қ о л а р
қүрсақта
даму
к езін д е
орта
сы зы к та
пайда
болы п
к ей ін н ен
е к ін ш і
кайтара ы ғы сады .
59

61.

III.
Сегменттілік немесе метамерлілік дененің қайсыбір бөлігінің
сегменттерге немесе метамерлерге (meta, грекше кейін, meros - бөлік)
яғни ретті, метамерлі, бірінен соң бірі орналасқан және шамамен бірдей
құрылған бөліктерге бөлінуі. Мұндай құрылыс қайсыбір дәрежеде
эволюция барысында барлық хордалы жануарлар мен адамда
сақталады.
Адам ұзақ эволюция жолынан өтіп, метамерлік құрылымды бүкіл
денесінде емес, филогенез үрдісінде оның басқа бөліктерінің дамуына
негіз болған бөлігінде, атап айтқанда, тұлғасында сақтады. Жеке
омыртқа, қабырға, олардың қосылған жерлері, жеке омыртқа мен
қабырға арасында орналасқан тұлға бұлшықеттері, қабырғааралық
тамырлар мен нервтер, сондай-ақ жұлынның сегменттері - осының
барлығы адам организмінің метамерлік құрылымы мен дамуының
көрінісі.
Организмнің жекелеген бөліктерінің арасындағы заңды арақатынас
корреляция болып табылады. Дарвин оны өсудегі арақатынас заңы деп
атады. Бұл заңға сәйкес организмнің бір бөліктерінің формалары әр
уақытта басқа бөліктердің белгілі бір формаларымен байланысты, ал
олар бір-бірімен ешбір байланыспайтын сияқты көрінеді.
Мәселен, сүтқоректілерде аша тұяқтар, әдетте, күйіс қайыру
үрдісіне бейімделген күрделі қарынның болуына байланысты. Дәл осы
сияқты адамда да - “адам қолының біртіндеп жетілуі, сонымен қатар
жүретін аяқтың дамуы және тік жүруге бейімделуі сөзсіз организмнің
басқа бөліктеріне кері әсерін тигізді” (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ.,
2-басылым, 20-том, 488 бет).
Адам омыртқалылардың қатарында, олардың ең жоғары класына
-сүтқоректілерге жатады, ал сүтқоректілер төлдерін тірідей туып,
оларды сүтпен қоректендіреді.
Тірідей төлдеу, дене температурасының қоршаған орта (ауа)
температурасының ауытқуына тәуелсіз тұрақтылығы, интенсивті зат
алмасу және ең бастысы - мидың, әсіресе оның қыртысының прогрессивті дамуы сүтқоректілерге әр алуан тіршілік жағдайларына
бейімделуге көмектесіп, омыртқалылардың төменгі сатыдағы кластарымен бәсекені жеңіп, олардың кеңінен таралуын және одан әрі
эволюциялық даму мүмкіндігін қамтамасыз етті. Сүтқоректілердің
арасында адам плаценталы бірқүрсақты класс тармағына (Mammalia
placentalia) жатады. Оның тіршілік иесі ретіндегі биологиялык жағы
әлеуметтік факторлардың басым әсерімен антропогенездің соңғы
кезеңінде қалыптасты.
Антропогенез (грекше - anthropos - адам, genesis - пайда болу,
шығу) - адамның эволюциялык тарихи қалыптасу үрдісі. Антропогенез
антропология пәнінің арнаулы бөлімін арнаулы бөлімінің пәнін
құрайды. Антропогенездің басты қозғаушы күші - еңбек құралдарын
қоғам болып бірігіп жасау және оны пайдалану.
60

62.

А нтропогене и ің
ертелеу
саты лары нда
табиғи
факторларды н
ш е ш у ш і м а н ы з ы б о л ы п , ал к е й і н ә л е у м е т т і к з а ң д ы л ы к т а р б а с ы м д ы к
корсете
бастады .
Тек
адам
ғана
колдан
енбек
күралдары н
ж асап,
а б ст р а к т ы л ы о й л а у ж ә н е с ө з с ө й л е у к а б іл ет ін е ие б ол д ы .
А < )ам приматтар отрядына жатады - primates (латынша primas - туыс,
primates алгашқылардың бірі). Ол төрт отряд тармағынан түрады:
1. Үзынөкшелілер (Tarsidoidea). 2. Лемурлар немесе шала маймылдар
(Lemuroidea). 3. Тупайлар немесе бунакденелілер (Tupaioidea). 4. Маймыл
тәрізділ ер - Pithecoidea (грекше pithecos маймыл, eidos - сырткы түр) немесе
адам тәрізділер (Anthropoidea).
Адам соңгы отряд тармағына - адам тәрізді приматтарга Pithecoidea немесе
Anthropoidea
жатады, ол екі сексиядан түрады: 1. Ескі дүниенің кең танау
маймылдары Platarhini. 2. Жаңа дүниенің тар танау маймылдары - Catarhini.
Соңғы тар танау маймылдар (Catarhini) секциясының екі жоғары түқымдасы
бар: 1) ит тәрізді приматтар (Cynomorpha); 2) адам тәрізді приматтар
(Anthromorpha).
Адам тәрізді приматтар (Anthromorpha) жоғары гүкымдасы екі түқымдасты
қамтиды: 1) адам тәрізді маймылдар (Simifdea); 2) адамдар Hominifdea
(латынша hom inis - адам).
А дам дар түқымдасы туыстарға, түрлерге ж әне түртармақтарға бөлінеді.
Туыс: а) маймыл-адам (Pithecanthropus); адам (Homo).
Адамны ң түрлері: 1) Гейдельберг адамы (Homo Heidelbergensis); 2) неандерталь адамы - алғашқы қауым адамы (Homo primigenius) 3) акылды адам
(H om o sapiens). Ақылды адамның түр тармақтары: қазба ж әне қазіргі адам.
Гоминид тұқымдасының (Hominidea) басында Homo habilis нағыз
еңбек әрекетін бастаған білікті адам түрған.
Антропологияда антропогенез үрдісін үш сатыға бөледі.
1. Австралопитек типті адамның антропоидты ататектері (оңтүстік
африкалық адамтәрізді маймыл).
2. Өте ертедегі адамдар (архантроптар) және ертедегі адамдар
(палеоантроптар).
3. Неоантроптар (қазба және қазіргі кездегі адам).
Адамның архантроптар мен палеоантроптар сатысындағы калыптасуы бұл адамдардың биологиялық эволюциясымен байланысты; ал
неоантроптардың пайда болуымен әлеуметтік заңдардың үстемдігі
бекіп, адамның түрлік ерекшеліктері одан әрі елеулі морфологиялық
ерекшеліктерге ұшыраған жоқ.
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы. Ч. Дарвин өзінің
атақты “Түрлердің шығуы” (1859) және “Адамның шығуы” (1871) деген
шығармаларында аса мол жаратылыс - ғылыми материалды пайдаланып
адам мен жануарлардың шығу тегінің бірлігін, адамның қайсыбір қүрып
кеткен адамтәрізді маймылдардан шыққанын дәлелдеді. Сондықтан
адамға өзінің маймылтәрізді ататектерінен берілген көптеген
анатомиялық белгілер кездеседі, олар туралы анатомияның тиісті
бөлімдерінде әңгіме болады. Алайда, адам ең алдымен тікелей еңбек
61

63.

әрекеті және коғамдық өмірмен, яғни әлеуметтік ортамен байланысты
пайда болған өзінің бүкіл психикалық даму деңгейімен ерекшеленеді.
Адамның адамтәрізді ататектен шыққанын дәлелдеп, Дарвин
антропогенез мәселесін тек биологиялық дәлелдемелер негізінде
біржақты шешті, ол бұл ататектің адамға айналуына себеп болған
шешуші факторларды атап бере алмады.
Ф. Энгельс өзінің атақты “Маймылдың адамға айналуындағы
еңбектің рөлі” атты еңбегінде маймылдың адамға айналуында негізгі
фактор еңбек болғанын көрсетті. Энгельстің айтуынша, адамды адам
еткен еңбек. Энгельс жасаған “адам пайда болуындағы еңбек
теориясының” мәні мынаған келіп тіреледі: бұдан көптеген жүз
мыңдаған жылдар бұрын, үштік дәуірде, ыстық белдеуде денесін түк
басқан, сақалдары мен сорайған құлақтары бар, үйір-үйірімен
ағаштардың арасында тіршілік еткен аса жоғары дамыған адам тәрізді
маймылдардың тұқымдары тіршілік еткен. Ағаштардың басында
қозғалып жүру әдісі алдыңғы аяқтарының жаңа кызметінің пайда
болуына себеп болды, олар ағаш бұтақтарын қармап, денелерін бір
ағаштан екінші ағашқа лақтыру (брахиация) қабілетіне ие болды да,
осылайша алдыңғы аяқтары қолға айналды. Содан кейін бұл маймылдар
жер бетінде жүрген кезде қолдарын пайдаланбай, тік жүруді меңгере
бастайды. Осы арқылы маймылдың адамға айналуы үшін шешуші кадам
жасалды. Қол босап, біртіндеп “...өмірге Рафаэльдің суреттерін,
Торвальдсенің мүсіндерін, Паганинидің музыкасын сиқыршының
күшіндей өмірге келтіретіндей жоғары дамыған сатыға жетті” (Маркс
К., Энгельс Ф. Шығ. 2-басылым, 20-том, 488-бет).
Қол - маймылдардағы қозғалыс мүшесінен адамда еңбек мүшесіне
айналып, енді ол жауларынан қорғану үшін таяқты ұстап немесе
жауларына жеміс немесе тастарды жаудыратын маймылдар сияқты
қоршаған табиғаттың дайын заттарын пайдалану ғана емес, сонымен
бірге еңбек қүралдарын жасау мүмкіндігіне ие болды. Маймылдар
табиғатты өз қажеттеріне бейімдей алмайды, олардың өздері табиғатқа
бейімделеді. Адам пішінді маймылдарды эксперименттік зерттеу
негізінде кейбір ғалымдар былай деп есептейді: маймылдар да кейде өте
қарапайым еңбек құралдарын жасай алады. Сондықтан адамның
маймылдан айырмашылығы тек еңбек құралдарын жасау қабілетінде
емес, оларды жүйелі жасай және пайдалана білу қабілетінде (VII
Халықаралық антропологтар конгресі, 1964).
Адам қолы бүлшықетінің, сіңірдің, ал кейін сүйектердің біртіндеп
дамуы, сондай-ақ нерв жүйесінің дамуы арқасында және сананың
өсуінен еңбек құралдарын жасау қабілетіне ие болып, адамға солардың
көмегімен қоршаған табиғатты өз қажеттеріне қарай бейімдеуге
мүмкіндік тудырды. Адамның үдайы еңбек әрекетінің әсерінде бола
отыра, оның қолдары маймыл қолдарынікінен басқа түрге ие болды да,
осыдан келіп “еңбек қүралы ғана емес, оның өніміне” де айналды.
62

64.

Алайда кол нендей бір өзіндік нәрсе е.мес сді, ол тұтас организм
мүшелерінін біреуі ғана еді де, колға пайдасы болғаннын бүкіл денеге
де пайдасы тиді. Қол мен енбектін дамуымен басталған адамнын
табиғатқа үстемдігі оның ой өрісін кенейтіп, ал еңбек қоғам
мүшелерінің топтасуына көмегін тигізді. Сондыктан калыптаскан
адамдарда бір-біріне бірдене айту, катынас кажеттігі пайда болды. Бүл
қажеттік өзіне ағза жасады: маймылдарда дамыған көмекей біртіндеп
ауыз ағзаларымен бірге сөз сөйлеу ағзаларына айнала өзгеріп, мүның өзі
адам санасынын одан әрі ашылуына себеп болды. Енбек, одан кейін
түсінікті сөз сөйлеу мидың дамуын жеделдетіп, ол барган сайын адам
миына жинала берді. Мидың дамуымен бірге оның ең жакын күралдары
- адамға қоршаған ортада барған сайын жақсы бағдарлауға мүмкіндік
тудыратын сезім ағзаларының дамуы катар жүрді.
Еңбек пен сөз сөйлеудің адамның дене күрылысына өзара эсер
етуінің бұл үрдісі жүз мыңдаған жылдарға созылып, соның нәтижесінде
маймыл үйірлерінен адамдардың коғамы пайда болды. Адамның
эволюциясының бірқатар кезеңдерін - питекантроп, гейдельберг адамы,
неандерталдық және қазіргі адам - бастан өткізе отырып, адам орга­
низм! қазіргі тіршілік етуші адамдарға тән жоғарылау күрылыска ие
болды. Адамды адам пішінді маймылдардан өзгешелейтін тәндік
белгілерге мыналар жатады:
1) тік жүру;
2) қол - еңбек мүшесі;
3) түсінікті сөз сөйлеу;
4) ми мен басүйектің жоғары дамуы;
5) дененің тік қалпына сәйкесті ішкі ағзалардың орналасуы;
6) терінің түк басуынан арылуы.
Осыған байланысты адамның барлық ағзалары мен жүйелерінің
бірқатар тәндік ерекшеліктері бар, олар туралы анатомиялык
материалды баяндағанда тиісті жерлерінде баяндалады.
АНАТОМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ1
Анатомияда жалпы қабылданған өзара перпендикуляр жазықтықтардың белгілеулері пайдаланылады, бүл жазықтықтар ағзалардың
немесе олардың бөліктерінің кеңістіктегі орнын анықтайды. Мүндай
жазықтықтар үшеу: сагитталды, фронталды және горизонталды. Бүл
1 А натомия терминдерінің пайда болуы, оның дамуы Nom iya anatomica A. P
Ракышевтің анатомия терминдерінің үштілдік сөздігін де (Алматы, Рауан баспасы,
1992) ж әне “М еж дународн ая анатомическая номенклатура” (Алматы, Асем-Систем,
2 0 0 3 ) деген кітабында кеңірек баяндалады.
63

65.

жазықтықтардың адам денесіне қатынасын айтқанда, оның вертикалды
қалпы алынатынын есте ұстау керек.
С а г и т т а л д ы ж а з ы қ т ь щ деп вертикалды жазықтықты түсінеді, ол
арқылы біз ойша денені тесіп өтетін садақ оғы бағытында алдынан
артына қарай және ұзына бойымен қақ бөлеміз. Сагитталды жазықтык
дененің дәл ортасынан медиалды өтеді, оны симметриялы оң және сол
екі жартыға бөледі. В е р т и к а л д ы , бірақ сагитталды жазықтыққа тік
бұрыш жасай өтетін жазықтық, фронталды маңдайға параллелді деп
аталады. Ол денені алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Үшінші,
го ри зон т ал ды
жазықтық сагитталды жазықтыққа да, сондай-ак
фронталды жазықтыққа да тік бұрыш жасай жүргізіледі. Ол денені
жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.
Бұл жазықтықтарда жекелеген нүктелер мен сызықтардың орындары былай бөлінеді: орта жазықтыққа жақындау орналасқандарын
м е д и а л д ы , medialis (medianum, латынша - ортасы) деп белгілейді, орта
жазықтықтан алыстау жатқандары, л а т е р а л д ы (laterialis - бүйір) деп
белгілейді. Алдыңғы-артқы бағытта: дененің алдыңғы бетіне жақындау
- а л д ы ң г ы , anterior немесе в е н т р а л д ы , ventralis (venter - іш), артқы бетке
жақындау а р т ц ы , posterior немесе д о р с а л д ы , dorsalis (dorsum - арқа) деп
аталады. Вертикалды бағытта: дененің жогарғы жағына жақындау ж о г а р г ы , superior, төменгі жағына жақындау - т ө м е н г і, inferior деп
аталады.
Қол-аяқ бөліктеріне қатысты “п р о к с и м а л д ы ” және “д и с т а л д ы ”
терминдері қолданылады. Проксималды (жақын) - тұлғада қол-аяқтың
басталатын жеріне жақындау бөліктерді, дисталды (алыстағы) керісінше, алыстау орналасқан бөліктерді белгілеу үшін қолданылады.
Мәселен, қолдың шынтағы саусақтарға қарағанда проксималды, ал
саусақтар шынтаққа қарағанда дисталды орналасқан.
“С ы р т ң ы ”, extemus, және “і ш к і ”, intemus, терминдері көбінесе
дене қуысы немесе тұтас ағзаларға қатысты орналасуды, “іш ін е қ а р а й ”
немесе “с ы р т ы н а қ а р а й ” жатқан деген мәнде қолданылады; “б е т к е й ”,
superficialis және “т е р е ң ”, profundus терминдері тиісінше дененің
немесе ағзаның беткі жағынан ‘‘ш а м а л ы т е р е ң д е у ” немесе “к ө б ір е к
т е р е ң д е у ” орналасқан дегенді белгілеу үшін пайдаланылады.
Шаманың (үлкен-кішілігін) білдіретін кәдімгі терминдер: ү л к е н magnus, к іш і - parvus, у л к е н д е у - major, к іш іл е у - minor.
Соңғы екі термин - major және minor - екі жақын немесе үқсас
түзілістердің салыстырма шамаларын белгілеу үшін қолданылады.
Мысалы, тоқпан жілікте tuberculum (төмпешік) majus және minus.
Magnus (үлкен) термині шамасы кішілеу басқа ұқсас түзіліс бар
екенін білдірмейді. Мысалы, nervus auricularis magnus үлкен қүлақ
нерві оның жуандығына қарай осылай аталады, бірақ кіші құлақ нерві
болмайды.
Бірқатар терминдер қысқартылған түрде берілді:
64

66.

art.
a r ticu la tio (б у ы н );
artt.
- a r tic u la tio n e s (б у ы н д а р );
- lig a m e n tu m (б а й л а м );
- lig a m e n ta (б а й л а м д а р );
a.
- a r te r ia ( а р т е р и я )
aa.
a r te r ia e ( а р т е р и я л а р ) ;
v.
v e n a (в ен а );
vv.
- v e n a e (в ен а л а р );
n.
- n erv u s (н ер в );
nn.
- nervi (н ер в тер );
m.
m u scu lu s (б ұ л ш ы қ ет);
mm.
- m u scu li (б ү л ш ы қ ет т ер ).
А н а т о м и я л ы к а т а у л а р д ы ң ең алгаш ш ы ғуы , к ей ін гі д а м у ы е р т е д е н ,
көне
зам андардан
алғаш қы
латы н
басталады .
т іл ін д ег і
көрнекті
ғалы мдары ны ң
Герм ания
анатомиялы қ
М әселен,
т ізім і
1887
жылы
қаты суы м ен
коғамы ны ң
анатомия
т е р м и н д е р ін ің
Германияда
күрасты ры лды .
1895
жылы
ш ет ел д ің
Бүл
т ізім
Б азельде
өткен
к о н г р е с ін д е б е к іт іл д і ( B .N .A .).
1935 жы лы Г ерм ан ия анатом иялы қ коғамы ны ң И ен де өткен съезі
анатомиялы қ
т е р м и н д ер д ің
жаңа
т ізім ін
қабы лдады
(I.N .A .
-
Іепаг
N o m in a A n a to m ic a ).
1955 ж ы лы П а р и ж д е анатом иялы қ н ом ен к л атур ан ы ң (P .N .A .) ж аңа
т ізім і б е к іт іл д і.
А н а т о м и я л ы қ т е р м и н д е р д і ж е т іл д ір у ж үм ы стары одан әр і ж алғаса
б ер д і.
А натомдар
конгресі
1965
анатомиялы қ
жылы
В исбаденде
терм индерге
өткен
мы ңнан
V III Х ал ы қ ар ал ы к
аса
өзгертулер
мен
т о л ы қ т ы р у л а р е н г із д і. О л к о н г р е с т е о ғ а н к о са , P .N .A .-ға с ә й к е с к ел ет ін
ә р үлтты ң анатом иялы қ ном енк латуралары н ж асау үсы ны лды .
К е ң е с т е р о д а ғ ы к е з ін д е д е н с а у л ы к сақ т а у М и н и с т р л іг ін ің ғы лы м и
кеңесі
(1 9 5 9 )
P .N .A .
т ер м и н д ер ін е
сәйкес
тек
орыс
анатомиялы қ
н о м ен к л а т у р а сы қ ол д ан ы л сы н д еп каулы ш ы ғарды .
А л ғ а ш р е т P .N .A . т е р м и н д е р ін е с ә й к е с к ел етін оры с ан атом и я л ы к
т е р м и н д е р ін ің р е с м и т із ім ін Д . А . Ж д а н о в пен п р о ф е с с о р Ю . Н. К о п а ев
ж асады
1 970).
(Х а л ы қ а р а л ы к а н а т о м и я л ы к н о м е н к л а т у р а , М ., “ М е д и ц и н а ” ,
А лайда,
бүл
т ізім
көптеген
сы н -еск ер тп ел ер ге
тап
болды .
С о ң ы н а н а н а т о м д а р , г и с т о л о г т а р ж ә н е эм б р и о л о г т а р д ы ң б ү к іл о д а қ т ы қ
с ъ е з ін д е
оры с
анатом иялы к
ном енклатурасы
б е к іт іл іп , С .С . М и х а й -
л о в т ы ң р е д а к ц и я л а у ы м е н тек 1 9 8 0 ж ы л ы ға н а ж а р ы к к ө р д і.
Т ү ң ғы ш казақты ң ан атом и ядағы а тау-тер м и н дер ді ғы лы ми ж ол м ен
т е к с е р іп , б ір ж ү й е г е к ел т ір у м ә с е л е л е р і 1963, 1966 ж ы л д ар ы б а с п а д а н
ш ы ккан
А.
Р.
Р а қ ы ш ев тің
“А натомия
т е р м и н д е р ін ің
о р ы сш а -л а ты н ш а с ө з д іг ін е н ” басталады . С о д а н , осы
іш ін д е г і
5— 2 1 0
ең б ек т ер д ің
қоры ты нды сы
р ет ін д е
казақш а-
к ей ін гі 4 0 ж ы л
казақты ң
өз
үлтты к
65

67.

анатомия номенклатурасы Халықаралық анатомия номенклатурасымен
сәйкестіріле (латын, орыс тілдерінде) 2003 жылы баспадан шығарылды
(Рақышев Алшынбай, “Международная анатомическая номенклатура”
Алматы, Асем-Систем).
СҮЙЕКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ
ІЛІМ OSTEOARTHROLOGIA
Жануарлардың өсімдіктен негізгі айырмашылығы, оның қоршаған
ортаға орын ауыстыра қозғалып бейімделуі болып табылады. Жануарлардың жоғары әрекетінің ең басты көрінісі - оның сыртқы дүниеге
жасайтын әрекеті қимыл-қозғалыс - оның қаңқалық бұлшықет жүйесінің қызметінің нәтижесі.
Жануарлар дүниесінде қозғалыстың негізгі үш түрі болады: 1) амеба
тәрізді, жалғанаяқтылар (псевдоподиялар) шығаратын протоплазманың
көмегімен толқынды қозғалу; 2) инфузориялар сияқты кірпікшелер
көмегімен толқынды қозғалу; 3) жануарлардың көпшілігінде кездесетін
арнаулы жиырылғыш бұлшықетті элементтердің көмегімен іске асыратын қозғалыс.
Филогенез үрдісін бейнелей отырып, адам өз денесінде козғалыстың осы үш түрін де сақтаған: лейкоциттердің амеба тәрізді
қозғалысы, толқынды эпителий кірпікшелерінің тербелісі және бүлшықеттер деп аталатын кешендерге бірігетін арнаулы жасушалык
элементтердің, бұлшықет талшықтарының жиырылуы. Дененің және
оның ағзаларының бүкіл қозғалысы бұлшықеттердің жиырылуына
байланысты.
Организмдегі бүкіл бұлшықет висцералды және сомалық болып
бөлінеді. Висцералды бұлшықет дененің ішінде жататын ішкі ағзалардың құрамына енеді, ол көбіне тегіс салалы бұлшықет жасушаларына
және тек бір бөлігі ғана көлденең-жолақты талшықтардан (асқорыту
жолының жоғарғы ұшы, көмекей, жүрек бұлшықеттері) тұрады. Ол іске
асыратын қозғалыстардың барлығы негізінен ішкі ағзалармен шектеліп,
бұл кезде дененің өзі кеңістікте қозғалмайды. Тек көлденең жолақты
талшықтардан тұратын сомалық бұлшықеттер ішіне ішкі ағзалар
орналасқан дене (“сома”) қуыстарының қабырғаларында орналасады,
сондай-ақ қол-аяқтардың негізгі массасын құрайды. Сомалық бұлшықеттің міндеті - бүкіл дене мен оның бөліктерінің айнала кеңістікте
орын ауыстыру, қозғалту болып табылады. Бас жақтағы висцералды
бұлшықеттердің шамалы бөлігін коса сомалық бұлшықеттің бүкіл
жиыны дененің тірек-қимыл аппаратының түзілуіне қатысады, оған
қаңқа мен оның қосылыстары да жатады.
Қозғалыс қызметінен басқа тірек-қимыл аппараты дененің жерге
тірегі қызметін де атқарады, сондықтан да оны тірек-қи.\шл аппараты
66

68.

д с п а т ай д ы . С о н ы м е н б ір г е адам ор ган и зм ! ж е р д ін тартуы - гравитац и я сы ж а г д а й ы н д а т у ы п , д а м ы п , т ір ш іл ік е т е т ін ін е с к е р у к ерек.
Д с н с н ің ә р б ір к о зға л ы с ы о сы ауы р л ы к к үш ін ж е н у б о л ы п табы л ады
д а , т ір е к -к и м ы л аппар аты с о н ы м е н катар ан ти гр ав и тац и я к ы зм етін д е
к о с а а т к а р а д ы . С о н д ы к т а н о н ы а н т и г р а в и т а ц и я ( ж е р д ін т а р т у к ү ш ін
ж е н у ) ап п ар аты д е п те атауга бол ады .
Б ү к іл к о з г а л ы с а п п а р а т ы н п а с с и в т і (к аң к а ж ә н е о н ы ң к о сы л ы ст а р ы )
ж ә н е а к т и в т і ( б ү л ш ы к е т т е р ) б ө л і г і д е п а ж ы р а т у з а ң д ы . Б ү л ек і б ө л і к
қ ы зм е т і ж а ғ ы н а н ө за р а ты ғы з б ай л ан ы сты ж ә н е бір гана б а с т а м а д а н
м езодерм адан
дамы п
ж е т іл е д і.
Н егізін д е
т ір ек -к и м ы л
аппараты
м ү ш е л е р д і ң ү ш ж ү й е с і н е н : 1) с ү й е к т е р д е н , 2 ) о л а р д ы ң к о с ы л ы с т а р ы н а н
ж ә н е 3) бұл ш ы к еттер ден түрады .
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
OSTEOLOGIA
Қаңқа
бар,
(sceleto n , грскш е
м езенхи м адан
к е п т ір іл г е н с к е л е т ) - м ех а н и к а л ы к м аңы зы
дамиты н
табы лады .
Ол
өзара
к ө м е г ім е н
байланы скан
ты ғы з
дәнекер,
т ү з іл іс т е р д ің
ш е м ір ш е к
ж еке
немесе
сүйектерден
жиы нты ғы
сүйек
түрады ;
болы п
т ін д е р ін ін
каңқа
кимыл
а п п ар аты н ы ң п асси в ті б ө л ім ін күрайды .
Қаңқаның моңызы.
биологиялы қ
м аңы зы
С ү й ек ж ү й е с і н е г із ін е н м ехан и к ал ы к , к ө б ін е с е
бар
б ір қ а т а р
қы зм ет
аткарады .
А лғаш
пайда
б о л ғ а н д а қатты қаңқа о р г а н и зм д і зи янды сы рткы ә с е р л е р д е н корғау
қ ы з м е т і н а т к а р д ы ( о м ы р т қ а с ы з д а р д ы ң с ы р т к ы к а н к а с ы ) . Іш кі к а ң к а н ы н
д а м у ы м е н о м ы р т қ а л ы л а р д а ол ал ғаш ж ү м с а к т ін д е р ү ш ін тір ек ж ә н е
а р қ а у ғ а а й н а л д ы . Қ аң к ан ы ң ж ек е б ө л ік тер і б ү л ш ы к е т т ер д ің к ө м егім ен
қ о з ғ а л ы с қ а к е л т ір іл е т ін р ы ч агтар ға ай н ал ы п , с о н ы ң са л д а р ы н а н канка
қ и м ы л -қ озғал ы сты қ
(лок ом оторлы к )
кы зм етке
ие бол ды .
Қаңканын
а т қ а р а т ы н м е х а н и к а л ы қ қ ы зм е т і т ір е к , қ о р ғ а н ы ш ж ә н е к о зға л ы ст ы іск е
а сы р у қ а б іл е т ім е н сипатталады .
Қ аңқаны ң
қаңқаны ң
т ір ек т ік
түрлі
жы лжы малы
кы зм еті
б ө л ік т ер ін е
буы ндарм ен
ж үм сак
бекуі
косы лған
аркы лы
ж әне
қ ар ы л аты н б ұ л ш ы қ е т т е р д ің к ө м егім ен
ж әне
қы сқа
ры чагтар
т ү р ін д е г і
т ін д е р
іск е
нерв
мен
м ү ш е л е р д ің
асады .
ж үйесі
Қ озғалы с
аркы лы
бас-
к озға л ы ск а к е л т ір іл ет ін үзы н
сү й е к т е р д ің
күры лы сы
аркасы нда
ж ү з е г е асады . Е ң ақы ры нда, қорғау кы зм еті ж ек е сү й ек т ер д ен сүй ек
қ у ы с ы н , ж ұ л ы н д ы қ о р ғ а й т ы н о м ы р тк а қ у ы сы н , м и д ы қ о р ға й ты н ми
с а у ы т ы н , к е у д е қ у ы сы н ы ң басты ағзалар ы н (ж ү р ек , ө к п е ) к орғай ты н
к е у д е қ у ы с ы н , т ү р д ің о д а н ә р і сак тал уы ү ш ін қ а ж ет к ө б е ю ағзалар ы н
қ о р ғ а й т ы н с ү й е к т і о р ы н - ж а м б а с а с т а у ы н т ү з у аркы лы іск е а сы р ы л а д ы .
С ү й е к ж ү й е с ін ің б и о л о г и я л ы к ф у н к ц и я сы к а ң к а н ы ң зат а л м а су ғ а ,
ә с ір е с е ,
м инералды
алмасуға
қаты суы на
байланы сты
(қанка
түрлі
67

69.

минералдық фосфор, кальций, темір және т. б. тұздардың жиналатын
жері). Зат алмасуға байланысты ауруларды (рахит, т. б.) рентген
сәулесі, радиоактивті изотоптар арқылы диагноз қоюға болады. Бұдан
басқа қаңқа қан жасау функциясында атқарады. Бұл кезде сүйек жәй
ғана жілік майы үшін қорғаныш құндақ қана емес, жілік майы оның
органикалық бөлігі болып табылады. Жілік майының өзінше дамуы
және қызметі сүйек затының құрылысына эсер етеді де, ал, керісінше,
механикалық факторлар қан жасау функциясына ықпалын тигізеді.
Сондықтан дене жаттығуларын құрастырғанда қаңқаның барлық
атқаратын қызметтерінің бірлігін есепке алу қажет.
Қ а ц қ а н ы ң д а м у ы . Барлық омыртқалыларда құрылысының төменгі
сатыларында, сондай-ақ ұрықтың даму кезеңінде ішкі қаңқаның
алғашқы бастамасы мезодермадан пайда болатын арқа жіпшесі - chorda
dorsalis болып табылады. Хорда хордалылар типінің қарапайым өкілі ланцетниктің (Amphioxus lanceolatus) тән белгісі болып табылады, оның
қаңқасы денесінің ұзына бойына арқа жағынан созылған арқа жіпшесі
мен оны қоршаған дәнекер тіннен тұрады.
Омыртқалылардың қарапайым түрлерінде (дөңгелекауыздылар,
селахиялар), дәнекер тінді хорданың айналасында және басқа жағында
шеміршекті қаңқаға ауысады, оның өзі, сүйекті балықтардан бастап
сүтқоректілерді қоса сүйекке айналады.
Сүйектің дамуымен кішкентай ғана қалдықтары (омыртқааралық
дискінің іркілдек ядросы) қалып, хорда жоғалады. Суда өмір сүретін
формалар шеміршекті қаңқамен қала алады, өйткені судағы механикалық ауырлық ауадағыға қарағанда әлдеқайда аз. Тек сүйекті қаңқа
ғана жануарларға судан құрлыққа шығып, өз денесін жер үстінде
көтеріп, аяғында берік тұруға мүмкіндік берді. Сөйтіп, филогенез
үрдісінде қоршаған ортаға бейімделу құбылысы ретінде біртіндеп
қаңқаның үш түрі ауысады. Бұл ауысу адам онтогенезі үрдісінде де
қайталанады, бұл кезде қаңқа дамуының үш сатысы байқалады: 1) дәнекер тінді (жарғақты), 2) шеміршекті және 3) сүйекті. Шеке, бас
сүйектері, бет сүйектерінің көбі, дәнекер тін негізінде пайда болады.
Басқа сүйектер осы үш даму сатысынан өтеді.
Сүйек - мүше. Сүйек, os, ossis, тірі организмнің мүшесі ретінде
бірнеше тіндерден тұрады, олардың ең бастысы сүйек тіні.
Сүйектердің химиялық қурамы мен физикалық қасиеттері. Сүйек
заты химиялық заттардың екі түрінен тұрады: органикалық заттар (V3) негізінен оссеин және бейорганикалық заттар ( 73) - негізінен кальций
түздары, әсіресе фосфорқышқылды ізбес (51,04%). Егер сүйекке
қышқыл ерітінділерімен (азот, тұз және басқа) эсер етсек, ізбес түздары
еріп кетеді де (decalcinato), ал органикалық зат ерімей қалып, бірақ
жүмсақ және серпінді күйде сүйектің пішінін сақтайды. Егер сүйекті
күйдіретін болсақ, онда органикалық зат жанып кетіп, ал бейорганикалық зат сақталып қалады, бірақ өте сынғыш түрде сүйектің
68

70.

пішіні мен қаттылығын сактайды. Бейорганикалык жэне
органикалык заттардың тірі
сүйекте аралас болуы оган аса
беріктік пен серпімділік касиет
береді. Бүған сүйектің жасқа
байланысты өзгеруі де дәлел
болады. Жас балалардың сүйегінде оссеин көбірек болғандықтан, олар өте иілгіш және
көп сына бермейді. Керісінше,
қартайғанда, сүйектің күрамындағы органикалық және
бейорганикалык заттардың арақатынасы өзгеріп, бейорганика­
лык заттар көбейгенде, сүйектің
майысқақтығы кеміп, олар морт
сынғыш келеді, соның нәтижесінде қарт кісілерде сүйектің
сынуы жиі кездеседі.
Лупамен немесе микро32 - с у р е т. О ст еон н ы ң қүрылысы.
скоптың шамалы үлкейтуімен
1 - о с т е о н табақшасы; 2 - о с теоц и тт ер
көрінетін сүйектің құрылым(сү й ек ж асуш асы ); 3 - орталық өзек
дық бірлігі остеон (32-сурет),
(о ст ео н өзегі).
яғни тамырлары мен нервтері
бар орталық өзекті айнала сақиналы орналасқан сүйек табақшалары
жүйесі болып табылады.
Остеондар бір-біріне тығыз жабысып жатпайды, олардың арасы
сүйек аралық табақшаларымен толтырылған. Остеондар жүйесіз емес,
сүйекке түсетін функционалдық жүктемеге сәйкес орналасады: жілікті
сүйектерде сүйектің ұзына бойына параллельді, кемікті сүйектерде вертикалды білікке перпендикулярлы, бас сүйектің жалпак сүйегінде
сүйек бетіне параллелді және сақиналы (радиалды) орналасады.
Остеондар аралық жасушалармен бірге ішінен (эндост жагынан)
сүйек табақшаларының ішкі қабатымен, ал сыртынан (периост
жағынан) қоршайтын табақшалардың сыртқы қабатымен жабылған
сүйек затының негізгі ортаңғы қабатын түзеді. Сыртқы кабатта сүйек
қабынан сүйек затына тесіп өтетін ерекше жолдар арқылы келетін қан
тамырлары бар. Мацерацияланған сүйекте көптеген қоректендіруилі
тесікилелер (foramina nutricia) көрінеді. Тесік арқылы өтетін қан тамырлар сүйектегі зат алмасуды қамтамасыз етеді.
Жәй көзбен көрінетін (кесілген жерден немесе рентгенограммада)
сүйектің ірілеу элементтері - сүйек затының аралық шабактары немесе
трабекулалар остеондардан түрады. Осы трабекулалар екі текті сүйек
69

71.

33 - с у р е т. С ү й ек т ің құры лысы
(үлгі).
1 substantia s p o n g io s a (trabecularis);
2 substantia com pacta;
3 - can a lis nutriens; 4 - for. nutriens.
34 - с у p e t. Кеуекті затта сүйектік
табақшалардың орналасуы (үлгі). Ортан
жіліктің проксималды шетінің
фронталды жазықтықтағы кесіндісі.
1 - қысатын сызыктар; 2 тартатын
сызықтар.
затын құрайды: егер трабекулалар тығыз жатса, он да тығыз тұтас зат,
substansia compacta алынады, ал егер трабекулалар бостау жатса, онда
кеуекті зат, substantia spongiosa (33-сурет).
Тығыз және кеуек заттардың таралуы сүйектің функционалдық
жағдайларына байланысты. Тығыз зат негізінен тірек (тіреуіш) және
қозғалыс (рычаг) міндетін орындайтын сүйектер мен олардың
бөліктерінде болады, мысалы, жілік сүйектердің диафиздерінде. Ал
үлкен көлемді жеңілдікпен қоса беріктікті сақтау керек болған
жерлерде, мысалы, жілік сүйектердің эпифиздерінде, кеуекті заттар
түзіледі.
Кеуекті заттың көлденең шабақтары белгілі бір реттілікпен және
сүйек пен оның бөлігінің функционалдық жағдайларына сәйкес
орналасады. Сүйектер екі жақты әсерге - қысым мен бұлшықеттердің
тарту күшіне ұшырайтындықтан, сүйек шабақтары - қысым мен тарту
күштері түсетін сызықтардың бойымен орналасады (34-сурет). Бүл
күштердің түрлі бағыттарына сәйкес әр түрлі сүйектер және олардың
бөліктерінің құрылысы да эр алуан болады. Бассүйектің жабынды
сүйектерінде (негізінен қорғаныш қызмет атқаратын) кеуекті заттың
қаңқаның 3 функциясын атқаратын, оны басқа сүйектерден өзге70

72.

ш с л е й т і н е р е к ш е с и п а т ы б о л а д ы . Б үл к е у е к за т л и п л о э ,
diploe
(к осар л ы ),
lamina
д е п а т а л а д ы , о й т к е н і о л ек і с ү й е к т а б а к ш а л а р ы н ы ң - с ы р т к ы ,
externa
lamina interna
ж ә н е і ш к і,
сүйск табакш алары нан
v itrea ,
деп
те
а р а с ы н д а о р н а л а ск а н б ү р ы с п іш ін д і
г ү р а д ы . Іш кі т а б а к ш а н ы ш ы н ы т ә р і з д і , la m in a
атайды ,
себебі
ол
бассүйек
зак ы м данғанда
сы рткы
т а б а к ш а ға К араганда оңай сы нады .
С үйек
ү я ш ы к т а р ы н д а ж і л ік
биологиялы к
дамуы на
корғау
ж әне
агзасы
ө с у ін е
майы
- к ан ж а с а у ж ә н е
болады .
каты сады .
Ол
Ж іл ік
сү й ек т ің
органи зм ді
коректенуі
сүйектерде
ж і л ік
майы
м ен
осы
с ү й е к т е р д і н к у ы с ы н д а б о л а д ы , с о н д ы к т а н о н ы ж і л ік м а й к у ы с ы , c a v i t a s
m ed u lla r is
деп
атайды .
С оны м ен
сү й ек т ің
бү к іл
іш к і
к е ң іс т іг і
агза
р е т і н д е г і с ү й е к т і ң а ж ы р а м а с б о л і г і н к ү р а й т ы н ж і л ік м а й ы м е н т о л т ы ры лған.
Ж і л і к м а й ы е к і т ү р л і б о л а д ы : к ы з ы л ж ә н е с а р ы . Қ ы з ы л ж і л ік м а й ы ,
m e d u l l a o s s i u m ru b ra, т о р л ы т і н н е н т ү р а т ы н н ә з і к к ы з ы л м а с с а т ү р і н д е
болады ,
(сүй ек
оны ң
түзақтары нда
к ан ж а с а л у ы н а
ж әне
қүрауш ы лар - остсобласттар, сүйек бүзуш ы
т ік ел ей
каты сты
ж асуш алы к
элем ен ттер
сүйек
ж асалуы на
- остеокласттар)
орналасады .
О нда
ж і л ік
м а й ы н а н б а с к а , с ү й е к т і ң іш к і к а б а т т а р ы н к о р е к т е н д і р е т і н к ан т а м ы р л а р
мен
нервтер бар.
Қ а н т а м ы р л а р м е н к ан э л е м е н т т е р і ж і л ік
майы на
қы зы л т ү с б е р е д і.
Сары
ж іл ік
майы ,
m ed u lla
osseum
fla v a ,
н е г із ін ен
май
ж асуш а-
л а р ы н а н т ү з іл е т ін д ік т е н сары т ү ст і б о л а д ы . Іш тегі н ә р е с т е м ен ж аң а
т у ғ а н б а л а д а т ек қы зы л ж іл ік м айы б о л а д ы . Бала ө с к е н сай ы н кы зы л
ж іл ік м а й ы б ір т е - б ір т е сары ж іл ік м а й ы м е н а у ы са д ы д а , е р е с е к а д а м н ы ң
ж іл ік
сү й ек т ер ін ің
С ү й ек сы рткы
қ уы ста р ы н д а тек сары
ж ағы нан, буы н
б ет т ер ін
ж і л ік
майы
ғана болады .
коспаганда, сүйек
кабы м ен,
p e r io ste u m , ж абы л ған .
Сүйек қабыгы
- с ү й е к т і сы рты н ан кор ш аған кы зғы лт түсті д ә н е к е р
т і н д і ж ұ қ а қ а б ы р ш а қ . О л е к і қ а б а т т а н : с ы р т к ы ж ә н е іш к і с ү й е к т ү з у ш і
к а б а т т а р д а н т ү р а д ы . С ү й е к қ абы ғы н е р в т е р м ен кан т а м ы р л а р ға б а й ,
с о н ы ң а р қ а сы н д а с ү й е к т ің қ о р ек т ен у і м ен к алы ңдап ө с у ін е қаты сады .
Қ о р е к т е н у к ө п м ө л ш е р д е с ү й е к қ а б ы н а н к ө п т е г е н к о р ек т ік т е с ік ш е л е р
( f o r a m i n a n u t r i c i a ) а р қ ы л ы с ы р т қ ы т ы ғ ы з з а т қ а ө т е т і н к ан т а м ы р л а р
есеб ін ен ,
ал
(к а м б и й л і)
сү й ек т ің
орналаскан
өсуі
і ш к і,
сүйекке
остеобласттар
ж анасы п
есеб ін ен
жатқан
іск е
қабатта
асы ры лады .
С ү й е к т ің б у ы н б е т т е р ін б у ы н ш е м ір ш е к т е р і, c a r tila g o a rticu la ris, ж а у ы п
ж атады .
массасы н
С ө й т іп ,
мүш е
қүрайты н
р е т ін д е г і
сүйек
тін і,
сүйек
ж іл ік
үғы мы на
майы ,
сүйек
с ү й ек т ің
кабы ғы ,
н е г ізг і
буы н
ш е м ір ш е г і ж ә н е к ө п т е г е н н е р в т е р м е н кан там ы р л ар ж атады .
71

73.

СҮЙЕКТІҢ ДАМУЫ
Кез келген сүйектің түзілуі мезенхима текті жас дәнекер тінді
жасушалар - остеобласттар есебінен жүреді, оларды басты тірек рөлін
атқаратын жасушааралық сүйек заты жасап шығарады. Қаңқа
дамуының үш сатысына сәйкес сүйектер дәнекер немесе шеміршек
тіндер негізінде дамиды. Сүйектенудің (остеогенездің) мынадай
түрлерін ажыратады:
1. Эндесмалды сүйектену (еп - ішкі, desme - байланыстырғыш)
алғашқы, жабынды сүйектердің дәнекер тіндерінде жүреді.
Болашақ сүйектің пішіні бар ұрықтың дәнекер тінінің белгілі бір
бөлігінде остеобласттардың әрекеті нәтежесінде сүйекті заттың
аралшъщтары (сүйектену нүктесі) пайда болады. Бірінші орталықтан
сүйектену үрдісі сүйекті заттың шет жақтарына қарай үстемелей өсуі
(аппозиция) арқылы сәуле тәрізденіп жан-жаққа таралады. Жабынды
сүйек қалыптасатын дәнекер тіннің беткі қабаттары сүйек қабығы
түрінде қалады, сүйек қабығы жағынан сүйек қалыңдап өседі. Мәселен,
су омыртқалыларында (мысалы, сүйекті балықтар) перихондралды
остеогенез арқылы барлық рычактардағы сияқты ең көп ауырлык
түсетін (сүйектенудің алгашқы ядролары) сүйектің тек ортаңғы бөлігі
сүйектенеді. Мұндай жағдай қосмекенділерділерде де байқалады, бірақ
оларда балықтарға қарағанда сүйектің ортаңғы бөлігінің көбісі
сүйектенеді. Құрлықта тіршілік етуге түпкілікті көшуге байланысты
қаңқаға көбірек функционалдық талаптар қойылады. Ол суға қараганда
құрлықта қозғалудың қиыдығына және сүйекке көбірек ауырлық
түсуіне байланысты. Сондықтан құрлықта тіршілік ететін омыртқалыларда екінші сүйектену нүктелері пайда болады, олардан бауырмен
жорғалаушылар мен құстарда эндохондралды отеогенез арқылы
сүйектердің шеткі бөлімдері де сүйектенеді. Сүтқоректілерде буындасуға қатысатын сүйектердің ұштарында, тіпті дербес сүйектену
нүктелері пайда болады. Мұндай рет адам онтогенезінде де сақталады,
онда да сүйектену функцияға байланысты және сүйектердің ауырлық ең
көп түсетін орталық бөліктерінен басталады.
Мәселен, қүрсақта дамудың екінші айында алғашқы нүктелер пайда
болады, олардан ең көп ауырлық көтеретін сүйектердің негізгі
бөліктері, яғни жілік сүйектердің денелері немесе диафиздер,
метафиздер және диафиздің ұштары дамиды. Олар пери- және
эндохондралды остеогенез арқылы сүйектенеді. Содан кейін туылуға
жақындағанда немесе туғаннан кейінгі алғашқы жылдары екінші
нүктелер пайда болады да, олардан эндохондралды остеогенез арқылы
жілікті сүйектердің буындасуына қатысатын сүйектердің үштары, яғни
эпифиздер түзіледі. Шеміршекті эпифиздің ортасында пайда болған
сүйектену ядросы жайылып өсіп, кеуекті заттан құралған сүйекті
эпифизге айналады. Бастапқы шеміршек тінінен бүкіл өмір бойы буын
72

74.

ш е м ір ш е г ін
күрайты н
эп и ф и зд ің
б е т ін д е
оны ң
жүка
кабаты
ғана
калады .
2 . П е р и х о н д р а л г іы с у й е к т е н у (p e ri - а й н а л а , c h o n d r o s - ш е м і р ш е к )
ш е м ір ш е к
кабы ғы ны ң
(p erich o n d riu m )
каты суы м ен
сү й ек т ін
ш е м ір -
ш ек ті б а с т а м а л а р ы н ы н сы рткы б е т ін д е ж ү р е д і.
Б о л а ш а к с ү й е к п іш ін д і м е зе н х и м а л ы к б а ст а м а ш е м ір ш е к т ін ін е н
т ү р а т ы н ж ә н е с ү й е к т ің ш е м ір ш е к т і м о д е л і сияқты “с ү й е к к е ” ай н ал ады .
Ш е м ір ш е к т і с ы р т ы н а н ж а б а т ы н ш е м ір ш е к қ абы ғы о с т е о б л а с т т а р ы н ы ң
ә р е к е т і н ә т е ж е с ін д е о н ы ң б е т ін д е , ш е м ір ш е к қ абы ғы н ы ң асты н д а сү й е к
т ін і п а й д а б о л ы п , ол б ір т е -б ір т е ш е м ір ш е к т ін д і ы ғы сты р ы п , ты ғы з
с ү й е к заты н т ү зе д і.
3. П е р и о с т а л д ы с у й е к т е н у с ү й е к т ің ш е м ір ш е к т і м о д е л ін ің с ү й е к т і
моделге
ауы суы м ен
(p e rio ste u m ),
е с еб ін е н
сүйек
ж ү р е д і.
ш е м ір ш е к
т ін ін ің
кабы ғы
одан
Сонды қтан
әрі
сүйек
карай
кабы ғы на
өсуі
перихондралды
сүйек
ж әне
айналы п
кабы гы ны ң
периосталды
о с т е о г е н е з д е р б ір ін е н с о ң б ір і ж ү р е д і.
4.
Эндохондралды
суйект ену
(гр ек ш е
endo
-
іш к і,
chondros
-
ш е м ір ш е к ) т ам ы р л ар ы б ар ш е м ір ш е к б а ст а м а л а р ы н ы ң іш ін д е ж ү р е д і.
С ү й е к т ү з у ш і т ін т а м ы р л а р ы м ен б ір г е ш е м ір ш е к қ абаты н а е н е оты р ы п ,
алды н
ала
м о д ел ін ің
ізб ест ен ген
орталы ғы нда
ш е м ір ш е к т і
сүйектену
бүзы п,
н ү к т есін
сү й ек т ің
т ү зед і.
ш е м ір ш е к т ің
Эндохондралды
с ү й е к т е н у ү р д і с і н і ң о р т а л ы қ т а н ш е т к е к а р а й т а р а л у ы к е м ік с у й е к зо т ы н
т ү з у г е ә к е л е д і. Ш е м ір ш е к с ү й е к к е т ік ел ей а й н а л м а й д ы , ол б ү зы л ы п ,
ж аң а, с ү й е к т ін ім е н алм асады .
Сүйек тенудің сипаты мен реті де организмнің қоршаған ортага
бейімделінуіне байланысты.
Балаларда, жас өспірімдерде, тіпті ересектерде косымша сүйектену
аралшықтары пайда болып, олардан бұлшықеттер мен байланыстырғыштардың бекуінен ауырлық түсетін сүйектің бөліктері
сүйектенеді, олар а п о ф и з д е р деп аталады. Мысалы, ортан жіліктің
ұршығы немесе тек ересектерде ғана сүйектенетін бел омыртқалар
өсінділеріндегі қосымша нүктелер.
Сондай-ақ сүйектің қүрылысына байланысты сүйектену сипаты да
оның қызметіне байланысты. Мәселен, негізінен кеуек сүйек затынан
түратын сүйектер мен сүйек бөліктері де (омыртқа, төс, білезік және
тілерсек сүйектері, жілік сүйектердің эпифиздері және баскалары)
эндохондралды жолмен сүйектенеді де, ал әрі кеуек әрі тығыз заттан
құралған сүйектер мен олардың бөліктері (бассүйектің негізі, жілік
сүйектердің диафиздері және т. б.) эндо- және перихондралды суйек­
тену жолдарымен дамиды.
Адамның біркатар сүйектері жануарларда жеке болатын сүйектердің қосылуының өнімі болып табылады. Осы косылу үрдісінің
көрінісі ретінде мүндай сүйектердің дамуы мөлшері мен орналасқан
жері жағынан қосылған сүйектерге сәйкес келетін сүйектену ошақ73

75.

тарының есебінен жүреді. Мәселен, адамның жауырын сүйегі қарапайым құрлықта тіршілік ететін омыртқалылардың иық белдеуіне
қатысатын екі сүйектен (жауырын мен коракоид) дамиды. Осыған
сәйкес жауырындағы негізгі сүйектену ядроларынан баска онын
тұмсық тәрізді өсіндісінде (бұрынғы коракоид) сүйектену ошақтары
пайда болады. Үш сүйектен қосылатын самай сүйегі сүйек ядроларының үш тобынан сүйектенеді. Сөйтіп, әрбір сүйектің сүйектенуі,
оның филогенезінің функциялық даму үрдісін бейнелейді.
Сүйектің өсуі. Организмнің ұзақ уақыт өсуі және ұрықтағы мен
ақырғы қалыптасқан сүйектің көлемі және пішіні арасындағы
айырмашылық соншалық, бүкіл өсу бойында оны қайта құрылуға
мәжбүр етеді, қайта құрылу үрдісінде жаңа остеондар түзілуімен қатар
ескі остеондардың таралып-жойылуы (резорбция) үрдісі жүреді,
олардың қалдықтарын жаңадан түзілген остеондардың арасынан көруге
болады. Таралып-жойылу сүйектегі ерекше жасушалардың - остеокласттардың әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Соңғылардың жүмысының нәтижесінде диафиздің бүкіл эндохондралды сүйегі таралып-жойылады да, онда куыс пайда болады.
Перихондралды сүйек қабаты да таралып, жойылады, бірақ жойылатын
сүйек тінінің орнына сүйек қабығы жағынан оның жаңа қабаттары
түзіледі. Соның нәтижесінде жас сүйек қалыңдап өседі.
Бүкіл балалық және жасөспірімдік кезеңде эпифиз бен метафиздін
арасында эпифизарлық шеміршек немесе өсу табақшасы деп аталатын
шеміршек қабаты сақталады. Осы шеміршектің есебінен аралық
шеміршек затын түзетін оның жасушаларының көбеюі арқасында сүйек
ұзына бойына өседі. Кейін жасушалардың өсуі тоқтайды, эпифизарлық
шеміршек сүйек тініне орын беріп, метафиз эпифизбен қосылады,
сөйтіп синостоз пайда болады.
Сөйтіп, сүйектің сүйектенуі мен өсуі қарама-қарсы аппозиция,
резорбция жасау және бұзу функцияларын атқаратын остеобласттар
мен остеокласттардың тіршілік әрекеті нәтежесі болып табылады.
Сипатталған даму мен атқаратын қызметіне сәйкес әрбір жілік
сүйектердің мынадай бөліктерін ажыратады.
1.
Сүйектің денесі, диафиз, негізінен тірек және қорғаныс функциясын атқаратын, ересектерде сары жілік майы бар сүйек түтігі. Түтіктің
қабырғасы тығыз тұтас заттан тұрады, онда сүйек табақшалары бірбіріне өте жақын орналасып, тығыз масса түзеді.
Диафиздің тығыз заты екі түрлі сүйектенуге сәйкес екі қабатқа
бөлінеді: 1) сыртқы қыртысты (cortex - қыртыс) қабат шеміршек қабығы
мен сүйек қабығынан перихондралды сүйектену арқылы пайда болады,
оны қоректендіретін қан тамырларды да содан алады; 2) ішкі қабат
эндохондралды сүйектену арқылы пайда болады, қоректі жілік майы
тамырларынан алады.
74

76.

Э пиф и зарлы к
метафиздер.
ш е м ір ш е к к е ж а н а сы п
ж аткан д и а ф и зд ін ұш тары
О л а р д и а ф и з б е н б ір г е д а м и д ы , б ір а к с ү й е к т е р д ің ү зы н а
б о й ы ө с у і н е к а т ы са д ы ж э н е к еу ек за т та н , su b sta n tia s p o n g io s a , т ү р а д ы .
2. Ә р б ір ж іл ік с ү й е к т ін эп и ф и за р л ы к , ш е м ір ш е к т ің б а с к а ж ағы н а
орн ал аск ан , буы н ды к үш тары
ж іл ік
майы
бар
к ем ік
заттан
тифиздер
түрады ,
д е п аталады . О л ар д а кы зы л
б ір а к
м етаф издерден
өзгеш е
эп и ф и з ш е м ір ш е г ін ің ор тасы н да бастам асы каланаты н д е р б е с сүй ек т е н у н ү к т ес ін е н эн д о х о н д р а л д ы ж ол м ен дам иды ; оларды ң сы рты нда
б у ы н т ү з у г е қаты саты н буы н д ы к беті болады .
3.
Э п и ф и зд ің
касы на
орналаскан
сүйек
бүды рлары
апофиздер,
о л а р ғ а б ү л ш ы қ е т т ер м ен б а й л а м д а р б ек и д і.
А поф издер
оларды ң
ш е м ір ш е г ін д е
дербес
каланған
сүйектену
н ү к т е л е р ін е н э н д о х о н д р а л д ы ж о л м е н п а й д а б о л а д ы ж ә н е к еуек ті заттан
құралған.
Ж іл ік т е н б а с қ а , б ір а қ б ір н е ш е с ү й е к т е н у
н ү к т е л е р ін е н
дамиты н
с ү й е к т е р д е д е о с ы н д а й б ө л ік т ер д і аж ы ратуға болады .
СҮЙЕКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Қ а ң қ а д а м ы н а д а й б ө л ік т е р д і аж ы ратады : түл ға қаңкасы (ом ы р тқ алар, қ абы р ғал ар , т ө с ), бас қаңқасы (б а с с ү й е к
пен б ет сү й ек тер і);
қ ол -ая қ с ү й е к т е р і - иық б е л д е у і (ж ауы ры н, б ү ға н а ) ж ә н е ж а м б а с б е л д е у і
( ж а м б а с а с т а у ы ) ж ә н е қ о л с ү й е к т е р і (т о қ п а н ж іл ік , ш ы н так ж іл ік , к әр і
ж іл ік ж ә н е қ о л ұ ш ы ), аяқ с ү й е к т е р і (о р т а н ж іл ік , си р а к с ү й е к т е р і ж ә н е
аяқ ұ ш ы ).
Ересек
2 00-ден
адамны ң
қ а ң қ а сы н а к ір ет ін
ж екелеген
с ү й е к т е р д ің саны
а са д ы , о л а р д ы ң 3 6 -4 0 д е н е н ің ор та сы зы ғы
бойы м ен
орна­
л а ск а н ж ә н е тақ, қалғандары - ж ү п сүй ек тер .
С ы р тқ ы п іш ін і ж а ғы н а н с ү й е к т е р ү зы н , қы ска, ж ал п ак ж ә н е аралас
болады
(3 5 -су р ет).
А л а й д а Г а л е н н ің д ә у ір ін е н б а ст а п с ү й е к т е р д і тек бір ғана б е л г іс і
(сы р тқ ы
п іш ін і)
анатом ияны ң
бойы нш а
бөлу
ф о р м а л и зм ін ің
б ір ж а қ т ы
мы салы
ж әне
болы п
ескі
сипаттамалы к
табы лады .
С үйектерді
к е з-к е л г е н а н а т о м и я л ы қ ж ік т е у қ ү р ы л у ға т и іст і үш п р и н ц и п н е г ізін д е
а ж ы р а т у керек: п іш ін і (қ ү р ы л ы сы ), қ ы зм еті ж ә н е д а м у ы . О сы т ү р ғы д а н
с ү й е к т е р д і ң м ы н а д а й ж і к т е л у і н б е л г і л е у г е б о л а д ы ( М . Г. П р и в е с ) .
I. Ж і л і к с ү й е к т е р . О л а р ж і л і к - м а й л ы к у ы с ы б а р т ү т і к т ү з е т і н
к еу ек ті ж ә н е ты ғы з заттан түрады ; барлы қ үш ф ункцияны аткарады
(т ір е к , қ о р ғ а н ы ш , қ о з ғ а л ы с ). О л а р д а н ү зы н ж іл ік с ү й е к т е р (т о қ п а н ж іл ік
ж ә н е к ә р і ж іл ік , о р т а н ж іл ік ж ә н е асы қты ж іл ік ) т ір е у іш , ү зы н қ о зға л ы с
р ы ч а г т а р ы б о л ы п т а б ы л а д ы ж ә н е д и а ф и з д е н б а с к а с ы н ы ң екі э п и ф и з д е
э н д о х о н д р а л д ы с ү й е к т е н у ош ақтары б ол ад ы (б и эп и ф и за р л ы сү й ек тер );
қы сқа
ж іл ік т е р
(б іл е з ік ,
т іл ер сек ,
саусақ,
бакай
сү й ек т ер і)
қы сқа
75

77.

35 с у р е т. С ү й ек т ер д ің п іш ін д ер і.
1 - ұзы н (т ү т ік т і) сү й ек , 2 - ж алпақ сү й ек , 3 - қы сқа (к ем ік т і) сү й ек ,
4 - қалы птан ты с (ар ал ас) сүй ек .
қозғалыс рычагтары болып табылады; эпифизде ғана болады (моноэпифизарлы сүйектер).
II.
Кемік сүйектер. Негізінен тығыз заттың жұқа қабатымен
жабылған кемік заттан құралған. Олардың ішінде ұзын кемік сүйектер
(қабырға, төс) мен қысқа кемік сүйектерді (омыртқа, білезік, тілерсек
сүйектері) ажыратады. Кемік сүйектерге тобық сүйектер, яғни күнжіт
өсімдігінің дәндеріне ұқсас сүйектер жатады, олардың аттары осыдан
шыққан (тізе тобығы, бұршақ пішінді сүйек, қол мен аяқтың саусақ,
бақайларының тобық сүйектері); олардық атқаратын қызметі - бұлшықеттердің жұмысы үшін тетік болу; дамуы - сіңір қабатында
эндохондралды жолмен жүреді. Тобық сүйектер буындардың маңайында орналасады, олардың түзілуіне қатысып, қозғалуына жәрдемдеседі, бірак қаңқа сүйектерімен тікелей байланыспаған.
76

78.

III. Ж а л п а к с ү й е к т е р :
а) б а с с ү й е к т ін
жалпак
сүйектері
(м аң дай
ж әне
ш еке
с ү й ек т ер і)
н е г і з і н е н к о р г а н ы ш к ы з м е т і н а т к а р а д ы . О л а р т ы ғ ы з з а т т ы н екі ж ү к а
табакш асы нан
түрады ,
оларды н
арасы нда
диплоэ,
d ip lo e
вена
т а м ы р л а р ы ү ш і н ө з е к т е р і б а р к е у е к за т б о л а д ы . Б үл с ү й е к т е р д ә н е к е р
т ін н е г із ін д е д а м и д ы (ж а б ы н с ү й е к т е р );
ә ) иы қ, ж а м б а с б е л д е у л е р ін ің ж ал п ак с ү й е к т е р і (ж ауы р ы н . ж а м б а с
с ү й е к т е р і) т ір ек ж ә н е кор ған ы ш
к ы з м е т і н а т к а р а д ы , н е г і з і н е н к е м ік
за т т а н к үр ал ған ; ш е м ір ш е к т ін н е н д а м и д ы .
IV .
Аралас
сүйектер.
функциялары ,
н е г із ін
күры лы сы
күрайты н
О ларға
ж әне
сү й ек т ер і)
б ір н еш е
дамуы
әр
жатады .
б ө л ік т ер д ен
түрлі
Аралас
косы латы н,
сүйектер
сүйектерге
(бассүй ек
іш ін а р а
э н д е с м а л д ы , іш ін а р а э н д о х о н д р а л д ы д а м и т ы н б ү ғ а н а н ы д а ж а т к ы зу ға
болады .
СҮЙЕКТЕРДІ РЕНТГЕНМЕН ТЕКСЕРУ
М а ц е р а ц и я л а н ғ а н с ү й е к т е р д і қ ар аған да, ол а р д ы ң тек сы рткы түрі
ж ө н ін д е
аралап
ғана т ү с ін ік
кесу
керек.
б е р іл е д і;
оны н
Рентгенм ен
іш к і к ү р ы л ы с ы н
каңқаны
з е р т т е у ү ш ін
зерттегенде
т ік ел ей
т ір і
а д а м н ы ң т а б и ғ и а н а т о м и я л ы қ қ а т ы н а с т а р ы н б ү з б а й - а к іш к і д е , с ы р т к ы
да құры лы стары н аны қтауға болады .
Рентгенограм маларда
ты ғы з
ж әне
к ем ік
заттар
айкы н
к ө р ін ед і.
Б ір ін ш іс і т ы ғ ы з қ а б а т т ы ң ж а зы қ т ы ғ ы н а с ә й к е с айқы н қ а р а м а -к а р сы
( к о н т р а с т ы ) к ө л е ң к е б е р е д і , ал к е м і к з а т а й м а ғ ы н д а к ө л е ң к е т о р т ә р і з д і
б о л а д ы . Ж і л і к с ү й е к т е р д і ң э п и ф и з д е р і н і ң т ы ғ ы з за т ы м е н
н е г ізін ен
к ем ік зат тан қ ү р а л ға н с ү й е к т е р д ің (б іл е з ік , т іл е р с е к , о м ы р тк а ) ты ғы з
заты к ем ік затты ж и е к т е й ж атқан ж ү қ а қабат т ә р із д і. Бүл ж ү к а б у ы н
о й ы с т а р ы н д а б у ы н б а с т а р ы н а қ ар аған да қ а л ы ң д а у к ел ед і.
Ж іл ік
с ү й ек т ер д ің
д и а ф и зд е р ін д е
ты ғы з
затты ң
қалы ңды ғы
әр
т ү р л і: о р т а т ү с ы н д а қ а л ы ң д а у , ш е т т е р ін е қарай ж ің іш к е р е д і. С о н ы ң
ө з ін д е т ы ғы з қ абатт ы ң екі к ө л ең к есі арқ асы н да сү й е к т ің ж алпы ф он ы
к ө л е ң к е с і н д е б ір ш а м а ж а р ы қ т а л ғ а н т ү р д е ж іл ік қ у ы сы б а й к а л а д ы . Е гер
аталған
қуы с
күбы лы сты ң
б ү к іл
бар
үзы на
ек ен ін
бойы на
к ө р сет ед і.
байқалмаса,
бүл
Д и а ф и зд ер д ің
патологиялы к
ты ғы з
заты ны ң
р е н т г е н о л о г и я л ы қ к ү р ы л ы м ы ай қ ы н , т е г іс . Б ай л ам м ен б ү л ш ы к е т т е р д ің
б е к и т ін ж е р л е р ін д е с ү й е к т е н у к о н т у р л а р ы т е г іс е м е с . Д и а ф и з д е р д ің
т ы ғ ы з қ а б а т ы ф о н ы н д а қан там ы р л ар ө з е к т е р ін е с ә й к е с к ел етін ж ү к а
ж а р ы қ ж о л а к т а р б а й қ а л а д ы . О л а р ә д е т т е к и ғаш о р н а л а са д ы : ү зы н кол
ж і л і к т е р і н д е ш ы н т а қ б у ы н ы н а ж а қ ы н д а у ж ә н е с о л б а ғ ы т т а ; ү з ы н аяк
ж і л і к т е р і н д е т і з е б у ы н ы н а н ә р і к а р а й ж ә н е а л ы с т а у ; қ о л ү ш ы м е н аяк
ү ш ы н ы ң қ ы сқ а т ү т ік ш е с ү й е к т е р ін д е н ағы з эп и ф и зі ж о к үш ы н а қарай
ж әне
ж ақы ндау
орналасады .
К ем ік
зат р е н т г е н о г р а м м а д а
арасы нда
77

79.

жарықтары бар сүйек шабақтарынан тұратын тұзақты тор тәрізді. Бұл
тордың сипаты сығылу және созылу сызықтарына сәйкес осы бөліктегі
сүйек табақшаларының орналасуына байланысты.
Сүйек жүйесін рентгендік зерттеу шеміршек немесе дәнекер тін
негізінде сүйектену нүктелері пайда болған кезде, құрсақта дамудың
2-ші айында мүмкін болады.
Сүйектену нүктелерінің пайда болуы рентгенограммада оңай анықталады, соның өзінде шеміршек тінмен қоршалған бұл нүктелер жеке
сүйек үзіктері сияқты көрінеді. Олар сүйектің сынуы, жарылуы немесе
некрозы (өліеттенуі) туралы қате диагноз қоюға себеп болуы мүмкін.
Осыған байланысты сүйектену нүктелерін, олардың пайда болу мерзімдері мен тәртібін білудің практикалық маңызы зор. Сондықтан сүйектену
барлық тиісті жерлерде мәйіттерді анатомиялык зерттеу деректері емес,
рентгенанатомия (тірі адамды зерттеу) негізінде баяндалады.
Қосалқы сүйектену нүктелері сүйектің негізгі бөлігімен қосылмағанда, олар өмір бойы жеке тұрақсыз немесе қосымша сүйектер
түрінде сақталуы мүмкін. Оларды рентгенограммада байқау диагноздық қатеге себеп болуы мүмкін.
Барлық негізгі сүйектену нүктелері қаңқа сүйектерінде пубертаттық
кезең деп аталатын жыныстық пісіп-жетілудің басталуына дейін пайда
болады. Пубертаттық кезеңнің басталуымен эпифиздердін метафиздермен бітісіп өсуі, яғни сүйек эпифизін сүйек метафизімен қосатын
синхондроздың синостозға айналуы басталады. Бұл рентгенде эпифизді
метафизден бөлетін эпифиздік шеміршекке сәйкес келетін метаэпифизарлық аймақта жарықтың біртіндеп жоғалуынан білінеді.
Синостоз толық аяқталғанда бұрынғы синхондроздың орнын аныктау
мүмкін болмайды.
Сүйектердің ңартаюы. Қартайғанда сүйек жүйесі едәуір өзгеріске
ұшырайды. Бір жағынан, сүйек табақшалары санының азайып, сүйектің
босауы (остеопороз) байқалады, екінші жағынан, сүйек өсіндісі
(остеофиттер) түрінде сүйектің артық пайда болуы және буын
шеміршегінде, байламында және сіңірлерінің сүйекке бекитін жерінде
ізбестену жүреді. Осыған сәйкес сүйек-буын аппаратының қартаюының
рентгендік суреті мынадай өзгерістерден құралады, оларды патологиялық белгілер деп түсінбеу керек.
1. Сүйек заты солуына байланысты өзгерістер: 1) остеопороз
(рентгенограммада сүйек мөлдірлеу көрінеді); 2) буын бастарының
деформациясы (дөңгелек пішінінің жоғалуы, жиектерінің “мүжілуі”,
“бұрыштар” пайда болуы).
2. Сүйекке жанасқан дәнекер тінді және шеміршекті түзілістерде
ізбестің артық мөлшерде жиналуы; 2) сіңірлердің бекіген жерлерінде
ізбестену әсерінен кедір-бұдырдың көбеюі; 3) сүйек өсінділері
байламдардың сүйекке бекитін жерлерінде ізбестенуі салдарынан
түзілетін остеофиттердің болуы.
78

80.

Бұл сипатталған өзгерістер, әсіресе омыртка мен саусактарда
айкын байкалады. Қаңканың баска бөлімдерінде негізгі картаюдын
үш рснтгендік белгісі байкалады. остеопороз, сүйек кедір-бүдырының көбеюі және буын саңылауының тарылуы. Біреулерде
картаюдың бүл белгілері ерте (20-40 жаста), баскаларда кештеу
(60-70 жаста) білінеді.
С ү й ек ж ү й е с ін ің о н т о ген езі туралы баяндалған жалпы дер ек тер д і
к ор ы та к ел е, тек м ә й іт м атери ялы н зер т т еу ге К араганда р ен т ген м ен
зерттеу
қаңқаны ң
дамуы н
зерттеуге
м ү м к ін д ік
қалы пты
морф ологиялы к
береді
жүмы с
деуге
іст еп
түрған
болады .
ө згер іст ер
к езін д е
Соны ң
байкалады :
ө зін д е
1)
т ер ең ір ек
б ір к атар
н е г ізг і
ж әне
қ о с ы м ш а с ү й е к т е н у н ү к т е л е р ін ің п ай д а б о л у ы ; 2) о л а р д ы ң б ір -б ір ім е н
б іт іс іп ө с у і; 3) с ү й е к т ің картты к и н в о л ю ц и я сы .
Сипатталған өзгерістер сүйек жүйесінің жаска байланысты
қалыпты өзгерістерінің көрінісі болып табылады. Демек, “норма”
дегенді ересек адаммен гана шектемей, оны кайсыбір бірыңғай тип деп
қарастыру керек. Бұл ұғымды барлық жаска да колдану қажет.
Сүйектің дамуы қанайналым жүйесіне де тығыз байланысты.
Бірінші сүйектену нүктесінің пайда болуынан бастап синостозданудың
аяғына дейінгі бүкіл сүйектену үрдісі кантамырлардың катысуымен
жүреді, олар шеміршекке өтіп, оның бүзылып, сүйек тінімен алмасуына
жәрдемдеседі. Соның өзінде сүйек табакшалары тиісті қантамыр үшін
орталық өзегі бар остеондар түзе отырып, қантамырларының айналасына белгілі бір ретпен орналасады. Демек, сүйек кантамырлардың
айналасында пайда болады. Артериялар мен веналардың жүретін жолы
мен маңайында сүйектерде тамыр өзектері мен жүлгелердің түзілуі
осымен түсіндіріледі.
Туғаннан кейін сүйектену мен оның өшуі де канмен қамтамасыз
етілуге тығыз байланысты. М. Г. Привестің зерттеулері көрсеткендей,
сүйектің жас келуіне қарай өзгеруінің қан арнасының тиісті өзгерістеріне байланысты бірнеше кезеңдер болады.
Сүйектердің пішіні мен күйіне ішкі ағзалар да эсер етеді, олар үшін
сүйектер өзектер, жүлгелер, шүңқырлар және т. б. түзеді. Қаңқа мен
ағзалардың түзілуі эмбрионнан басталады. Олар даму барысында
бір-біріне эсер етеді де, ағзалар мен олар жайғасатын орындар
бір-біріне сәйкестенеді, мысалы, кеуде торы мен өкпе, жамбас астауы
мен оның ішіне жайғасқан ағзалар, бассүйек пен ми және т. б. Бүкіл
қаңқаның дамуын осы түрғыдан қарастыру керек.
79

81.

ҚАҢҚАНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ДАМУЫНА
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
Адам еңбек үрдісінде қол, аяқ, саусақ, бақай және т. б. осы сияқты
өзінің табиғи құралдарын іс-қимылға қосады. Еңбек құралдарын жасау
арқылы ол дененің табиғи мүшелерінің құрылысын өзгерте отырып,
оларды толықтыра, ұзартатын жаңа жасанды құралдар алады және
адамның өзі
сонымен бір мезгілде өз табиғатын өзгертеді” (Маркс
К., 2-басылым, 23-том, 188-бет). Демек, еңбек үрдістері тұтастай адам
денесіне, сүйек жүйесін коса, оның қозғалыс аппаратына едәуір әсерін
тигізеді.
Қаңқаға бұлшықеттердің жұмысы күшті эсер етеді. Сіңірлердің
бекитін жерлерінде бұдырлар (төмпешік, өсінді, бұдыр), ал бұлшықет
будаларының бекіген жерлерінде тегіс немесе ойыс беттер (шұңқырлар)
түзіледі. Бұлшықет неғұрлым дамыса, олардың бекіген жерлері сүйекте
соғұрлым айқын білінеді. Міне, сондықтан бұлшықеттің бекуімен
байланысты сүйек бедері балаға қарағанда ересек адамда, әйелге
қарағанда еркек адамда күштірек байқалады.
Бұлшықеттің дене жаттығулары мен кәсіби жұмыс кезіндегідей ұзақ
және жүйелі жиырылуы біртіндеп нерв жүйесінің рефлекстік механизмі
арқылы сүйектегі зат алмасуын өзгертеді, соның салдарынан сүйек
затының жұмыстық гипертрофиясы деп аталатын ұлғаюы байқалады.
Бұл сүйектердің үлкен-кішілігі, пішіні және құрылысының өзгеруіне
себеп болады, оны тірі адамдардан рентген арқылы оңай аныктауға
болады.
Д е н е ш ы ны қ ты рум ен ай н ал ы саты н дар ды ң қаңқасы он ы м ен шұғылда н б а й т ы н д а р ға қарағанда е д ә у і р т ә у і р дам ы ған . Д е н е бітім і мыктылау
бал ал ар да д е н е бітім і ә л с і з д е у балаларга қарағанда қаңқа ж ү й е с і ә л д е қ а й д а
ж ақсы ж е т іл е д і. Т и ім д і д е н е ж атты ғулары , қимы лдары арқасы нда баланы ң
қаңқасы , к е у д е торы на коса барлы қ б ө л ім д е р і ж ақсы дам ы п , м ұны ң өзі оларды ң
іш ін е ж ай ғасқ ан өм ір л ік маңы зды ағзалар ды ң (ж ү р ек , өк п е ) д а м у ы н а қолайлы
э с е р е т е д і. Д е м е к , қаңқаны ң д ам уы туралы д е р е к т е р м ектеп гигиенасы үш ін өте
м аңы зды . Д е н е қимылы ә с е р ім е н с ү й е к т е р д ің ө з г е р у і ф ун к ц и он ал ды қ
ж а ғ д а й л а р д ы ң н ә т и ж е с і бол ы п табы лады . Бүған м ы н адай д ә л е л келтіруге
б ол ады . Е гер си м м етр и я л ы аяқ-қолдарға б ір д е й ж үк т ү с с е он д а оларды ң
с ү й е к т е р і д е екі ж ағы нан б ір д е й қалы ңдайды . Егер о ң н е м е с е сол қолға н е м е с е
оң не со л аяққа к өбір ек ж үк т ү с с е , о н д а ауырлық к өбірек түск ен аяқ не кол
к өбір ек ж у а н д а й д ы . Д е м е к , с ү й е к заты ны ң дам уы д ә р е ж е с і н д е туа біткен
ф ак торлар (оңқайл ы қ, солақайл ы қ) ғана е м е с , с о н ы м е н б ір г е туған н ан кейінгі
адам н ы ң б үк іл ө м ір бой ы д е н е е ң б е г ін ің сипаты да ш еш у ш і рөл атқарады.
Бұл заң ды лы қ физикал ы қ ж атты ғул ар арқылы с ү й е к т е р д ің ө с у ін е бағдарлы
э с е р е т е оты ры п, адам д е н е с ін ің ү й л е с ім д і д а м у ы н а к өм егін ти гізеді.
С ү й е к т е р д ің практикалық ә с е р і д е , б ір ж ағы нан, ос ы н д а жатыр. С ү й е к т е р д ің
зақ ы м дан ул ар ы н ы ң б іт іп -ж а зы л у ы н а к ө м ек т есетін ем дік д е н е ш ы ны қты ру да
осы заңды лы ққа н е г із д е л г е н .
С ү й е к т ің ф ор м а т ү з іл у д е г і ф ун кция ны ң р өл ін ің жарқын мы салы на
сы ны қтан кейінгі патол огиялы қ б у ы н н ы ң т ү з іл у і жатады . С үй ек сы ны қтары ны ң
80

82.

бітісмеуі жагдайында, олардын үштары үзак уакыт бір-біріне үйкелуі
н әти ж есін де бүлшыкеттердін жиырылуы әсерімен т е п с буын беттері
піш індеріне ие болып, бүрынғы сынган жерде жалган буын (псевдоартроз)
күрады. Егер асык жіліктін бөлігін баска, токпан немесе ортан жіліктін орнына
кондырсақ, онда ауыстырылып кондырылған сүйек бөлігі (трансплантат)
біртіндеп сол кондырған сүйектің күрылысына не болады. Ауыстырылып
қондырылған бөліктің архигектоникасы трансгілантатка койылатын жаңа
функциялык талаптарға сәйкес кайта күрылады.
Қаңка жүйесінің дара өзгергіштігі биологиялык та, әлеуметтік те
факгорларга байланысты. Организм сырткы орта факторларын биологиялык
жагынан қабылдаи, ол канканын кайта күрылуына әкеледі. Сүйек тінінің кайта
күрылуы аркылы өзгеріп отыратын функциялык кажеттіліктерге бейімделу
кабілеті сүйектердің биологиялык өзгергіштігінің себебі, ал жүктеме сипаты,
еңбектің ауыр-жеңілдігі, адамның түрмыс-тіршілік калпы және баска
әлеуметтік сәттер осы өзгергіштіктің әлеуметтік себептері болып табылады.
Сөйтіп, сүйек дегенім із өте бір пластикалы мүшелерінің бірі, ол ішкі және
сыртқы факторлардың әсерімен
едәуір өзгерістерге үшырайды.
Бүл
өзгерістердің көбісі рентген аркылы айкындалады да, сондыктан канканын
рентгендік көрінісі бірсыпыра деңгейге организм тіршілігін бейнелейтін айна
тәрізді.
Еңбек және түрмыс жағдайларын есепке ала отырып, сүйектердің
қалыпты күрылымын зерттеудің нормадан тысқары күшті ауырлыктың
салдарынан норманың патологияға ауысуы туралы мәселені шешуде
үлкен маңызы бар. Анатомия ғылымының мүндай багыты түрлі кәсіби
адамдар анатомиясы деп аталады (М. Г. Привес).
ТҰЛҒА ҚАҢҚАСЫ
Барлық омыртқалыларда тұлғаның тірек-кимыл аппаратының
элементтері chorda dorsalis және нерв түтікшесі жандарында орналасатын дорсалды мезодерманың бірінші сегменттерінен (сомиттерінен) дамиды. Сомиттің медиовентралды бөлігінен пайда болатын
мезенхима (склеротом) хорда айналасында қаңқа түзілуге кетеді, ал
бірінші сегменттің ортаңғы бөлігі бүлшыкеттер түзеді (сомиттің
дорсолатералды бөлігінен дерматом түзіледі). Шеміршек, ал кейін
сүйек қаңқасы түзілгенде бүлшықеттер (миотомдар) қанканың қатты
бөліктерінен тірек алады, олар осының салдарынан бүлшыкет
сегменттерімен кезектесе ауыса отырып, метамерлі орналасады.
Әрқайсысы ең жақын екі көрші склеротомдардың жартыларынан пайда
болып, омыртқалар деп аталатын үзына бойы сегменттер қатарынан
қүралатын омыртқа бағанасы - дененің біліктік каңқасы осындай
принцип бойынша қүралған. Төменгі формаларда немесе адам
ұрығының дамуының бас кезінде байқалатындай, өзінің қарапайым
түрінде омыртқа шеміршекті түзілістерден - хорданың дорсалды және
вентралды жақтарында метамерлі орналасатын дене мен невралды
доғадан түрады.
6 — 21 0
81

83.

Одан арғы эволюция барысында омыртқалардың жеке элементтері
өсіп келіп, бұл екі түрлі нәтижеге әкеледі: біріншіден, омыртқаның
барлық бөліктерінің қосылып кетуіне және екіншіден, хорданы
ығыстырып, оны омыртқалардың денелерімен ауыстыруға әкеледі.
Омыртқа денелері хорданы айнала қоршай өсіп, оны қысады, соның
нәтижесінде, ол омыртқалар үшін байланыстырушы маңызын жоғалтып, омыртқа аралық дискілер ортасындағы сілікпетәрізді ядро (nucleus
pulposus) түрінде сақталып, негізінен жоғалады. Жоғарғы (невралды)
доғалар жұлынды жан-жағынан қамтып, тақ қырлы және жұп буындық
(2 жұп) және көлденең өсінділер түзе отырып, қосылып кетеді. Төменгі
(вентралды) доғалар қабырғалар түзеді, олар дененің жалпы қуысын
қамти отырып, бұлшықет сегменттері арасындағы аралықтарда
(миосептерде) орналасады. Омыртқа шеміршек кезеңін өтіп, сүйектенеді, тек омыртқа денелері арасында ғана оларды байланыстыратын
омыртқааралық шеміршек қалады.
Омыртқа бағанасының эволюциясы құрлықтағы тіршілік қалпына
ауысуға және дененің жер бетіне қол-аяқтары арқылы қозғалуына
байланысты, оның бөлімдерінің дифференциациялануы жолымен
жүреді. Суда тіршілік ететін жануарларда (балықтарда) дене және
құйрық бөлімдерін ғана ажыратады. Балықтарда мойын жоқ, барлық
омыртқалыларда қабырға болады; қозғалмайтын бас тікелей денеге
ауысып, бұл дененің алдыңғы бөлігіне суда қозғалуға қолайлы орнықты
өткізгіш пішін береді. Құрлыққа ауысумен (қосмекенділерден бастап)
бас қозғалу қабілетіне ие болады. Осыған байланысты оған жақын
жатқан қабырғалар жоғалып, омыртқалардың көлденең өсінділерінің
қабырға бөлігі түрінде сақталады. Басқа жақын жатқан омыртқалар
мойын омыртқаларына ауысып, омыртқаның мойын бөлімі түзіледі.
Құрлықтағы жануарларда қозғалмалы мойынның пайда болу фактісі
қайтадан суда тіршілік етуге көшкен сүтқоректілерде (мысалы,
киттерде) мойын омыртқалары бітісіп кетіп, мойын жоғалады деуге
болады, ал бас өзінің қозғалғыштығын жоғалтады.
Дамыған қабырғалардың сақталуы омыртқа бағанасының қабырға
бөлімінің (кеуде бөлімі деп аталған) бөлінуіне әсерін тигізді, өйткені
қабырғалар тек осы бөлімде ғана сақталып қалып, ал басқа бөлімдерде
олар омыртқалардың көлденең өсінділеріне қосылып кеткен рудименттік (қалдық) түзілістерге айналады. Кеуде бөлімінің жеке бөлінуіне
төстің дамуын тудырған өкпенің, сондай-ақ қол-аяқтардың дамуы
әсерін тигізді, соның нәтижесінде омыртқаның кеуде бөлімі кеуде
торының түзілуіне қатысты. Төртаяқтылардың артқы аяқтарының
дамуына байланысты артқы аяқ белдеуі біліктік қаңқамен, екі немесе
одан да көбірек омыртқалармен қосылып, олар бітісе өсіп бір
сегізкөзге айналды. Бұл омыртқаны нығайтып, оның бел және сегізкөз
бөлімдерінің бөлінуіне әкеледі. Сегізкөздің бітісіп-өсуі негізінен
82

84.

денесі түтасынан арткы аяктарына сүйенетін жануарларда байкалады
Керісінше, омыртка баганасының күйрык бөлімі күйрыктын редукциясына (жогалуына) байланыслы кішкентай рудименттік калдыкка
айналады. Аталған үрдістер адам омырткасының бөлімдерге бөлінуін
және жеке омырткалар күрылысының түрліше болуын тудырады.
Сүткоректілер катарында омырткалыларда омырткалар саны тым
өзгермелі келеді, бүл эволюциянын жалпы бағытын - карапайымдылардан күрделі жануарларға және адамга карай олардың санынын
азаю ыңғайын көрсетеді. Олардың шығу тегінің ортак екенін
көрсететін, барлык сүткоректілердің катарында мойын омыртка саны
мойынның үзынды-кыскалылығына карамастан (мысалы, тышкан мен
жирафта) 7 болса, ал кеуде бөлімінде омыртка саны сакталған кабырға
санына сәйкес 9 бен 24 арасында өзгеріп отырады. Адамда кеуде
омыртка саны 12, бірак олар 11 не 13 болуы да мүмкін. Жануарларда бел
омыртқа саны өзгеріп отырады (2-9), ал адамда сегізкөзбен бітісіп
өсуіне карай, олар 4-6, көбіне 5-еу болып келеді. Адамда ауыспалы
омыртқалар (дорсолюмбалды (ТҺХц), люмбодорсалды (Li), люмбосакралды (Lv) және сакролюмбалды (S|) омырткалардың арасындағы)
аумағында болатын күбылыстардың ерекше практикалык маңызы бар.
XIII (бел) қабырға бар болса, бірінші бел омыртка XIII кеуде
омыртқаға айналып, ал бел омыртка тек тортеу болып калады. Егер XII
кеуде омыртқасында қабырға болмаса, онда ол бел омырткаға үксайды
(люмбализация); бүл жағдайда кеуде омырткалары он бір, ал бел
омыртка алтау болады. Егер сегізкөзбен бітісіп өспейтін болса, I
сегізкөз омыртқасы да осындай люмбализацияланады; егер V бел
омыртка I сегізкөз омыртқасымен бітісіп-өсіп, оған үксайтын болса
(сакрализация), онда бел омырка 4, сегізкөз омыртқасы 6 болады.
Сөйтіп, адамда сегізкөзге дейінгі омыртка саны 24-ке тең, бірак ол 25-ке
дейін көбейіп, 23-ке дейін азая алады.
Сегізкөзге дейінгі омырткалардың бүл саны эволюция барысында
олардың санының прогрессивті азаюын айкын көрсетеді және
маймылдарда антропоидтарды коса, 28-25-тен адамда 24-ке дейін
өзгеріп отырады. Сол сиякты сегізкөз де өзара бітісіп өскен
омыртқалардың түрлі мөлшерінен қүралады, соның өзінде маймылдан
адамға қарай аяк белдеуі буындасатын сегізкөз омыртқаларының
санының көбейетіндігі байкалады (2-ден 5-ке дейін).
Адамда тік жүруге байланысты сегізкөз барынша дамыған және
әдетте ол 5 омыртқадан (сакрализация кезінде) түрады.
Омыртқаның күйымшак бөлімі қүйрыктың үзындығына карай
қатты өзгеріп отырады. Адамда күйымшак омыртқаларының
(құйымшақ) саны 4-ке тең, бірак 5-тен 1-ге дейін өзгеріп, басқа
жануарлармен салыстырғанда ең аз мөлшерге жетеді. Осының
нәтижесінде адамда омырткалардың жалпы саны 30-35, көбіне 33
83

85.

болады. Қабырғалар омыртқаның бүкіл өн бойына (жыландарда)
орналасады, алайда олар көбіне кеуде бөлімінде дамиды, ал басқа
бөлімдерде қабырғалар омыртқалармен қосылып, рудименттік түрде
қалады.
Көбіне сүтқоректілердің қабырғалары омыртқаға екі жерден
буындасады: омыртқалардың денесіне және көлденең өсінділерге.
Қабырғалардың вентралды ұштары тек құрлықта тіршілік ететін
омыртқалылардың оған жанасатын алдыңғы аяк белдеуінің дамуына
байланысты пайда болатын төске бекиді, сондықтан аяқтарын
жоғалтқан жануарларда, мысалы, жыландарда, төссүйек болмайды.
Құрлықта тіршілік ететін күрделі омыртқалылардың төс қабырғалардың вентралды ұштарынан дамиды, олар ұрықтық даму бойынша
(адамда екінші айда) өзара жұп кеуде табақшаларына айналып бітеді де,
орта сызығы бойымен тақ сүйекке қосылады.
Адам денесінің қаңқасы дененің тік қалыпта болуына байланысты
өзгерістерге ұшырап, соның нәтижесінде ол төрт аяқтап жүретін баска
сүтқоректілердің каңқасынан өзгеше келеді. Төрт аяқтап жүретіндерде
омыртқаның мойын бөлімінен басқасы барлық төрт аяғына сүйенетін
жайпақ доға пішінді келеді. Адамда өзгеше статикалық жағдайларға
байланысты омыртқа жоғарғы жағында басты ұстайтын және төменгі
жағында аяқтарын тірек ететін иілген вертикалды жота пішінді. Дененін
тік қалпы кеуде торының конфигурациясына да эсер етеді.
Сөйтіп, адам денесі қаңқасының тік жүруге және қолдың еңбек
мүшесі ретінде дамуына байланысты мынадай тән белгілері бар:
1) алға қарай шығыңқы сүйірленген (promontorium) сегізкөз
бөлімінде иілісі бар тік орналасқан омыртқа бағанасы;
2) омыртқа денелердің жоғарыдан төмен карай біртіндеп артуы,
олар аяқтармен қосылатын жерде аяқ белдеуі арқылы 5 омыртқадан
тұратын бірегей сүйекке - сегізкөзге айналып бітісіп кетеді;
3) көлденеңінен көлемді алдыңғы-артқы жағынан тарлау келетін
кеуде торының кең және жалпақ болуы.
ОМЫРТҚА БАҒАНАСЫ
Омыртқа бағанасы, columna vertebralis, құрылысы метамерлі және
біріне бірі жалғасып, қысқа кеуекті сүйектерге жататын жеке-жеке
сүйекті сегменттерден - омыртқалардан, vertebrae, тұрады. Омыртқа
бағанасы дененің тірегі болып табылатын біліктік қаңқа рөлін
атқарады, өзінің өзегіндегі жұлынды қорғайды және дене мен
бассүйектің қимыл-қозғалысына қатысады. Омыртқа бағанасының
қалпы мен пішіні адамның тік жүруіне байланысты болады.
84

86.

6
36 - с у р е т. К е у д е ом ы ртқасы , vertebra thoracica.
А - б ү й ір л ік к өр ін ісі: 1- corpus vertebrae; 2 fo v ea c o sta lis superior; 3 - incisura
v erteb ra lis superior; 4 - p ro cessu s articularis superior; 5 - p rocessu s transversus;
6 p r o c e ssu s sp in o su s; 7 - p ro cessu s articularis inferior; 8 incisura vertebralis
in ferior; 9 - fo v e a c o sta lis inferior; Б ж оғары дан к өрінісі: 1 - arcus vertebrae;
2 p r o c e ssu s tran sversus; 3 for. vertebrale; 4 p rocessu s articularis superior;
5 fo v e a c o sta lis p ro cessu s transversi; 6 p rocessu s sp in osu s.
Омыртқа бағанасының үш қызметіне сәйкес әрбір омыртқада,
vertebra (грекше spondylos), мыналар болады (36 - сурет);
1) алдыңғы жағында орналасқан - денесі, corpus vertebrae, түрінде
қалыңдаған тірек бөлімі;
2) денеге артқы жағынан екі аякшамен, pediculi arcus vertebrae
бекіп, омыртқа тес'\т\н, foramen vertebrale, түйықтайтын догадан, arcus
vertebrae; осы омыртқа тесіктерінің жиынтығынан омыртқа бағанасында омыртқа өзегі, canalis vertebralis, түзіледі, ол онда орналасқан
жұлынды сыртқы зақымданулардан қорғайды. Демек, омыртқа негізінен қорғаныш қызметін атқарады;
3) доғаларда омыртқалардың қозғалысы үшін қажет тетіктер өсінділер болады. Олар доғадан тарайды, ортаңғы сызық бойымен қылқанды өсінді, processus spinosus, екі бүйірінен - жүп көлденең
өсінді, processus transversus, жоғары және томен карай - жүп буындық
өсінділер, processus articulares superiores et inferiores. Буындық
өсінділер артқы жағынан жүп тіліктерді, incisurae vertebrates superiores
et inferiores, шектейді, олардан екі омыртқаны байланыстырғанда
нервтер мен жүлын тамырлары үшін омыртқааралық тесіктер, foramina
intervertebralia, түзіледі. Буын өсінділері омыртқааралық буындар
түзуге қатысып, оларда омыртқалар қозғалыс жасайды, ал көлденең
және қылқанды өсінділер омыртқаларды қозғалысқа келтіретін
85

87.

байламдар мен бұлшықеттердің бекуі үшін қажет. Омыртқа бағанасының түрлі бөлімдерінде омыртқалардың жекелеген бөліктерінің
шамасы мен пішіндері әр түрлі, осыған қарай: мойын омыртқалары (7),
кеуде омыртқалары (12), бел омыртқалары (5), сегізкөз омыртқалары (5)
және құйымшақ омыртқалары (1-5) деп ажыратады. Мойын
омыртқаларында омыртқаның тірек бөлігі (денесі) шамалы дамыған (I
мойын омыртқаның денесі болмайды), ал дененің төменгі бағытында
омыртқалардың денелері біртіндеп ұлғайып, бел омыртқаларда
барынша үлкен болады; сегізкөз омыртқалары бас, тұлға мен қолдардың
және дененің осы бөліктерінің қаңқасын аяқ белдеуі сүйектерімен, ал
солар арқылы аяқтармен жалғастырып, біртұтас сегізкөзге айналады
(“күштің бірігуінде”). Керісінше, адамда жоғалып кеткен құйрықтың
қалдығы болып табылатын құйымшақ омыртқалары, кішкентай сүйекті
түзілістер тәрізді. Олардың денесі кішкентай, ал доғасы болмайды.
Омыртқа доғасы қорғаныш бөлігі ретінде жұлынның жуандаған
жерлерінде (төменгі мойын, жоғарғы кеуде және жоғарғы бел
омыртқалары) кеңдеу омыртқа тесігін түзеді. Жұлынның II бел омыртқа
деңгейінде аяқталуына байланысты, төменгі бел және сегізкөз
омыртқаларының омыртқа тесігі біртіндеп тарылып, құйымшақта, тіпті
болмайды. Бұлшықеттер мен байламдар бекитін көлденең және сүйір
өсінділер күшті бұлшықеттер бекитін жерлерде көбірек өскен (бел және
кеуде бөлімдері), ал құйымшақта құйрық бұлшықеттерінің құрып
кетуіне байланысты, бұл өсінділер кішірейіп, қосылып, құйымшақта
кішкентай қырқа түзеді. Сегізкөзде омыртқалардың қосылып-бітісуінің
нәтижесінде, омыртқа бағанасының қозғалмалы бөлімдеріндегі, әсіресе, бел бөлімінде жақсы
дамыған буын өсінділері
жоғалады. Сөйтіп, омыртқа
бағанасының құрылысын түсіну үшін омыртқалар мен
олардың
жеке
бөліктері
бойынша, көп функциялық
жүктеме азайған жерлерде
омыртқа бағанасының кейбір
бөліктерінің редукциялануы
байқалады, мысалы, құйымшақ адамда рудименттік түзіліске айналған.
О м ы ртқаларды ң жеке
3 7 - с у р е т. М ой ы н ом ы р тқасы , vertebra
түрлері.
cervicalis; ж оғар ы дан к ө р ін ісі.
1 - corpus vertebrae;
2 - p rocessu s costalis;
1.
Мойын омыртқа3 - p ro cessu s transversus; 4
p rocessu s
лары, vertebrae cervicales
articularis superior; 5 - p ro cessu s sp in osu s;
(37-сурет). Мойын омыртқа6 - for. p r o c e ssu s tran sversu s (for. transversarium ).
ларына түсетін (омыртқа
86

88.

бағанасынын төмен жаткан бөлімдерімен салыстырғанда) жүктемеге
сәйкес, олардың денелері де кппі болып келеді. Көлденең өсінділер
көлденец өсінді тесіктерінін,/o ra /ш'/шprocessus transversalia, болуымен
сипатталады, олар көлденен өсінділердің кабырға калдығымен
(рудиментімен), processus costarius, бітісіп-өсуінен пайда болады. Осы
тесіктер жиынтығынан пайда болатын өзектер, олардан өтетін омыртка
артсриясы мен венасын корғайды. Көлденең өсінділердің үштарында
аталған скі төмпешік - tuber culci anterius et posterius түрінде білінеді.
VI омыртқаның алдыңғы томпсшігі күшті дамыған, ол - үйкы төмпешігі,
tuberculum caroticum, деп аталады (үйкы артериясынан кан кеткен
кезде, осы төмпешікке қанды токтату үшін үйкы артериясын кысып басады). VI және VII омыртқалардан баскаларында кылканды
өсінділердің үштары екіге бөлінген. VII омырткада кылканды өсінді
үлкен, сондықтан VII мойын омырткасы vertebra prominens (шығыңкы)
деп аталады, оны тірі адамнан оңай сипап білуге болады, оны диагноз
қою мақсатында омыртқаларды санау үшін пайдаланады.
I және II мойын омыртқалардың пішіндері бассүйекпен буындасуына байланысты ерекше болады. I ауыз омырткада, atlas, дененің
үлкен бөлігі даму барысында II омыртқаға ауысып, соған жабысып өсіп,
тіс, dens, түзеді. Осының салдарынан ауыз омырткада тек алдыңғы доға
қалады, бірақ алдыңғы жағынан тіспен толыктырылған омыртка тесігі
кеңейеді. Ауыз омыртқаның алдыңғы (arcus anterior ) және арткы (arcus
p o sterio r ) доғалары өзара бүйір массалармен, massae laterales,
қосылған. Олардың әрқайсысының жоғаргы және төменгі беттері
көршілес сүйектермен буындасуға арналған - жоғарғы буын ойығы,
fovea articularis superior, шүйде сүйегінің сәйкес айдаршығымен
буындасу үшін, ал төменгі буындык ойығы, fovea articularis inferior, II
мойын омыртқаның буындык бетімен буындасу үшін кажет.
II мойын омыртқа - біліктік омыртка, axis, (axis латынша - білік,
демек біліктік), баска омыртқалардың барлыгынан ауыз омыртканың
денесіне гомологиялы, тіс тәрізді өсіндінің немесе тістің, dens,
болуымен ерекшеленеді (38-сурет).
2. Кеуде омыртқалары, vertebrae thoracicae, кабырғалармен
буындасады, сондықтан олар қабырға бастарымен буындасатын және
әрбір омыртқаның денесінде доға негізіне жакын жататын кабырға
шүңқырларының,/оУ£яе costales, болуымен ерекшеленеді.
Әдетте кабырғалар екі көршілес омыртқалармен буындасатындықтан, кеуде омырткалары денелерінің көбіне екіден жартылай
қабырғалық шүңқырлары болады. Олардың біреуі - омыртканын
жоғарғы жиегінде, fo vea costalis superior, ал екіншісі - төменгі жиегінде, fo vea costalis inferior орналасады.
87

89.

38 - с у р е т. А ) Бірінш і (I) м ой ы н ом ы р тқасы - атлант, atlas; ж оғар ы дан
қарағандағы к өр ін ісі.
1 - arucus anterior atlantis; 2 - m a ss a lateralis atlantis; 3 - p ro cessu s
co sta lis; 4 - foram en p r o c e ss u s transversus [for. Transversarium ];
5 - p r o c e ss u s transversus; 6 - su lcu s a. vertebralis; 7 - arcus posterior
atlantis; 8 - tubercu lum posterius; 9 - f o v e a [fa c ies] articularis superior;
10 - tubercu lum anterius.
Б) Е к інш і (II) м ой ы н омы ртқасы - білік тік ом ы ртқа, axis;
артынан қарағандағы к өр ін ісі.
1 - fa c ie s articularis superior; 2 - p r o c e ssu s transversus; 3 - for. p ro cessu s
transversus (for.tran sversiu m ); 4 - p r o c e ss u s sp in osu s; 5 - d en s (axis).
I кеуде омыртқасы бұл ережеге бағынбайды, оның жоғарғы
жиегінде I қабырға үшін толық буын шұңқыры, ал төменгі жиегінде II
қабырға үшін жарты лай буын шұңқыры болады. Одан кейін X
омыртқада X қабырға үшін тек бір ғана жоғарғы жарты буын шұңқыры,
ал XI және XII омыртқаларда сәйкесті қабырғалармен буындасу үшін
бір-бірден толық шұңқыр болады. Сонымен, аталған омыртқаларды
(I, X, XI және XII) бір-бірінен оңай ажыратуға болады. Кеуде омыртқаларының денелері оларға түсетін көптеу жүктемеге сәйкес, мойын
омыртқалары денелерінен үлкен болады. Буын өсінділері фронталды
тұрады. Көлденең өсінділер жан-жаққа және артқа қарай бағытталған.
Олардың алдыңғы жағында қабырғалардың төмпешіктерімен буындасатын буындық ойығы, fovea costalis processus transversus, болады.
Соңғы екі омыртқаның (XI және XII) көлденең өсінділерінде бұл
буындық беттері болмайды. Кеуде омыртқаларының қылқанды өсінділері ұзын және томен қарай бағытталған, сондықтан омыртқа бағанасының кеуде бөлімі ортаңғы бөлігінде бір-біріне жабысып тұрады.
3. Бел омыртқалары, vertebrae lumbales, омыртқа бағанасының
жоғарыда жатқан бөлімдеріне қарағанда көбірек түсетін жүктемеге
88

90.

сәйкес, денелері үлкен болады
(39-сурет). Қылканды өсінділері
артқа қарай тура бағытталған,
буын
өсінділері
сагитталды
орналаскан. Көлденең өсінді
өзінің көп бөлігінде нағыз
көлденең өсіндімен барынша
қосылып, бір бөлігі оның негізі
артында кішкене өсінді түрінде
сақталған, қосымша деп дүрыс
аталмайтын (accessorius - қосымша, қосылатын) рудименттік
қабырға болып табылады.
39 с у р е т. Бел омырткасы, vertebra
4.
Сегізкөз омыртқалары, lumbalis; бүйірінен және жогарыдан
карағандағы көрінісі.
vertebrae sacrales, жас кезде бір
1
corpus
vertebrae; 2 - processus
сүйекке-сегізкөзге (os sacrum)
transversus;
3
processus articularis
бірігіп бітіседі (40-сурет). Сегізsuperior;
4
processus
5
көз жоғары қараған негізі, basis processus mammillaris; 6spinosus;
processus
ossis sacri және төмен қараған
articularis inferior; 7 - processus
ұшы, apex ossis sacri, бар үш- accessorius.
А
Б
40 - с у p e t. Сегізкөз, os sacrum және қүйымшақ, os coccygis.
A - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - forr. sacralia anteriora; 2 pars lateralis;
3 - processus articularis superior; 4 - basis ossis sacri; 5 lineae transversae;
6 apex ossis sacri; 7 - os coccygis; Б артынан қарағандагы көрінісі: 1 - forr.
sacralia posteriora; 2 - facies auricularis; 3 crista sacralis intermedia; 4 - hiatus
sacralis; 5 - cornu coccygeum; 6 - cornu sacrale; 7 - crista sacralis mediana;
8 fasies dorsalis; 9 - crista sacralis lateralis; 10 - tuberositas sacralis.
89

91.

бұрыш пішінді болады. Сегізкөз негізінің алдыңғы жиегі соңғы бел
омыртқаның денесімен бірге алға қарай шығыңқы мүйіс, promontorium,
түзеді. Сегізкөздің алдыңғы немесе жамбастың беті, faciespelvina, ойыс
келеді. Онда көлденең сызықтар, Ііпеае transversae, омыртқалардың
қосылған жерлері, ал осы сызықтардың ұштарында жамбастық сегізкөз
тесіктері, foramina sacralia pelvina, байқалады. Сегізкөздің дорсалды
бетінде, оларға foramina sacralia dorsalia сәйкес келеді. Оның бойында
омыртқалардың жеке бөліктерінің қосылуынан түзілген 5 қыр жатады.
Олар қылқанды өсінділердің бітісуінен түзілген - тақ қыр, crista sacralis
mediana, орта сызық бойында, оның жанынан жоғарғы және төменгі
буындық өсінділердің бітісуінен түзілген - жұп аралық сегізкөз қырлары,
cristae sacrales intermediae және олардан латералды көлденең өсінділердің
бітісуінен түзілген - жұп латералды сегізкөз қырлары, cristae sacrales
laterales. Сегізкөз тесіктерінен сыртқа қарай көлденең өсінділер мен
сегізкөздің бүйір қабырғаларының қосылуынан түзілген - сегізкөздің
латералды бөліктері, partes laterales, жатады. Олардың латералды
жақтарында мықын сүйектерімен буындасуға арналған құлақтәрізді
(auricula) иілген буын беттері, facies auriculares, орналасады.
Олардың әрқайсысынан артқа карай сегізкөз бұдырмағы, tuberositas
sacralis (бұлшықеттер мен байламдардың бекитін жері), орналасады.
Сегізкөздің ішінен сегізкөз өзегі, canalis sacralis, өтеді, ол омыртқа
өзегінің жалғасы болып табылады. Адамда құйрықтың жоғалып,
құйрық бұлшықетінің редукциялануынан, сегізкөз омыртқаларының
сәйкес бөліктері де редукцияланады. Сондықтан сегізкөз өзегі өзінің
төменгі бөлігінде тұйықталмай, сегізкөз саңылауымен, hiatus sacralis
(hiatus - саңылау), шектеледі.
5. Құйымш ақ ом ы ртқалары , vertebrae coccygea, құрып кеткен
құйрықтың қалдығы ретінде рудиментті және орта жаста бір сүйекке,
құйымшаққа, os coccygis, айналып кетеді.
Рентген сәулесімен зерттегенде дені сау адамдардың рентгенограммаларында омыртқалар санының варианттары жиі байқалады люмбализация - I сегізкөз омыртқасының басқалармен бітісіп-өспей,
оның бел омыртқаға ұқсауы, 4 сегізкөз және 6 бел омыртқаның болуына
әкеледі. Сакрализация - деп, V бел омыртқаның I сегізкөз омыртқасымен қосылып, 4 бел және 6 сегізкөз омыртқасының пайда болуын
айтады.
КЕУДЕ ТОРЫ
Қабырғалар, артқы жағынан кеуде омыртқаларымен, ал алдыңғы
жағынан тақ сүйек - төспен қосылып, кеуде торын, compages thoracis,
түзеді.
Төс. Пішіні жағынан қанжарға ұқсайтын төс, sternum үш бөліктен
тұрады: жоғарғы бөлігі - түтқасы, manubrium sterni, ортаңғы бөлігі 90

92.

41
с у р е т. Т ө с ,
sternum; алдынын
карағандағы
к өрінісі.
1 m anubrium sterni; 2 - corpus stem i; 3 - processus
x ip h o id e u s ; 4 - incisura c o s ta lis VII; 5
incisura
c o s ta lis VI; 6 - incisura c o s ta lis V; 7 - incisura costalis
IV; 8 - incisura c o s ta lis III; 9 - incisura c o sta lis II; 10 incisura c o s ta lis I; II
incisura clavicularis; 12 incisura jugularis.
денесі, corpus sterni, және төменгі бөлігі семсертәрізді өсінді, processus xiphoideus
(41-сурет). Саптың жоғарғы жиегінде мойындырық тілігі, incisura jugularis, орналасады;
оның бүйірлерінде әр жағында біреуден
бұғана тілігі, incisura clavicularis, болады, олар
бұғананың төстік шетімен буындасады.
Тұтқаның төменгі жиегі дененің жоғарғы
жиегі өзара алға қарай шығыңқы төс бұрышы,
angulus costales, деп аталады. Төс денесінің
жиегінде қабырғалық тіліктер, incisurae
costales, жатады, олар II қабырғадан бастап
шеміршекпен буындасады.
Семсертәрізді өсінді түрі жағынан күшті
өзгеріп
отырады,
тесігі
болуы,
екіге
тармақталуы, бір жағына қарай майысуы мүмкін және т. б. Төстің
қүрылысы өте бай қантамыр торы бар жүмсак кеуек заттың
молдығымен ерекшеленеді, бұл төс арқылы қан қүюға мүмкіндік
жасайды. Төсте кемік майының көп болуы, сәуле ауруын емдеу кезінде
жілік майын ауыстырып салуға мүмкіндік береді.
Қабыргалар. Дененің оң және сол бөлігінде 12 қабырғадан болады.
Олардың барлығының артқы шеттері кеуде омыртқаларының
денелерімен қосылады. Жоғарғы 7 қабырға алдыңғы шеттерімен
тікелей төспен қосылады. Бұлар - қара нағыз, қабырғалар, costae verae.
Өздерінің шеміршектері арқылы төске емес, алдыңғы қабырғаның
шеміршегіне қосылатын келесі үш қабырға (VIII, IX және X) сүбе
(жалған) қабырғалар, costae spuriae деп аталады. XI және XII
қабырғалардың алдыңғы шеттері бос жатады, бүлар қозғалмалы
қабырғалар, costae fluctuantes.
Қабырғалар, costae, жіңішке, иілген табақшалар болып табылады,
олардың артқы, ұзындау бөлігі ұзын кеуекті сүйектерге жататын
сүйектен, os costales, ал алдыңғы, қысқалау бөлігі шеміршектен,
cartilago costalis, түрады. Әрбір сүйекті кабырғада артқы және алдыңғы
шеттерін, ал олардың арасында қабырға денесін, corpus costae,
ажыратады. Артқы шетінде қырмен бөлінген буындык беті бар
91

93.

42
- с у р е т. Бірінш і ( А ) ж ә н е
екінш і (Б) о ң қабы рғалар, costae;
ж оғар ы дан қарағандағы к өр ін ісі.
1 - angulus costae; 2 - tubercu lum
costae; 3 c o llu m costae; 4 - caput
costae; 5 - sul. a. su b claviae; 6 tubercu lum m. s ca len i anterioris; 7
- sul. v. S u b claviae; 8 - corpus
costae.
қалыңдау қабырға басы, caput
costae, болады, сол арқылы
қабырға омыртқалардың денелерімен буындасады. I, IX
және XII қабырғаларда буындық беті қырмен бөлінбейді.
Қабырға басынан кейін тарылған бөлік - қабырға мойынына, collum costae, жатады,
оның жоғарғы жиегімен бірінші және соңғы қабырғада
болмайтын
бойлық
қыр,
crista colli costae, өтеді.
Мойынның қабырға денесіне
айналатын жерінде, сәйкесті
омыртқаның көлденең өсіндісінің буындық бетімен буындасу үшін,
буындық беті бар қабырға төмпешігі, tuberculum costae, орналасқан. XI
және XII қабырғаларда төмпешік болмайды, өйткені бұл қабырғалар
соңғы кеуде омыртқалардың көлденең өсінділерімен буындаспайды.
Қабырға төмпешігінен латералды қабырға иілімі күрт өзгереді де, бұл
жерде қабырға денесінде артқы жағынан қабырға бұрышы, angulus
costae, орналасады. I қабырғада angulus costae, төмпешікпен сәйкес
келеді де, ал басқа қабырғаларда төмпешік пен қабырғалық бүрыш
аралығы XI қабырғаға дейін көбейеді, ал XII қабырғада бұрыш
жоғалады. Ортаңғы қабырғалардың ішкі бетінде төменгі бойында
жүлге, sulcus costae, жатады, онымен қабырғааралық тамырлар өтеді.
I қабырғаның жоғарғы бетінде практикалық түрғыдан маңызды
төмпешік, tuberculum т. scaleni anterioris, байқалады, ол алдыңғы
сатылы бұлшықеттің бекитін жері (42-сурет). Осы төмпешіктің артқы
жағынан кішкентай жүлгені, sulcus a. subclaviae, көруге болады, оған I
қабырға бұғанаасты артериясы орналасады. Төмпешіктің алдында
бұғанаасты венасы үшін басқа, жайпақтау жүлге, sulcus v. subclaviae,
жайғасқан.
Ересек адамдарда алдыңғы рентгенограммаларда барлық 12 жұп
қабырға айқын көрінеді, бұл кезде қабырғалардың алдыңғы бөліктері
92

94.

өзара киылысып, арткыларына кабаттасалы. Бүл кабаттасуларды тусіну
үшін кабырғалардың арткы бөліктері омыртка бағанасымен
байланыскандығын және киғаш-төмен карай және латералды
орналасканын ескеру керек. Алдынғы бөліктері төмен карай кисайған.
бірак кері бағытта медиалды. Сүйек тінінін шеміршек тініне айналуы
нәтижесінде кабырғалардын алдынғы үштарының көлеңкелері үзілетін
сиякты көрінеді. Рентгенограммаларда кабырғалардың денесіне
қабаттасатын бастары мен мойындары және оларға сәйкес келетін
омыртқалардың көлденең өсінділері байкалады. Көлденен өсінділердщ
жанында, сондай-ак кабырғалардың төмпешіктері мен олардың
буындасулары көрініп түрады.
Қабырғалардың даму варианттарынан косымша кабырғалардың
(VII мойын кабырғасы және I бел қабырғасы) практикалык маңызы
күшті, қабырғалардың XII жүбы рудименттік түзіліс ретінде баска
қабырғаларға қарағанда күштірек өзгереді. XII кабырғалардың екі
пішінін ажыратады: кылыш тәрізді, үзын кабырға төмен карай кисайған
және үш қырлы кішкене канжар тәрізді, оның кішкене кыска қабырғасы
горизонталды орналасқан. XII кабырға болмауы мүмкін.
Тутас кеуде торы. Кеуде торы пішіні жағынан жоғарғы шеті тар, ал
төменгі шеті кеңдеу сопақ екі шеті де киғаш кесілгендей. Сонымсн
қатар кеуде торының овоиды алдынан артка карай шамалы кысылған.
Кеуде торында, compages thoracis , екі тесік немесе апертурасы бар:
жоғарғы, apertura thoracis superior , және теменгі, apertura thoracis
inferior, төменгісі бұлшықетті перде
көкетпен жабылған. Төменгі
апертураны шектейтін қабырғалар доға, arcus costal is, түзеді.
Төменгі апертураның алдыңғы жиегінде, angulus infrasternalis,
төсасты бүрышы болады, оның шетінде семсертәрізді өсінді орналасқан. Омыртқа бағанасы орта сызығы бойымен кеуде куысына
еніңкірейді де, оның жандарына қарай, онымен кабырғалары арасында
кең өкпе жүлгелері, sulci pulmonales, пайда болады, оларда өкпенің
артқы жиектері орналасады.
Сүтқоректілерде, горизонталды қалыпта жүретіндіктен, ішкі
ағзалар төменгі қабырғаға қысым түсіреді. Кеуде торы үзын және тар,
соның өзінде вентро-дорсалды шамасы көлденеңінен үлкен. Кеуде торы
қырсүйек түріндей шығыңқы вентралды қабырғасы бар бүйірлері
жағынан қысыңқы болады. Маймылдарда тік жүруге көшуге және
қол-аяқтарының аяқ және қолға бөлінуіне байланысты кеуде торы
кеңейіп, қысқарады, алайда вентро-дорсалды шама көлденең шамадан
басым келеді (маймылдық пішін), акырында толығынан тік жүруге
көшуге байланысты адамда қол, жүру кызметінен босап, үстап түратын
еңбек мүшесіне айналып, соның әсерінен кеуде торы оған бекитін
қолдардың тарту күшіне тап болады; ішкі ағзалар енді алдыңғы
қабырғаға айналған вентралды қабырғаға емес, көкеттен дененің
ауырлық сызығы дененің вертикалды калпы кезінде омыртқа
93

95.

бағанасына жақындайды. Осы айтылғандардың нәтижесінде кеуде торы
жалпайып және кеңейіп, көлденең шама алдыңғы артқы шамадан асып
түседі.
Осы филогенез үрдісін бейнелей отырып, кеуде торы онтогенезде де
түрлі пішінге ие болады. Нәресте тұрып, жүріп және қол-аяқтарын
пайдалануды үйреніп, сондай-ақ бүкіл қимыл аппараты мен ішкі
агзалары өсіп, дамыған сайын оның кеуде торы бірте-бірте көлденең
шамасы басым адамға тән пішінге келе бастайды.
Кеуде торының пішіні мен шамасы да едәуір дара өзгерістерге
(вариацияларға) ұшырап отырады, оның себебі нақты адамның тіршілік
қалпы мен мамандығына байланысты оның бұлшықеттері мен өкпесінің
даму дәрежесінен туады. Кеуде торына жүрек пен өкпе сияқты тіршілік
үшін аса маңызды ағзалар орналасатындықтан жеке адамның дене
дамуын бағалап, ішкі ауруларына диагноз қоюда бұл вариациялардың
үлкен маңызы бар. Әдетте кеуде торының үш пішінін ажыратады;
жалпақ, цилиндрлі және конусты. Бүлшықеттері мен өкпесі жақсы
дамыған адамдардың кеуде торы кеңейіп, бірак кысқарып, конус
пішінге ие болады, яғни оның төменгі жоғарғы бөлігіне Караганда
кеңдеу, қабырғалары онша иілмеген angulus infrastemalis үлкен.
Мұндай кеуде торы тыныс алу күйінде тұрған сияқты, сондықтан оны
инспираторлық деп атайды. Керісінше, мускулатурасы мен өкпесі
нашар дамыған адамдардың кеуде торы тар және ұзын, жазық пішінді,
алдыңғы-артқы диаметрінде қатты жайпақтанғандыктан, оның
алдыңғы беті тік дерлік тұрады, қабыргалары тым иілген, angulus
infrastemalis сүйір. Кеуде торы тыныс шығаратын күйде сияқты,
сондықтан оны респираторлық деп атайды. Цилиндрлі пішін сипатталған екі пішіннің аралығында болады. Әйелдердің кеуде торы
еркектердікіне Караганда қысқалау және төменгі бөлімінде тарлау және
жұмырлау. Кеуде торының пішініне әлеуметтік жагдайлар да әсерін
тигізеді. Мысалы, дамушы елдердегі жарық аз түсетін үйлерде тұратын
кедейлердің балалары тамақтың аздығынан және күн сәулесінің
жетімсіздігінен рахитпен (“ағылшын науқасы”) ауырады, бұл жағдайда
кеуде торы “тауық кеудесі” пішініне ие болады: алдыңғы-артқы шама
басым болып, төс тауықтың кеудесі сияқты қалыптан тыс шығып
тұрады. Бүкіл өмір бойы аласа орындықта еңкейген күйде отырып,
кеудесін аяқ киім негізіне шеге қағуға тіреніш ретінде пайдаланатын
етікшілердің кеуде торының алдыңғы қабырғасында ойыс пайда
болғандықтан, ол қушық кеудеге айналады (етікшілердің құйғыштәрізді кеудесі). Партада дұрыс отырмағаннан бұлшықеттердің нашар
дамуы нәтижесінде кеудесі ұзын және жазық балалардың кеуде торы
босап тұрған сияқты, ал бұл жүрек пен өкпенің қызметіне теріс әсерін
тигізеді. Баланың ауруын болдырмау үшін дене шынықтырумен айналысу керек.
94

96.

Кеуде торының қозгалысы. Қабырғалар төспен бірге біресе
котеріліп, біресе томен түскен кезде тыныс алу козғалыстары жасалады.
Тыныс алган кездс қабырғалардың байланыстарын сипаттағанда
айтылған біліктің айналасында кабыргалардын арткы үштары
айналады, соның өзінде олардын алдыңгы үштары кеуде торы
алдыңғы-арткы шамада еңкейетіндей болып көтеріледі. Айналу
білігінің қиғаш бағытты болуынан бір мезгілде кабырғалар жан-жакка
карай ығысып, соның нәтижесінде кеуде торының көлденең шамасы да
үлкейеді. Қабырғалар көтерілгенде шеміршектердің бүрыштык иілімдері жазылып, буындарда олармен төс арасында козғалыстар жасалып,
ал содан кейін шеміршектердің өздері созылып, ширатылады.
Бүлшықеттік актіден болатын тыныс алу біткеннен кейін кабырғалар
төмен түседі де, енді тыныс шығару басталады.
БАС ҚАҢҚАСЫ
Бассүйек, cranium, тек бір бөлігімен ғана тірек-кимыл аппаратына
жатады. Ол ең алдымен ми және онымен байланысты сезім мүшелері
жайғасатын орын қызметін атқарады; сонымен қатар ол сыртқа
ашылатын асқорыту және тынысалу жолдарының бастапкы бөлігін
қоршап тұрады. Осыған қарай барлык омырткалыларда бассүйек екі
бөлікке бөлінеді: ми сауыты, neurocranium, және висцералды сауыт,
cranium viscerale. Ми сауытында күмбезін, calvaria, және негізін, basis,
ажыратады (43, 44-суреттер).
Адамның ми сауытының күрамына мыналар кіреді: так шүйде, жұп
шеке, сынатәрізді, маңдай және торлы сүйектер, жұп самай сүйектері.
Висцералды сауыттың күрамына мыналар кіреді: жүп жоғарғы
жақсүйек, төменгі мұрын қалқаны, бет, мүрын, көзжасы сүйектері және
төменгі жақсүйек, тіласты сүйектері.
Бассуйектің дамуы. Бассүйек бастың каңкасы ретінде өзінің
дамуында жоғарыда аталған жануар және өсімдік тіршілігінің ағзаларымен байланысты.
Ми сауыты, ми және сезім мүшелерімен байланыста дамиды.
Миы жоқ жануарлардың ми сауыты да болмайды. Бастама күйдегі
хордалыларда (ланцетик) миды дәнекер тінді қабықша (жарғакты
сауыт) қоршап түрады.
Балықтарда мидың дамуымен оның айналасында корғаныш қорап
түзіледі, ол шеміршекті балықтарда (акулатәрізділерде) шеміршек
тінінен (шеміршекті қорап), ал сүйекті балықтарда сүйек тінінен түрады
(сүйекті бассүйектің түзіле бастауы).
Жануарлардың судан қүрылыкка тіршілік етуге (қосмекенділер)
көшуіне байланысты шеміршек тіні қүрылыкта тіршілік ету
95

97.

43 с у р е т. Бассүйек, cranium; алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - os frontale; 2 - tuber frontale; 3 - glabella; 4 - arcus superciliaris; 5 - fossa
temporalis; 6 - for. supraorbitale; 7 - pars orbitalis; 8 - sut. sphenozygomatica;
9, 17 - os zygomaticum; 10 - apertura piriformis; 11 - for. infraorbitale;
12 - maxilla; 13 - sut. intermaxillaris; 14 mandibula; 15 - for. mentale; 16 - sut.
zygomaticomaxillaris; 18 fissura orbitalis inferior; 19 - canalis opticus;
20 fissura orbitalis superior; 21 - processus zygomaticus ossis frontalis;
22 linea temporalis; 23 sut. coronalis; 24 - sut. nasomaxillaris; 25 - os nasale;
26 - sut. frontonasalis.
96

98.

4 4 с у р е т. Б а ссүй ек , cranium; б ү й ір ін е н қарағандағы көрінісі.
1 - o s frontale; 2 os s p h en o id a le (ala major); 3 os nasaie; 4 - os lacrimale;
5 o s z y g o m a tic u m ; 6 - m axilla; 7 - mandibula; 8 - porus acu sticu s e x tem u s;
9 - p r o c e ss u s m a sto id eu s; 10 pars sq u am osa o s s is tem poralis; 11 - o s occip itale;
12 - o s parietale.
жағдайларында қорғаныш, тірек және қозғалыс үшін қажет сүйек
тінімен одан әрі ауыстырылады.
Омыртқалылардың басқа кластарында шеміршек тіні түгелге жуык
сүйек тінімен ауыстырылып, беріктігімен ерекшеленетін сүйекті
бассүйек қалыптасады. Оның жекелеген сүйектерінің дамуы, мысалы,
шеке сүйектің қүрылысының біршама қарапайымдылығы және бассүйектің барлық қызметтеріне қатысып, есту, тепе-теңдік (гравитация)
ағзалары жайғасатын орын болып табылатын самай сүйегінің құрылыстарының күрделі болуы осымен түсіндіріледі. Қүрлықта тіршілік
ететін жануарларда сүйек саны азайып, бірақ олардың қүрылысы
күрделенеді, өйткені бірқатар сүйектер бүрынғы дербес сүйекті түзілістердің бітісіп-өсу өнімі болып табылады.
Сүтқоректілерде ми сауыты мен висцералды бассүйек өзара бітісіп
кетеді. Адамда ми мен сезім мүшелерінің барынша жақсы дамуымен
7—210
97

99.

байланысты neurocranium шамасы жағынан едәуір үлкейіп, висцералды
бассүйектен басым келеді.
Висцералды бассүйек алғашқы ішектің бас бөлімінің бүйір
қабырғаларында қаусырылған жұп желбезек доғалары материалынан
дамиды. Суда тіршілік ететін қарапайым омыртқалыларда желбезек
доғалары желбезек саңылаулары арасында метамерлі орналасады,
желбезек саңылаулары арқылы тыныс алу мүшелері болып табылатын
желбезектерге өтеді.
I және II желбезек доғаларында дорсалды және вентралды
бөліктерін ажыратады. I доғаның дорсалды бөлігінен жоғарғы жақсүйек
дамиды, ал I доғаның вентралды бөлігі төменгі жақсүйектің дамуына
қатысады. Сондықтан бірінші доғада processus maxillaris және processus
mandibularis-ті ажыратады.
Жануарлардың судан құрлыққа ауысуына байланысты бірте-бірте
өкпе, яғни ауа типті тыныс алу мүшесі дамып, ал желбезектер маңызын
жоғалтады. Осымен байланысты құрлықтағы омыртқалылар мен адамдар
желбезек қалталары ұрықтық кезеңде ғана сақталып, ал желбезек
доғаларының материалы бет сүйектерін құруға жұмсалады. Сөйтіп, бас
каңқасының эволюциясының қозғаушы күштері судан құрлықта тіршілік
етуге ауысу (қосмекенділер), құрлықтағы тіршілік жағдайларына
бейімделу (омырталылардың басқа кластары, әсіресе сүтқоректілер)
және ми мен оның құрамдары - сезім мүшелерінің барынша дамуы,
сондай-ақ сөз сөйлеудің (адамда) пайда болуы болып табылады.
Эволюцияның осы бағытын бейнелей отырып, адам бассүйегі
онтогенезде үш даму сатысынан өтеді: 1) дәнекер тінді, 2) шеміршекті
және 3) сүйекті. Екінші сатының үшіншіге ауысуы, яғни шеміршек
негізінде екінші сүйектердің қалыптасуы адамның бүкіл өмірі бойы
жүреді. Бассүйектің күмбезі (тек миды қорғау қызметін атқаратын)
шеміршек сатысына соқпасан жарғақты бассүйектен дамиды. Бұл жерде
де дәнекер тінінің сүйек тініне ауысуы адамда бүкіл өмір бойы жүреді.
Сүйектенбеген дәнекер тінінің қалдықтары жаңа туған нәрестеде еңбек
және балалар мен ересектерде жік түрінде бассүйек сүйектері арасында
сақталады (төменнен қараңыз). Омыртқа бағанасының жалғасы болып
табылатын ми сауыты бас сомиттерінің склеротомдарынан дамиды,
олар chorda dorcalis-тің алдыңғы шетінің айналасында шүйде бөлімінде
3-4 жұп болып басталады.
Склеротомдардың мезенхимасы мидың көпіршіктері мен дамып
келе жатқан сезім мүшелерін қоршап, шеміршек қапшығын (капсула),
cranium primordiale (бастапқы), түзеді, ол омыртқа бағанасындай емес,
сегменттелген күйде калады. Хорда бассүйекте гипофизге, hypophysis,
дейін өтеді, осыдан хордаға қатысы жағынан бассүйекті хордалы және
алғы хордалы бөліктерге бөледі. Алғы хордалы бөлікте гипофиздің
алдыңғы жағынан тағы да шеміршектер жүбы немесе бассүйек
трабекулалары, trabeculae cranii, бастама береді, олар иіс сезу мүшесін
98

100.

каусы рататы н
Хорданы и
ш е м ір ш е к т і
б ү й ір
орналасады .
табакш ага
жактары нда
К с й ін
капш ы ғы м ен байланы сты
ш е м ір ш е к т і
t r a b e c u l a e c r a n ii
косы лы п
б іт іс ііі
бастам алары н
каусы раты н
ө с е д і.
ж әне
М үры н
мүры н
есту
табакш алар,
p a r a c o r d a lia -м е н
ө с е д і,
ал
ш е м ір ш е к т і
есту
капш ы ктары ны ң
p a r a c h o r d a l ia
б ір
p a r a c h o r d a l ia
болады .
ш е м ір ш е к т і
есту
м ү ш е с ін ің
к а п ш ы к т а р ы .м е н
арасы нда
б іт іс іп
б а ссү й ек т ің
әр
ж а ғ ы н а н к ө р у м ү ш е с і ү ш ін о й ы с п а й д а б о л а д ы .
Эволю ция
бейнелей
ү р д іс ін д е
ір іл еу т ү з іл іс т е р г е б ір іп п
оты ры п, бассүй ек
н е г ізін ің
сүйектері
- к о сы л у ү р д іс ін
ж еке
сүйек
т ү з іл іс -
т е р ін е н (б ү р ы н ж е к е -д а р а б о л г а н ) п ай д а б о л а д ы , олар б ір іг е -к о с ы л ы п ,
аралас
сүйектер
т ү зіл е д і.
Бүл
туралы
б а ссү й ек т ін
ж еке
сү й е к т е р ін
си п аттаған да айты лады .
Ж е л б е з е к д о ғ а л а р ы н ы ң ш е м ір ш е к т е р і д е қайта күры лады : ж огар гы
б ө л іг і (б ір ін ш і ж е л б е зе к н ем е с е ж ак д огасы н ы ң ) ж огарғы ж аксүйекті
т ү з у г е қ аты сад ы . Н ақ со л д о ғ а н ы ң вентрал ды ш е м ір ш е г ін д е тө м ен гі
ж а қ с ү й е к қ а л ы п т а са д ы , ол са м а й - т ө м е н г і ж а к с ү й е к буы н ы аркы лы
сам ай с ү й е г ін е косы лады .
Ж елбезек
доғасы ны ң
с ү й е к ш е л е р ін е :
балга
ш е м ір ш е к т е р ін іц
сүйек
пен
тоске
калган
айналады .
б ө л ік т ер і
Е к ін ш і
есту
ж елбезек
д о ғ а с ы н ы ң ( г н о и д т ы ) ж о г а р ғ ы б ө л ім і ү ш ін ш і е с т у с ү й е г і - ү зе ң г і с ү й е к т і
түзуге
ж үмсалады .
Бүл
үш
күлак
с ү й е к ш е л е р ін ің
бет
сү й ек т ер ін е
қ аты сы ж о қ ж ә н е ол ар б ір ін ш і ж е л б е зе к калтасы нан д ам ы п , ортаңгы
қүлақты қүрай ты н дабы л қуы сы нда орналасады . (Е сту м үш есі деген
т а қ ы р ы п т ы қ а р а ң ы з). Т іл а с т ы д о ғ а с ы н ы ң б а с к а б ө л іг і тіл а ст ы с ү й е г ін
ж әне
ligamentum
sty lo h y o id e u m
б ір г е
сам ай
сү й ек т ің
б ізт әр ізд і
ө с ін д іл ер ін қ ұруға ж үм салады .
Ү ш ін ш і
б ө л ік т е р ін
ж елбезек
ж әне
доғасы
оны ң
тіл
үлкен
асты
сү й е г ін ің
м ү й ізд е р ін
д е н е с ін ің
б ер ед і.
Баска
баска
ж елбезек
д о ғ а л а р ы н а н қ аң қ аға қаты сы ж о қ к ө м ек ей ш е м ір ш е к т е р і п ай д а б о л а д ы .
С ө й т іп , адам б а с с ү й е г ін ің сү й ек т ер ін дам уы ж ағы нан 3 топк а б е л у г е
болады .
1. М и қ а п ш ы ғ ы н т ү з е т і н с ү й е к т е р : а) д ә н е к е р т ін н е г і з і н д е д а м и т ы н д а р - к ү м б е з сүй ек тер і: ш ек е сү й ек тер і, м аңдай, ш ү й д е қабы рш агы ны ң
ж о ғ а р ғ ы б ө л і г і , с а м а й с ү й е г і н і ң қ а б ы р ш а ғ ы м е н д а б ы л д ы к б ө л іг і;
ә)
ш е м ір ш е к
с ы н а т әр ізд і
қ ал ар ы ),
н е г із ін д е
(қ а н а т т әр ізд і
ш үйде
с ү й е к т ің
дамиты ндар
ө с ін д ін ің
н е г із д ік
- бассүйек
медиалды
ж әне
н е г ізі
сү й ек т ер і:
табакш асы нан
латералды
б ө л ік т ер і,
бассамай
с ү й е к т ің қ а б ы р ш а ғ ы н ы ң т ө м е н г і ж ә н е тасты б ө л ік т е р і.
2. М ү р ы н к а п ш ы ғ ы м ен б а й л а н ы с т а д а м и т ы н сү й ек т ер : а) д ә н е к е р
т ін н е г із ін д е к ө з ж а с , м ү р ы н , ж е л б е з е к ; ә ) ш е м ір ш е к н е г із ін д е т о р с ү й е к
ж ә н е т ө м е н г і м үры н қалқаны .
3. Ж е л б е з е к
ж оғарғы
ж ақсүйек,
доғалары нан
ж аксүйек,
т іл а с т ы
таңдай
сүйегі
дамиты н
сүйек,
ж әне
сүйектер:
бетсүйек;
есту
ә)
а) к о зға л м а й т ы н
қозғалм алы
с ү й е к ш е л е р і.
Ми
-
төменгі
капш ы ғы нан
99

101.

дамыған сүйектер ми сауытын құрайды, ал басқа екі бөлімнің торлы
сүйектен басқалары бет сүйектерін түзеді. Мидың күшті дамуына
байланысты басқа бөліктерінен жоғары орналасқан бассүйек күмбезі
адамда өте дөңес және дөңгелектенген.
Осы белгісімен адам бассүйегі тек қарапайым сүткоректілердің ғана
емес, адамтәрізді маймылдардың бассүйектерінен де тым ерекшеленеді,
бассүйек қуысының сиымдылығы оның көрнекті дәлелі бола алады.
Адам бассүйегінің көлемі шамамен 1500 см3 ғана жетеді. Қазба маймыл
адамның (pithecanthropus) бассүйегінің сиымдылығы 900 см3 -ге жуық.
Бассүйек сүйектері
Шуйде суйек, os occipitale, әрі бассүйек күмбезіне, әрі оның негізіне
қатыса отырып, бассүйек қорабының артқы және төменгі қабырғаларын
түзеді (45-сурет). Ол (аралас сүйек болғандықтан) осыған сәйкес
4 5 - с у р е т. Ш ү й д е с ү й е к , os occipitale.
A - алды нан ж ә н е ж о ға р ы д а н қарағандағы к өрінісі: 1 - sul. sin u s sagittalis
superior; 2 protuberantia o c c ip ita lis interna; 3 - crista o c c ip ita lis interna; 4 - sul.
sin u s sig m o id e i; 5 pars basilaris; 6 - incisura jugularis; 7 - for. m agn u m ; 8 - sul.
sin u s transversi.
Б - арты нан ж ә н е асты нан қарағандағы көрінісі: 1 - protuberantia o c c ip ita lis
externa; 2 - linea n u ch a lis superior; 3 lin ea n u ch alis inferior; 4 - crista o c c ip ita lis
externa; 5 - for. m agn u m ; 6 - c o n d y lu s occip ita lis; 7 - tubercu lum pharyngeum ;
8 - тіласты ө з е г ін е е н г ізіл ге н сы м таяқша, ca n a lis h y p o g lo s s i.
100

102.

дәнекер
гін н е г і з і н д е ж а б ы н с ү й е к
(ш үй де кабы рш ағы ны н жоғаргы
б ө л ім і) р е т ін д е д е , с о н д а й -а к ш е м ір ш е к н е г із ін д е д е (с ү й е к т ің ба ск а
б ө л ік т е р і) с ү й с к т е н е д і. О л а д а м д а к ей б ір ж а н у а р л а р д а д е р б е с болаты н
б і р н е ш е с ү й е к т е р д і ң к о с ы л у н ә т е ж е с і б о л ы п т а б ы л а д ы . С о н д ы к т а н ол
тск 3 - 6 ж а с т а б ір ы ң г а й с ү й е к к е ай н а л ы п , б іт іс іп к ететін ж е к е -ж е к е 4
б ө л ік т е н т ү р а д ы . Ү л к ен ш ү й д е т е с іг ін ,
foramen magnum
(ж үл ы н н ы ң
о м ы р т к а ө з е г ін е н б а с с ү й е к к уы сы н дагы со п а к ш а миға ауы саты н ж ер і)
т ү й ы к т а й т ы н б ү л б ө л ік т е м ы налар: ал ды ң ғы ж ағы н ан - н е г із д ік б ө л ік ,
pars hasilaris,
partes laterales,
squama occipitalis. Қ а б ы р -
ж а н ж а к т а р ы н д а - л атер ал ды б ө л ік т ер -
ж ә н е арткы ж ағы н ан - ш ү й д е кабы рш агы ,
ш а қ т ы ң ш е к е с ү й е к т е р ін ің ар асы н а сы н ал ап ө т ет ін ж о гар ғы б ө л іг і ж ек е
с ү й е к т е н е д і ж ә н е к ө б ін е с е б ү к іл ө м ір б о й ы к ө л д е н е ң ж ік п ен б ө л ін іп
т ү р а д ы , б ү л д а к е й б ір ж а н у а р л а р д а д е р б е с ш ек е с ү й е г ін ің , o s p arieta le
(а д а м д а д а о с ы л а й атал ад ы ), б о л у ы н к ө р с е т е д і.
Шүйде қабыршағы, squama occipitalis, жабын сүйек ретінде
табақшатәрізді, сырт жағынан дөнес, ал іш жағынан ойыс. Оның сырткы
бедері бүлшықеттер мен байламдардың бекуіне байланысты. Мәселен,
сыртқы бетінің ортасында сырткы шүйде шодыры, protuberantia
ossipitalis externa (сүйектену нүктесінің пайда болатын жері) орналасады. Осы шодырдан латералды түрде әр жағында бір-бір иілген
сызық жоғарғы желке сызығы, linea писһае superior жүреді. Сәл
жоғарылау онша байқалмайтын - tinea писһае suprema (ең жоғарғы)
кездеседі. Шүйде шодырынан томен карай үлкен шүйде тесігінің арткы
жиегіне дейін орта сызық бойымен сырткы шүйде қыры, crista
occipitalis externa , өтеді. Қырдың ортасынан жан-жағына төменгі желке
сызық- тары, linea писһае inferiores, жүреді.
Ішкі беттің бедері мидың пішініне және оның кабаттарының бекуіне
байланысты, соның себебінен бүл бет тік бүрыш жасай киылысатын екі
қыр арқылы төрт шұңқырға бөлінеді; бүл екі қырқа бірге кресттәрізді
томпақты, eminentia cruciformis, ал олардың киылысқан жерінде ішкі
шүйде шодырын, protuberantia occipitalis interna, түзеді.
Бойлық қырдың төменгі жартысы сүйірлеу және crista occipitalis
interna деп аталады, жоғарғы жартысы және көлденең қырдың екі
жартысы да (көбіне оң жақ жартысы) жақсы байқалатын: сагитталды,
sulcus sinus sagittalis superioris және көлденең, sulcus sinus transversi,
жүлгелерімен қамтылған (осы аттас веналык қойнаулардың жанасқан
іздері).
Латералдық бөліктердің, partes laterales, әр қайсысы бассүйектің
омыртқа бағанасымен байланысуына катысады, сондықтан олардың
төменгі бетінде шүйде айдаршығы, condylus occipitalis, ауыз омыртқамен буындасатын жер болады. Шамамен condylus occipitalis-тің
ортасына жуық сүйек арқылы тіласты өзегі, canal is hypoglossalis, өтеді.
Pars lateralis-тің жоғарғы бетінде sulcus sinus sigm oidei (аттас веналык
қойнаудың ізі) жайғасады.
101

103.

Негіздік бөлік, pars basilaris, 18 жасқа қарай сынатәрізді сүйекпен
бітісіп-өсіп, бассүйек негізінің ортасында бірыңғай сүйек, os basilare,
түзеді. Осы сүйектің жоғарғы бетінде екі бөліктен қосылған ылди,
clivus, орналасады, онда сопақша ми мен ми көпірі жатады. Төменгі
бетінде жұтқыншақтық төмпешік, tuberculum pharyngeum шығып
тұрады, оған жұтқыншақтың фиброзды қабығы бекиді.
Сынатәрізді сүйек
Сынатәрізді сүйек, os sphenoidale, ұшып бара жатқан көбелекке
ұқсайды, оның аты да осыған байланысты алынған, қанаттәрізді
өсінділер (46, 47-суреттер).
Сынатәрізді сүйек жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің
қосылып-тұтасу өнімі болып табылады, сондықтан одан бірнеше жұп
және тақ сүйектену нүктелері дамиды, олар баланың туу кезінде 3 бөлік
түзеді де, ал бір жасқа толғанда бірігіп-тұтасып бір сүйекке айналады.
4 6 - с у р е т. С ы н а т әр ізд і сү й ек , os sphenoidale; арты нан қ араған дағы к ө р ін ісі.
I - ala m inor; 2 c a n a lis o p ticu s; 3 su l. ch ia sm a tis; 4 fo ssa h y p o p h y sia lis;
5 d orsu m sella e; 6 p r o c e ssu s c lin o id e u s anterior; 7 - fa c ie s serebralis;
8 - p r o c e ssu s c lin o id e u s posterior; 9 - for. rotundum ; 10 - su l. tubae au d itioriae;
I I sp in a o s s is sp h en o id a lis; 12 fo ssa scap h oid ea; 13 - fo ssa p terygoid ea;
14 lam . lateralis p r o c e ssu s p tery g o id ei; 15 in cisu ra p tery g o id ea ; 16 - su l. h am u li
p tery g o id ei; 17 - h am u lu s p tery g o id eu s; 18 lam . m ed ia lis p r o c e ssu s p tery g o id ei;
19 su l. caroticu s; 2 0 p ro cessu s p tery g o id eu s; 21 lin g u la sp h en o id a lis;
2 2 c a n a lis p tery g o id eu s; 23 - corpus; 2 4 - ala m ajor; 25 = fissu ra o rb ita lis
superior; 2 6 - an gu lu s p arietalis.
102

104.

с у р е т. С ы н а т ә р ізд і с үй ек , os sphenoidale, алдынан карағандағы көрінісі.
1 ala major; 2 ala minor; 3 canalis opticus; 4 concha sphenoidalis;
5 apertura sin u s sp h en oid alis; 6 fissura orbitalis superior; 7 - facies orbital is;
8 incisura p terygoid ea; 9 lam. m ed ialis processus pterygoidei; 10 - canalis
p terygoid eu s; 11 - crista sphenoidalis; 12 ham ulus pterygoideus; 13 lam.
lateralis p rocessu s pterygoidei; 14 - for. rotundum.
47
Бүл сүйектің мынадай бөліктері болады: 1) дене, corpus, 2) үлкен
қанаттар, alae majores, 3) кіші қанаттар, alae minores, 4) қанаттәрізді
өсінділер, processus pterygoideus.
Дененің жоғарғы бетінде орта сызығы бойында түрік ертоқымы,
sella turcica болады, оның түбінде гипофиз үшін шүңкыр, fossa
hypophysialis, жатады. Оның алдында ертокым төмпешігі, tuberculum
sellae, оның көлденеңінен көру нервтерінің қиылысуы үшін sulcus
chiasmatis өтеді, sulcus chiasmatis үштарында көру өзектері, canalis
optici, көрініп түрады, бұлар арқылы көзұясы қуысынан бассүйек
қуысына көру нервтері барады. Түрік ертоқымының артқы жағынан
сүйек табақшасымен, ертоқымның арқасымен, dorsum sellae, шектеледі.
Дененің, бүйір бетінен иілген ұйқы жүлгесі, sulcus caroticus, ішкі үйқы
артериясының ізі өтеді.
Дененің кеңсіріктің артқы қабырғасының қүрамына кіретін
алдыңғы бетінде сынатәрізді қыр, crista sphenoidalis, көрінеді, ол
төменгі жағында өре сүйектің қанаттарының арасына еніп түрады.
Crista sphenoidalis алдыңғы жағынан торлы сүйектің перпендикулярлы
табақшасымен байланысады. Қырдың жандарында ауалы қуысқа, sinus
sphenoidalis апаратын тесіктер, aperturae sinus sphenoidalis, көрінеді.
Ауалы қуыс сынатәрізді сүйектің денесінде орналасады және пердемен,
103

105.

septum sinuum sphenoidalium екі жартыға бөлінеді. Осы тесіктер арқылы
ауалы қуыс кеңсірікпен жалғасады.
Жаңа туған нәрестенің ауалы қуысы өте кішкентай, тек 7 жасқа
қарай тез өсе бастайды.
Кіші қанаттар, alae minores, екі түбірі арқылы сынатәрізді сүйектің
алдыңғы жоғарғы жиегін алға қарай және латералды шығатын үшбұрыш
пішіні екі жалпақ табақша болып табылады; кіші қанаттардың арасында
бұрын аталған көру өзектері, canalis optici, жатады. Кіші және үлкен
қанаттардың арасында жоғарғы көз саңылауы, fissura orbitalis superior
орналасады, ол ми сауытынан көзұясы қуысына қарай кетеді.
Үлкен қанаттар, alae majores, дененің бүйір беттерінен латералды
және жоғары қарай шығады. Дененің жанында, fissura orbitalis
superior-дан артқа қарай алдыңғы жағынан қанаттәрізді таңдай
шұңқырына әкелетін дөңгелек тесік, foramen rotundum болады, ол үшкіл
нервтің, n. trigemini екінші тармағының өтуі үшін қажет. Үлкен канат
артқы жағынан сүйір бұрыш түрінде самай сүйектің қабыршағы мен
пирамидасы арасына батыңқырап тұрады. Оның жанында қырлы тесік,
foramen spinosum бар, ол арқылы a. meningae media өтеді.
Оның алдыңғы жағында едәуір үлкен сопак тесік, foramen ovale,
көрінеді, ол арқылы үшкіл нервтің үшінші тармағы өтеді.
Үлкен қанаттардың төрт беті бар: милық беті, facies cerebralis, көздік
беті, facies orbitalis, самайлық беті, facies temporalis, және жоғарғы
жақсүйектік беті, facies maxillaris. Беттердің аттары бассүйектің қай
жаққа қарап тұрғанын көрсетеді. Самайлық беті, самай асты кыр, crista
infratemporalis, аркылы самай және қанаттәрізді бөліктерге бөлінген.
Қанаттәрізді өсінділер, processus pterygoidei, үлкен қанаттардың
сынатәрізді сүйектің денесімен қосылған жерінен тік томен карай
шығады. Олардың негізі сагитталды өтетін өзекпен canalis pterygoideus,
торланған, бұл аттас нервтер мен тамырлар өтетін жер.
Әрбір өсінді, екі табақшадан - lamina medialis және lamina lateralis
тұрады, олардың арасында шұңқыр, fossa pterygoidae түзіледі.
Медиалды табақша астынан ілмек жасай, hamulus pterygoideus,
иіледі, ілмек арқылы осы табақшадан басталатын m.tensor veli palatiniдің (жұмсақ таңдайдың бұлшықеттердің бірі) сіңірі өтеді.
Самай сүйек
Самай сүйегі, os temporale, жұп сүйек, құрылысы күрделі, өйткені
қаңқаның барлық 3 қызметін атқарады әрі бассүйектің бүйір кабырғасы
мен негізінің бір бөлігін ғана құрап қоймайды, сонымен бірге онда есту
және тепе-теңдік мүшелері орналасады (48, 49-суреттер). Ол кейбір
жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің қосылып-түтасу өнімі
(аралас сүйек) болып табылады да, сондықтан үш бөліктен түрады:
104

106.

13
10
98
7 б
48 - с у р е т. С ам ай сү й ек , os temporale, он, сыртынан карағандағы көрінісі:
1 p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 2 - tuberculum articulare; 3 fossa mandibularis;
4 -fissu ra petrotym panica; 5 - p rocessu s styloid eu s; 6 - pars tympanica;
7 porus a c u sticu s externus; 8 - fissura tym pan om astoidea; 9 - processus
m a sto id e u s; 10 - for. m astoideum ; 11 spina suprameatica; 12 sul.
a. tem poralis m ediae; 13 - pars squam osa.
4 9 - с у p e t . С ам ай с ү й е к , os temporale, оң, іш інен карағандағы көрінісі:
1 - e m in e n tia arcuata; 2 - m argo parietalis; 3 - teg m en tympani; 4 - sul. sinus
petrosi superioris; 5 - sul. sin u s sig m o id e i; 6 - for. m astoid eu m ; 7 - margo
o c c ip ita lis ; 8 apertura externa aqueductus vestibuli; 9 - fo ssa subarcuata;
10 - p r o c e s s u s sty lo id e u s; 11 - vag. p rocessu s styloid ei; 12 - apertura externa
c a n a lic u li c o c h le a e ; 13 sul. sin us petrosi inferioris; 14 - ap ex partis petrosae;
15 - pars petrosa; 16 p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 17 - m argo sp h en oid alis; 18 - fa cies
posterior partis petrosae; 19 - porus acu sticu s in tem u s.
105

107.

1) кабыршақты бөлік, pars squamosa; 2) дабыл бөлігі, pars tympanica
және 3) тасты бөлік, pars petrosa.
Баланың бір жасында сыртқы есту жолы - қабыршақты бөлік оның
үстінде, тастақты бөлік одан ішке қарай, дабыл бөлігі артынан және
астынан тұйықталып, бір сүйекке айналып бірігіп-бітіседі. Самай
сүйегінің жеке бөліктерінің қосылып-тұтасуының іздері аралык жік және
саңылаулар түрінде бүкіл өмір бойы сақталады, атап айтканда: pars
squamosa және pars petrosa, шекарасында, соңғының алдыңғы жоғарғы
бетінде - fissura petrosquamosa; төменгі жақсүйек шұңқырының түбінде
fissura petrosquamos төменгі жақсүйек шұңқырының түбінде fissura
tympanosquamosa, ал тастақты бөліктің өсіндісі аркылы fissura
petrosquamosa және fissura petrotympanica (бұл арқылы chorda tympani
нерві шығады) болып бөлінеді.
Қабыршақты бөлік, pars squamosa, бассүйектің бүйір беттерін
түзуге қатысады. Ол жабын сүйектерге жатады, яғни дәнекер тін
негізінде сүйектенеді әрі шеті бүгілген тік тұрған табақша түрінде
құрылысы қарапайым, табақшаның бүгілген жиектері шеке сүйектің,
margo squamosa, сәйкесті жиектеріне балық қабыршақтары сиякты
қаланады, оның аты да осыдан шықкан. Оның ми бетіне, facies
cerebralis, мидың іздері, саусақтық батыңқылар, impressiones digitatae,
және a. meningae media-дан жоғары карай кететін жүлге байкалады.
Қабыршақтың сыртқы беті тегіс, самай шұңқырын түзуге қатысады да,
сондықтан facies temporalis деп аталады. Одан бет сүйегімен косылуға
алға қарай кететін бет өсіндісі, processus zygomaticus шығады.
Басталатын жерінде бет өсіндісінің екі түбірі бар: алдыңғы және артқы,
олардың арасында төменгі жаксүйекпен буындасу үшін қажет шұнкыр,
fossa mandibularis, орналасады (50-сурет). Алдыңғы түбірдің төменгі
бетінде ауыз қатты ашылғанда төменгі жақсүйектің басынан алға карай
тайып кетуіне кедергі жасайтын буын төмпешігі, tuberculum articulare,
жайғасады.
Самай сүйегінің дабыл бөлігі, pars tympanica сырткы дыбыс
жолының алдыңғы, төменгі және артқы жиегінің бір бөлігін түзеді, тек
қатты иілген табақшатәрізді.
Сыртқы дыбыс жолы, meatus acusticus externus, ішке және біршама
алға қарай бағытталған және дабыл қуысына апаратын кыска өзек
болып табылады.
Жаңа туған нәрестеде сыртқы дыбыс жолы әлі қалыптаспаған,
өйткені дабыл бөлігі дабыл жарғағымен тартылып жабылған жартылай
сақина (anulus tympanicus) болып табылады. Дабыл жарғағының сыртқа
қарай осылай тым жақын орналасуынан жаңа туған нэрестелер мен жас
балаларда дабыл қуысының ауруы жиі байкалады.
Тасты бөлік, pars petrosa, өзінің сүйек затының беріктігіне қарай
осылай аталған. Оның берік болуы сүйектің бүл бөлігі бассүйектің
негізін кұрауға катысады әрі құрылысы тым нәзік және түрлі
106

108.

5 0 - с у р е I. Сам ай с үй ек , os
temporale, оң , астынан
қарагандағы көрінісі:
1 tubercu lum articulare; 2 - canalis
m u scu lotu b ariu s;
3
apex partis
petrosae; 4 - c a n a lis caroticus;
5
fo ssu la petrosa; 6 - apertura externa
c a n a lic u li c o c h le a e ; 7 - c an alicu lu s
m a sto id eu s; 8 - fo ss a jugularis; 9
for. sty lo m a sto id e u m ; 10
sul. a.
o c c ip it a lis ; 11 incisura m astoidea;
12 - p r o c e ss u s m astoid eu s; 13 - pars
tym p an ica;
14 - fissura
petrotym p an ica; 15
fo ssa mandibularis;
16 - p r o c e ss u s sty lo id eu s.
I
зақымданулардан мықтап корғауды қажет ететін есту және
тепе-теңдік мүшелерінің жайғасатын орны болуына байланысты. Ол шеміршектен дамиды. Бұл бөліктің екінші
атауы пирамида, оның негізі
сыртқа қарай, ал төбесі алға
және ішке сынатәрізді сүйекке
қарай бағытталған үшқырлы пирамидатәрізді пішініне карай берілген.
Пирамиданың үш беті бар: алдыңғы, артқы және төменгі. Алдыңгы
беті ортаңғы бассүйек шүңқырының түбінің қүрамына кіреді; арткы
беті артқа қарай және медиалды бағытталып, артқы бассүйек
шүңқырының алдыңғы кабырғасының бір бөлігін күрайды; төменгі беті
төмен қараған және бассүйек негізінің сырткы бетінде ғана көрінеді.
Пирамиданың құрылысы күрделі, онда ортаңғы және ішкі күлак
жайғасады, нерв пен тамырлар өтеді. Пирамиданың алдынғы бетінде,
төбесіне жақын жерде, үшкіл нерв (n. trigemini) түйінінен болған
кішкене батыңқы ойыс, impressio trigemini байқалады. Одан сыртка
қарай екі жіңішке жүлге: медиалды sulcus m. petrosi majoris, және
латералды, hiatus canalis n. petrosi majoris, және латералды, hiatus canalis
n. petrosi minoris болады. Бұл тесіктерден сыртка карай доғатәрізді
қырат, eminentia arcuata, байқалып тұрады, олар жылдам дамитын
лабиринттің, атап айтканда жоғарғы доғашық куыстын томпаюынан
түзіледі. Eminentia arcuata мен squama temporalis арасындағы сүйектің
беті дабыл қуысының кақпағын түзеді.
Шамамен пирамиданың артқы бетінің ортасында ішкі дыбыс тесігі,
porus acusticus intemus, орналасады, ол бет және есту нервтері,
сондай-ак лабиринттің артериялары мен веналары өтетін ішкі дыбыс
жолына, meatus acusticus intemus, апарады.
107

109.

Пирамиданың бассүйектің негізіне қараған төменгі бетінен
“анатомиялық букет” бұлшықеттері (mm. styloglossus, stylohyoideus,
stylopharyngeus), сондай-ақ байламдар - ligg. stylohyoideum және
stylomandibulare бекитін орын қызметін атқаратын жіңішке үшкірленген бізтәрізді өсінді, processus styloideus, шығады. Бізтәрізді
желбезек текті самай сүйегінің бөлігі болып табылады. Ол lig.
stylohyoideum-мен бірге тіласты доғасының қалдығы болып табы­
лады.
Бізтәрізді және емізіктәрізді өсінділердің арасында біз-емізіктәрізді тесік, foramen stylomastoideum жатады, ол арқылы n. facialis
шығып, кішкентай артерия кіреді. Бізтәрізді өсіндіден терең мойын
шұңқыры, fossa jugularis, медиалды орналасқан. Fossa jugularis-тен
алдыңғы жағына қарай одан үшкір қырмен бөлінген ұйқы өзегінісе
сыртқы тесігі, foramen caroticum externum жатады.
Пирамиданың үш жиегі бар: алдыңғы, артқы және жоғарғы. Қысқа
алдыңғы жиек қабыршақпен сүйір бұрыш түзеді. Бұл бұрышта дабыл
қуысына әкелетін бұлшықетті құбырлы өзектің тесігі, canalis
musculotubarius, байқалып тұрады. Бұл өзек пердемен жоғарғы және
төменгі болып екі бөлімге бөлінеді. Жоғарғы, кішілеу, жартыөзек,
semicanalis m. tensoris tympani, өзіне осы бұлшықеттер орналастырады,
ал төменгі, үлкендеу, semicanalis tubae auditivae ауаны жұтқыншақтан
дабыл қуысына өткізу үшін қажет дыбыс өзегінің сүйекті бөлігі болып
табылады.
Пирамиданың алдыңғы және артқы беттерін бөліп тұратын жоғарғы
жиегімен жақсы байқалатын жүлге, sulcus sinus petrosi superioris, аттас
веналық синустың ізі өтеді.
Пирамиданың артқы жиегі fossa jugularis-тен алға қарай шүйде
сүйектің базилярлы бөлігімен қосылып, осы сүйекпен бірге sulcus sinus
petrosi inferioris - төменгі тастақты веналық синустың ізін түзеді.
Пирамида негізінің сыртқы беті бұлшықеттердің бекитін жері
қызметін атқарады да, оның сыртқы бездері (өсінді, тіліктер, бұдырлық)
осыған байланысты болады. Ол томен қарай емізіктәрізді өсіндіге,
processus mastoideus, айналып созылады. Оған төс-бұғана-емізіктәрізді
бұлшықет бекиді, ол дененің тік қалпы кезіндегі басты тепе-теңдік
күйде ұстайды. Сондықтан емізіктәрізді өсінді төртаяқтыларда, тіпті
адамтәрізді маймылдарда да болмайды, ол тік жүруге байланысты тек
адамда ғана дамиды. Емізіктәрізді өсіндінің медиалды жағында терең
емізіктәрізді тілік, incisura mastoidae, - m. digastricus бекитін жер
болады; одан да гөрі ішке қарай - кішкентай жүлге, sulcus a. occipitalis, аттас артерияның ізі жатады.
Емізіктәрізді өсінді негізінің сыртқы бетіндегі тегіс үшбұрышты
бөліп көрсетуге болады, ол емізіктәрізді өсіндінің үяшықтары іріңге
толғанда оперативті көмекке келетін жер болып табылады.
108

110.

Емізіктәрізді өсіндінің ішінде осы үяшыктар, cellulae mastoideae.
жатады, бүлар ауалы куыстар болып табылады. Олар дабыл куысымен
antrum mastoideum аркылы жалғасады. Пирамида негізінің ми бетінде
терең жүлге, sulcus sinus sigmoidei, өтеді, ол жерде аттас веналык синус
жатады.
Самай сүйегінің өзектері. Ен ірі өзек canalis caroticus болып
табылады, ол аркылы ішкі үйкы артериясы өтеді (51-сурет). Ол өзінің
сыртқы тесігі аркылы пирамиданың төменгі бетінен басталып, жоғары
көтеріледі, содан кейін тік бүрыш жасай иіліп, өзінің ішкі тесігімен
пирамиданын төбесінде canalis musculotubarius-тан медиалды ашылады. Бет өзегі, canalis facialis, porus acusticus қабатында басталып, одан
өзек алдымен алға және латералды түрде пирамиданын алдыңғы
бетіндегі саңылауларға (hiatus) дейін барады; өзек бүл тесіктерде
горизонталды қалыпта кала отырып, geniculum canalis facialis түзе, тік
бүрыш жасай латералды және артқа карай, содан кейін томен карай
бүрылып, самай сүйегі пирамидасының төменгі бетінде орналаскан
foramen stylomastoideum арқылы аякталады. Canalis musculotubarius
(жоғарыда айтылған).
51 - с у р е т. Самай сүйек, os temporale, оң (пирамида білігіне параллелді
тік жазықтықтағы кесіндісі).
1 - anthrum mastoideum; 2 - tegmen tympani; 3 prominentia canalis
semicircularis lateralis; 4 - cavum tympani; 5 - impressio trigeminalis;
6 - дабыл өзегіне енгізілген сым таяқша, canaliculis tymphanicus;
7 - semicanalis tubae auditiveae; 8 - canalis caroticus; 9 - fossa jugularis;
10 - canalis facialis et for. stylomastoideum; 11 - cellulae mastoideae.
109

111.

Шеке сүйек
Шеке сүйегі, os parietale, жұп, бассүйектің қақпағының ортаңғы
бөлігін түзеді (52-сурет). Адамда ол басқа барлық жануарлармен
салыстырғанда миының күшті дамуына байланысты барынша жетілген.
Ол негізінен қорғаныш қызметін атқаратын нағыз жабын сүйек болып
табылады. Сондықтан оның құрылысы сырт жағынан дөңес, іш жағынан
ойыс төртбұрышты табақша түрінде біршама қарапайым келеді. Оның
төрт жиегі көрші сүйектермен байланысуға қызмет етеді, атап айтқанда:
алдыңғы жиегі - маңдай сүйегімен, margo frontalis, артқы жиегі шүйдемен, margo occipitalis, медиалды жиегі - басқа жағының аттас
сүйегімен, margo sagittalis, және латералды жиегі самай сүйегінің
қабыршағымен, margo squamosus. Алғашқы үш жиегі кетіктелген, ал
соңғы жиегі қабыршақты жік түзуге бейімделген.
Төрт бұрышының алдыңғы медиалдысы - маңдай сүйегімен, angulus
frontalis, алдыңғы латералдысы - сынатәрізді сүйекпен, angulus
sphenoidalis, артқы медиалдысы - шүйдемен, angulus occipitalis және
артқы латералдысы самай сүйегінің, angulus mastoiodeus, емізіктәрізді
өсіндісінің негізімен байланысады. Сыртқы дөңес бетінің бедері
бұлшықеттер мен шандырлардың бекуіне байланысты. Оның ортасында
шеке төмпесі, tuber parietale, (сүйектенудің басталатын жері) шығып
тұрады. Одан томен самай шандырлары мен бұлшықеттеріне арналған
иілген самай сызықтары lineae temporales (superior et inferior) өтеді.
А
Б
52 - с у p e т. Шеке сүйек, os parietale, оң.
A сыртқы көрінісі. Б - ішкі көрінісі. 1 facies externa; 2 - tuber parietale;
3 for. parietale; 4 - linea temporalis superior; 5 - facies interna; 6 - sul. sinus
sagittalis superioris; 7 sul. sinus sigmoidei; 8 linea temporalis inferior.
110

112.

Медиалды жиектін жанында тесік, foramen parietale (артериялар мен
веналар үшін) кездеседі. Ішкі ойыс бетінін, facies interna, бедері мидын,
әсіресе оның катты кабығынын жанасуына байланысты; ми катты
кабығынын сүйекке бекитін жерлері медиалды жиектің бойымен өтетін
сагитталды синустың, sinus sagittalis superior сондай-ак angulus
mastoideus аймағында көлденең жүлге, sulcus sinus sigmoidei (аттас
веналык синустың ізі) түрінде болады. Бүл кабыктын тамырлары бүкіл
ішкі қабырғада тармақталған жүлгелер түрінде іздерін калдырған
сияқты көрінеді. Sulcus sinus sagittalis superior-дын жан-жағында өрмек
қабықшаның fovealae granulares түрінің іздері көрінеді.
Маңдай сүйек
Маңдай сүйек, os frontale, так, бассүйек күмбезін түзуге қатысады,
дәнекер тіннен дамитын оның жабын сүйектеріне жатады (53-сурет).
Сонымен қатар ол сезім мүшелерімен байланыскан (иіс сезу және көру).
Ол осы қос қызметіне қарай екі бөлімнен: вертикалды кабыршақтан,
squama frontalis, және горизонталды бөлімнен түрады. Соңғы бөлім есту
және иіс сезу мүшелеріне қатынасына сәйкес жүп көз бөлігіне, pars
orbitalis, және тақ мүрын бөлігіне, pars nasalis, бөлінеді. Нәтижесінде
маңдай сүйегінде 4 бөлікті ажыратады:
53 - с у р е т. М аңдай с үй ек , os frontale.
A - алды нан қарағандағы көр ін ісі: 1 - squam a frontalis; 2 - tuber frontale;
3 - lin ea tem poralis; 4 p r o c e ssu s zy g o m a ticu s; 5 - arcus superciliaris;
6 - pars n asalis. Б - арты нан ж ә н е астынан қарағандағы көрінісі: 1 - sul. sin us
s a g itta lis superioris; 2 - p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 3 pars orbitalis; 4 • incisura
supraorbitalis; 5 - apertura sin u s frontalis; 6 - fossa glan d u lae lacrimalis;
7 - crista frontalis.
Ill

113.

1.
Маңдай қабыршағы, squama frontalis, кез келген жабын сүйек
сияқты табақшатәрізді, сырт жағынан дөңес те, іш жағынан ойыс. Ол
тіпті ересек адамда да сыртқы бетінде, facies externa байқалатын екі
сүйектену нүктесінен екі маңдай төмпесі, tubera frontalia, түрінде
сүйектенеді. Бұл төмпелер мидың дамуына байланысты тек адамда ғана
кездеспейді. Олар адамтәрізді маймылдарда ғана емес, тіпті адамның
құрып кеткен формаларында да болмайды. Қабыршақтың төменгі жиегі
көзүсті жиегі, margo supraorbitalis, деп аталады. Шамамен осы жиектің
ішкі және ортаңғы үштен бір бөліктерінің шекарасында көзүсті тілігі
incisura supraorbitalis (кейде foramen supraorbitale-re айналады), аттас
артериялар мен нерв өтетін жер орналасқан. Көзүсті жиегінен жоғары
жалғаса үлкен-кішілігі мен ұзындығы тым өзгермелі қыраттар - қасүсті
доғалары, arcus superciliares, байқалады, олар медиалды түрде орта
сызық бойымен біршама күшейетін алаңқайға, glabella (глабелла),
айналады. Ол қазіргі кездегі адамның бассүйегін қазба адамның
бассүйегімен салыстырғанда тірек пункті болып табылады. Көзүсті
жиегінің сыртқы ұшы бет сүйегімен байланысатын бет өсіндісіне,
processus zygomaticus, айнала созылады. Осы өсіндіден жоғары қарай
айқын байқалатын самай сызығы, linea temporalis шығады, ол
қабыршақтың самайлық бетін, facies temporalis, шектейді. Ішкі бетінде,
facies interna, орта сызық бойымен артқы жиектен жүлге, sulcus sinus
sagittalis superioris, өтеді, ол төменгі жағында маңдай қырқасына, crista
frontalis, айналады. Бұл түзілістер - қатты ми қабығының беку орындары
болып табылады. Орта сызықтың жанында өрмек қабықшаның (мидың
өрмек қабығының өсінділерінің) түйіршіктену (грануляция) шұнкырлары байқалып тұрады.
2
және 3. Көз бөліктері, partes orbitales, төменгі ойыс бетімен көзұясына, жогары бетімен бассүйек қуысына қараған, ал артқы жиегімен
сынатәрізді сүйекпен байланысқан, горизонталды орналасқан екі табақша.
Жоғарғы ми бетінде мидың іздері - impressiones digitatae орналасады.
Төменгі бет, facies orbitalis, көзұясының жоғарғы қабырғасын
құрайды және онда көздің қосалқы тесіктерінің жанасқан іздері болады;
бет өсіндісінде - көзжас безі шұңқыры, fossa glandulae lacrimalis, incisura
supraorbitalis жанында - fovea trochlearis және кішкентай қылтанақ,
spina trochlearis, бұл жерде көз бұлшықеттерінің сіңірі үшін шеміршекті
шығыршық (trochlea) бекиді. Көз бөліктерінің екеуі де бір-бірінен түтас
бассүйекте тор сүйекпен толтырылатын тілікпен, incisura ethmoidalis,
бөлінген.
4.
Кеңсірік (мұрын) бөлігі, pars nasalis, орта сызық бойымен тор
ойықтың алдыңғы бөлігін алып жатады; бұл жерде кеңсірік қалқасының
түзілуіне катысатын сүйір өсіндімен - spina nasalis, аяқталатын
қырқашық байқалады. Қырқашықтың жан-жағында торлы сүйектің
ұяшықтарына жоғарғы қабырға болатын шүңқырлар жатады; олардың
алдыңғы жағында қасүсті доғаларының арт жағында сүйек қабатында
112

114.

орналаскан және үлкен кішілігі тым өзгермелі куыска - маңдаи
куысына, sinus frontalis, келетін тесік бар. Ауасы бар мандай куысы
әдетте калкасымен, septum sinuum frontalium бөлінген. Бірқатар
жағдайларда негізгі маңдай куыстарының артында немесе араларында
қосымша маңдай куыстары кездеседі.
Маңдай сүйегі өзінің пішіні жағынан барлык бассүйек сүйектерінің
ішінде адамға барынша тән сүйек болып табылады. Өге ертедегі
адамдардың (адамтәрізді маймылдардікі сияқты) маңдай сүйегі артқа
қарай өте еңістеніп, қүлама “артка қарай кететін” маңдай түзген. Көз
қиығының артында ол бірден байкалатын кабыршаққа және көз
бөліктеріне бөлінген. Көзүясының жиегінде бет өсіндісінің біреуінен
екіншісіне дейін түтас, жуан кішкене кыр өтеді. Қазіргі кездегі адамда қыр
өте кішірейіп, одан тек қасүсті доғалары ғана қалған. Мидың дамуына
сәйкес қабыршақ тіктеліп, вертикалды қалыпқа келген, сонымен қатар
маңдай төмпешіктері дамып, соның нәтижесінде маңдайдың тайқылығы
жоғалып, дөңестеніп, бассүйекке өзіне тән сипат берген.
Торлы сүйек
Торлы сүйек, кеңсірік, os ethmoidale, тақ, көп бөлігі бетті күрауға
қатысқанмен, әдетте ми сауыты сүйектеріне қоса сипатталады (54сурет). Ол бет сүйектерінің ортасында орналасады, кеңсірік пен
көзұясын түзуге қатыса отырып, олардың көбісімен жанасады және
54 с у р е т. Торлы сүйек, os ethmoidale.
А артынан қарағандағы көрінісі: 1 - crista galli; 2 - lam. cribrosa;
3 - lam. orbitalis; 4 concha nasalis superior; 5 - lam. perpendicularis;
6 - labyrinthus ethmoidalis, Б - бүйірінен қарағандағы көрінісі: 1 - crista galli;
2 - lam. orbitalis; 3 - cellulae ethmoidales posteriores; 4 - concha nasalis media;
5 lam. perpendicularis; 6 cellulae ethmoidales anteriores.
8— 210
113

115.

тұтас бассүйек те солармен жабылады. Торлы сүйек мұрын қапшығымен байланыста шеміршектен дамиды, ауа қуыстарын қоршайтын
жұқа сүйек табақшаларынан құралған. Торлы сүйектің сүйекті
табақшалары “Т” әрпі түрінде орналасқан, оның вертикалды сызығын
перпендикуляр табақша, lamina perpendiculares, ал горизонталды
сызығын торлы табақша, lamina cribrosa, құрайды. Торлы табақшадан
lamina perpendiculares-тің жан-жақтарында торлы лабиринттер, labyrinthi ethmoidalis, салбырап тұрады. Нәтижесінде торлы сүйекте торт
бөлікті ажыратуға болады.
1. Lamina cribrosa - маңдай сүйектің incisura ethmoidalis қызметін
атқаратын тікбұрышты табақша. Онда елеуіштәрізді майда тесіктер көп
(аты осыдан шыққан), ол тесіктер арқылы иіс сезу нервінің тармақтары
(30-ға жуық) өтеді. Оның орта сызығы бойымен әтеш айдары, crista galii
(мидың қатты қабығының бекитін жері) өтеді.
2. Lamina perpendicularis кеңсірік пердесінің бөлігі болып табылады.
3 және 4. Labyrinthi ethmoidales сырт жағынан көзұясының
медиалды қабырғасын түзетін жұқа көз табақшасымен, lamina orbitalis,
бүркелген сүйекті ауа ұяшықтарының жұп кешені болып табылады. Көз
табақшасы жоғарғы жиегі арқылы маңдай сүйегінің көз бөлігімен,
алдына қарай - көзжасы сүйекшесімен, арт жағынан - сынатәрізді
сүйекпен және маңдай сүйектің көз өсіндісімен, астыңғы жағынан
жоғарғы жақ сүйекпен байланысады; бұл сүйектердің барлығы шеткі
cellulae ethmoidales-терді бүркеп түрады. Лабиринттердің медиалды
жағында екі мұрын қалқаны - conchae nasales superior et media орналасады, кейде үшінші мұрын қалқаны да - conchae nasalis suprema
кездеседі.
Қалқандар иілген сүйек табақшалары болып табылады, соның
нәтижесінде оларды жауып тұратын мұрын кілегейлі қабығының бет
аумағы үлкейеді.
Бет сүйектері
Бет сүйектері, ossa faciei, сезім мүшелері (көру, иіс сезу), сондай-ак
асқорыту (ауыз қуысы) және тыныс алу (кеңсірік) жүйелері орналасу
үшін сүйекті орын-жайлар түзеді, олардың құрылысы осыған байланысты болады. Соның өзінде маймылдың адамға айналу үрдісіне, яғни
еңбектің жетекші рөліне, ұстау-үзу қызметінің жақ сүйектерден еңбек
ету мүшесі қолға ауысуына, түсінікті сөз сөйлеудің дамуына, ми мен
оның құрам бөліктері - сезім мүшелерінің дамуына, шайнау
аппаратының жұмысын жеңілдететін қолдан даярланған тамақты
пайдалануға байланысты, бастың жұмсақ бөліктерінде пайда болған
өзгерістер олардың құрылыстарына әсерін тигізді.
114

116.

55 с у р е т. Ж оғарғы ж аксүйек, maxilla.
A - сыртқы көрінісі: 1 - p ro cessu s frontalis; 2 - crista lacrimalis anterior;
3 m argo infraorbitalis; 4 facies anterior; 5 = for. infraorbitale; 6 - fossa canina;
7 - incisura nasalis; 8 p ro cessu s palatinus; 9 spina nasalis anterior; 10 juga
alveolaria; 11 p r o c e ssu s alveolaria; 12 - processus z ygom aticu s; 13 - facies
orbitalis; 14 - sul. infraorbitalis. Б - ішкі көрінісі: 1 - sul. lacrimalis; 2 crista
e th m o id a lis; 3 crista con ch alis; 4 - crista nasalis; 5 - canalis incisivus;
6 p r o c e ssu s alveolaris; 7 - facies nasalis; 8 hiatus m axillaris.
Жогаргы жақсүйек, maxilla, құрылысы күрделі жүп сүйек. Оның
құрылысының күрделі болуы атқаратын қызметінің алуан түрлілігіне
байланысты; сезім мүшелеріне арналған қуыстар - көзүясы мен
кеңсірік, кеңсірік пен ауыз арасында қалқа түзуге, сондай-ақ шайнау
аппаратының жүмысына қатысады.
Адамда еңбек әрекетіне байланысты үстау-үзу қызметінің
жақсүйектерден (жануарлардағы сияқты) қолға ауысуы жоғарғы
жақсүйектердің кішіреюіне әкеледі; сонымен бірге адамда түсінікті сөз
сөйлеудің пайда болуы жақсүйектің қүрылысын нәзіктендіреді.
Осының барлығы негізінде дамитын жоғарғы жақсүйектің қүрылымын
белгілейді.
Жоғарғы жақсүйек дене мен төрт өсіндіден тұрады (55-сурет).
А. Денеде, corpus maxillae, үлкен ауалы куыс, sinus maxillaris
(жоғарғы жақсүйекті немесе Гайморов қуысы, осыдан қуыстың
қабынуы - гайморит) бар, ол кең тесігі, hiatus maxillaris, арқылы
кеңсірікке ашылады. Дененің төрт бетін ажыратады .
Алдыңғы бет, facies anterior, қазіргі кездегі адамда тамақты колдан
даярлауға байланысты шайнау қызметінін әлсіреуінен ойыстанған, ал
115

117.

неандерталдық адамда жалпақ болған. Ол төменгі жағында ұяшықты
өсіндіге айналады, ол жерде тіс түбірлерінің орнына сәйкес келетін
бірқатар ұяшықты томпақтар, juga alveolaria, байқалады. Иттіске сәйкес
келетін томпақтар басқаларына қарағанында айқындау білінеді. Одан
жоғары және латералды иттіс шұңқыры, fossa canina, орналасқан.
Жақсүйектің жоғарғы жағында алдыңғы беті көздік беттен көзұя
астындағы жиегімен, margo infraorbitalis, бөлінеді. Одан төмен көзұя
астындағы тесігі, foramen infraorbitale, байқалып тұрады, ол арқылы
көзұясынан аттас нерв пен артерия шығады. Алдыңғы беттің медиалды
шекарасы - мұрын тілігі, incisura nasalis.
Төменгі самайлық бет, facies infratemporalis, алдыңғы беттен бет
өсіндісі арқылы бөлінген және онда жоғарғы жақсүйектің төмпешігі,
tuber maxillae, және sulcus palatinus major орналасады.
Мұрындық беті, facies nasalis, төменгі жағында таңдай өсіндісінің
жоғарғы бетіне айналады. Онда төменгі мұрын қалқаны crista conchalis
үшін қыр байқалады. Маңдай өсіндісінің артында көзжасы жүлгесі,
sulcus lacrimalis бар, ол көзжасы сүйегі және төменгі қалқанмен бірге
көзұясын төменгі мұрын жолымен жалғастыратын мұрын көзжасы
өзегіне айналады. Одан да артқа қарай sinus maxillaris-ке келетін үлкен
тесік орналасқан.
Тегіс, жалпақ, көздік беті, facies orbitalis, үшбұрыш пішінді. Оның
медиалды жиегінде, маңдай өсіндісінің артында көзжас тілігі, incisura
lacrimalis, жатады, оған көзжасы сүйегі кіреді. Көздік бетінің артқы
жиегінен көзұя асты жүлгесі, sulcus infraorbitalis, басталады, ол
алдыңғы жағына қарай бұрын аталған foramen infraorbitale арқылы
жоғарғы
жақсүйектің
алдыңғы
бетінде
ашылатын
canalis
infraorbitalis-ке айналады. Көзұя асты өзегінен алдыңғы тістерге
баратын нервтер мен тамырларға арналған үяшықты өзектер, canales
alveolares, шығады.
Ә. Өсінділер:1. Маңдай өсінді,prosessus frontalis, жоғары көтеріліп,
маңдай сүйегінің pars nasalis-імен байланысады. Медиалды бетінде қыр,
crista ethmoidalis, ортаңғы мұрын қалқанының бекіген ізі бар.
2. Үяшықты өсіндінің, processus alveolaris, төменгі жиегінде, arcus
alveolaris, жоғарғы сегіз тістің тіс ұяшықтары, alveoli dentales бар;
ұяшықтар қалқалармен, septa interalveolaria, бөлінеді.
3. Таңдай өсіндісі, processus palatinus, ортаңғы жік арқылы қарсы
жақтың жұп өсіндісімен байланысып, қатты таңдайдың, palatum osseum
үлкен бөлігін түзеді. Ортаңғы жіктің бойымен өсіндінің жоғарғы,
мұрын қуысына қараған жағында өре сүйектің төменгі жиегімен
қосылатын мұрын қыры өтеді. Crista nasalis-тің алдыңғы ұшына жақын
жерде жоғарғы бетінде күректіс өзегіне, canalis incisivus, баратын тесік
байқалады. Жоғары беті тегіс, ауыз қуысына қараған төменгі беті
кедір-бұдырлы және онда нервтер мен тамырлар үшін бойлық жүлгелер,
116

118.

56 - с у р е т. Т аңдай сү й ек , os palatinum, оң.
A - сы рты нан қарағандағы к өр ін ісі: 1 - p rocessu s sp h en oid alis; 2 - incisura
sp h en o p alatin a; 3 - p ro cessu s orbitalis; 4 - lam. perpendicularis; 5 - lam.
h o rizo n ta lis; 6 - sul. palatinus major; 7 - p rocessu s pyram idalis; Б іш інен
қараған дағы к өр ін ісі: 1 p ro cessu s orbitalis; 2 - incisura sphenopalatina;
3 p r o c e ssu s sp h en o id a lis; 4 p ro cessu s pyram idalis; 5 lam . horizon talis;
6 - lam . p erp en d icu laris; 7 crista con ch alis; 8 crista eth m oid alis.
sulci palatini, орналасқан. Алдыңғы бөлігінен күректіс жігін, sutura
incisiva, жиі байқауға болады. Ол көптеген жануарларда жеке сүйек (os
intermaxillare) түрінде, ал адамда сирек вариант ретінде ғана кездесетін
жоғарғы жақсүйекпен қосылып-бітісіп кеткен күректіс сүйегін, os
incisivum бөліп түрады.
4.
Бетсүйектік өсінді, processus zygomaticus, бет сүйегімен байланысып, жуан таяныш түзеді, ол арқылы бет сүйегіне шайнау кезіндегі
қысым беріледі.
Таңдай сүйек, os palatinum, жүп сүйек, бассүйектегі бірқатар
қуыстардың - кеңсірік, ауыз, көзүясы қуыстарының және қанаттәрізді
таңдай шүңқырының түзілуіне қатысады (56-сурет). Осыған байланысты оның қүрылысы бір-бірімен тік бүрыш жасай қосылатын және
жоғарғы жақсүйегін толықтырып, екі табакшадан түратын жұқа сүйек
түрінде болады.
1 Горизонталды табақша, lamina horizontalis, арт жағынан processus
palatinus maxillae-ны толықтырып, катты таңдай, palatum osseum түзеді.
Таңдай сүйектің горизонталды табакшасының төменгі бетінде таңдайдың үлкен тесігі, foramen palatinum majus, бар, ол арқылы canalis palati­
nus major-дан (төменнен караңыз) таңдай тамырлары мен нервтері
шығады.
117

119.

2. Перпендикулярны табақша, lamina perpendicularis, facies nasalis
maxillae-re жанасып жатады. Оның латералды бетінде жүлге, sulcus
palatinus major, өтеді, ол жоғарғы жақсүйектің аттас жүлгесімен бірге
canalis palatinus major түзеді.
Медиалды бетінде екі: ортаңғы (crista ethmoidalis) және төменгі
(crista conchalis) мұрын қалқандары үшін екі қыр білінеді. Таңдай
сүйегінде үш өсінді бар. Біреуі, prosessus pyramidalis, горизонталды
және перпендикулярлы табақшалардың қосылған жерінен артқа қарай
және латералды шығып, тұтас бассүйекте сынатәрізді сүйектің қанаттәрізді өсіндісінің тілігін толтырады. Вертикалды бағытта өзекшелер,
can ales minores, арқылы нервтер мен тамырлар өтеді. Қалған екі өсінді
перпендикуляр табақшаның жоғарғы жиегінен шығыңқырап, ол ойық
сынатәрізді сүйек денесімен қосылып, тесікті, foramen sphenopalatinum
(аттас тамырлар мен нервтерге арналған), тұйықтайды. Бұл өсінділердің
алдыңғысы көзұясының түбін оның ең артқы бұрышында толықтырады
және сондықтан processus sphenoidalis деп аталады.
Төменгімурын қалқаны, concha nasalis inferior, жұп сүйек; ол торлы
сүйектің құрам бөліктері болып табылатын жоғарғы және ортаңғы
қалқандардан өзгеше дербес сүйек болып табылады (57-сурет). Ол
жоғарғы ұшы арқылы мұрын қуысының бүйір қабырғасына бекіп,
ортаңғы мұрын жолын төменгі мұрын жолынан бөліп тұрады. Төменгі
жиегі бос, ал жоғарғы жақсүйектің және таңдай сүйектің crista
conchalis-імен жалғасады.
Мурын суйегі, os nasale, өзінің жүптасына жанасып, мүрын негізінде
мұрын арқашығын түзеді. Ол адамда жануарлармен салыстырғанда
нашар дамыған.
Көзжасы суйегі, os lacrimale, жұп сүйек; ол іле-шала жоғарғы жақсүйектің processus frontalis артында көзүясының медиалды қабырғасының қүрамына енетін жүқа табақша болып табылады (58-сурет). Оның
латералды бетінде көзжас қырқасы crista lacrimalis posterior орналасқан.
Қырқадан алға қарай көзжас жүлгесі, sulcus lacrimalis, өтеді, ол жоғарғы
жақсүйектің маңдай өсіндісіндегі жүлгемен бірге көзжас қапшығы
57 - с у р е т. Төменгі мұрын
қалқаны, concha nasalis inferior,
оң, бүйір беті.
118
58 - су р ет. Көзжасы сүйегі,
os lacrimale, оң; сыртқы
көрінісі.

120.

59 - с у р е т. Өре сүйек, vomer, жанынан қарағандағы көрінісі.
1 - alae vom eris.
шұңқырын, fossa sacci lacrimalis, түзеді. Адамның көзжас сүйегі
адамтәрізді маймылдардікіне ұқсас, бүл олардың адамтәрізділерімен
жақын туыстығының бір дәлелі болып табылады.
Өре суйек, vomer, тақ сүйек; ол тиісті жер өңдеу күралына үксайтын
және мұрынның сүйектері пердесі қүрамына енетін бүрыс төртбұрышты табақша болып табылады. Оның артқы жиегі бос және мүрын
қуысының, оны жүтқыншақтың мүрын бөлігімен жалғастыратын, артқы
тесіктерін-хоандарды, сһоапае, бөлетін мүрынның сүйекті пердесінің
артқы жиегі болып табылады (59-сурет).
Бет суйегі, os zygomaticum, жүп, бет сүйектерінің ішіндегі ең
мықтысы; ол өзі арқылы маңдай, самай және жоғарғы жақсүйектерінің
өсінділерін тұтастырып және осы арқылы бассүйегіне қатысты бет
сүйектерін нығайтуға көмектесіп, беттің маңызды архитектуралық
бөлігі болып табылады (60-сурет). Ол сондай-ақ шайнау бүлшықетіне
тірек ретінде қызмет көрсетеді. Сүйектердің орналасуына сәйкес, онда
үш бет пен екі өсіндіні бөліп көрсетуге болады. Бүйір бет, facies
lateralis, төртбұрышты жұлдызтәрізді және төмпешік түрінде шамалы
шығып тұрады. Артқы, тегіс бет,
самай шүңқырына қараған және
facies temporalis деп аталады;
үшінші бет, көздік беті, facies
orbitalis, көзұясы қабырғаларын
түзуге қатысады. Сүйектің жоғарғы өсіндісі, processus frontalis,
маңдай сүйегінің бет өсіндісімен
және сынатәрізді сүйектің үлкен
қанатымен байланысады. Латералды өсінді, processus lateralis,
самай сүйегінің бет өсіндісімен
қосылып, бет догашығын - шай­
нау бүлшықеті басталатын жерді
60
с у р е т. Бет с ү й е к , os
zygomaticum,
оң; сыртқы көрінісі.
түзеді.
119

121.

9
1
3
7
10 9
A
8 7
6 5
Б
61 - с у р е т . Т ө м ен гі ж ақ сүй ек , mandibula.
A - сы рты нан қ араған дағы к ө р ін ісі (с о л ж ақ ж арты сы ): 1 - p ro cessu s
co ro n o id eu s; 2 in cisu ra m an d ib u lae; 3 - r. m andibulae; 4 - tu b erositas
m a sseterica ; 5 - corp u s m an d ib u lae; 6 - for. m en tale; 7 - protuberantia m en talis.
Б іш ін ен қ араған дағы к ө р ін ісі (о ң ж ақ ж арты сы ): 1 - p ro c e ssu s coron oid eu s;
2 - fo v e a p terygoid ea; 3 - p r o c e ssu s con d ylaris; 4 for. m andibulae; 5 an gu lu s
m an d ib u lae; 6 tu b erositas p terygoid ea; 7 lin e a m y lo h y o id ea ; 8 - fo v ea
subm andibularis;
Төменгі жақсуйек, mandibula, бассүйектің қозғалмалы сүйегі
болып табылады. Ол атқаратын қызметіне (шайнау аппаратының аса
маңызды бөлігі), сондай-ақ пішінін белгілі бір дәрежеде сақтайтын
бірінші желбезек (мандибулалық) доғашықтан дамуына байланысты
таға пішінді болып келеді.
Көптеген сүтқоректілерді, солардың ішінде қарапайым приматтарда да, төменгі жақсүйек жұп сүйек болып табылады. Осыған сәйкес
адамда да ол екі бастамадан дамиды, олар біртіндеп үлкейіп өсіп,
туғаннан кейін екінші жылы шықшыт бітісіп-өседі, алайда орта сызық
бойымен екі жартының бітісіп-өсу ізі (symphysis mentalis) сақталады.
Шайнау аппаратының пассив бөлімінен, яғни шайнау қызметін
атқаратын тістерден және белсенді бөлімінен, яғни бұлшықеттерден
құрылуына сәйкес төменгі жақсүйек тістері бар горизонталды бөлікке
немесе денеге, corpus mandibulae және буынын түзуге әрі шайнау
бұшықеттері беку үшін қажет екі вертикалды тармақ түрінде, rami
mandibulae, бөлінеді. Бұл горизонталды және вертикалды - екі бөлік те
бұрыш жасай, angulus mandibulae, түйіседі. Сыртқы бетінде бұдырлық,
tuberositas masseterica, пайда болып шайнау бұлшықеті бекиді.
Бұрыштың ішкі бетінде қанаттәрізді бұдырлық, tuberositas pterygoidae,
басқа шайнау бұлшық етінің, m. pterugoideus medialis бекитін жері
жатады. Сондықтан шайнау аппаратының қызметі бүл бұрыштың
120

122.

ш ам асы на
эсер
ересектерде
ет е д і.
Ж ана
туған
нәрестелерде
ол
150°
жуы к,
1 3 0 ° - 1 1 0 ° д е й і н к і ш і р е й е д і , ал к а р т а й г а н д а , т і с т і ң т ү с і п ,
ш а й н а у к ы зм е т ін ің ә л с ір е у ін е бай л ан ы сты , кайтадан ү л к ей ед і. С о н д а й ақ м а й м ы л д а р д ы а д а м т ә р і з д і л е р д і ң ә р а л у а н т ү р л е р і м е н с а л ы с т ы р ғ а н д а
ш айнау
к ь п м ет ін ін
н а ш а р л а у ы н а к а р а й a n g u l u s r n a n d i b u l a - н і ң ада.м-
т ә р із д і м а й м ы л д а р д а ғы 90°-тан г е й д е л ь б е р г ада м ы н д а 95°, н еадер тал ь
адамы нда
100° ж ә н е
к а з ір г і
кездегі
адамда
130°-ка д е й ін
б ір т ін д еп
ү л к е й е т ін д іг і байкалады .
Төм снгі
ж аксүйек
д е н е с ін ің
күры лы сы
мен
бедері
тіст ер д ің
б о л у ы н а ж ә н е он ы ң ауы зды т ү зу ге каты суы на байланы сты . М әсел ен ,
д е н е н і ң ж о ғ а р ғ ы б ө л і г і н д е , p a rs a l v e o l a r i s , т і с т е р о р н а л а с а қ а н , с о н ы ң
с е б еб ін е н
о н ы ң ж и е г ін д е , arcus a lv eo la r is, сы ртқы ал ь в ео л д ы кы рат-
т а р ғ а , j u g a a l v e o l a r i a , с ә й к е с к е л е т і н п е р д е л е р і , s e p t a a l v e o l a r i a , б а р т іс
альвеолалары ,
a lv eo li
d e n ta le s,
ж айғасады .
Д е н ен ің
дөңгелектенген
т ө м е н г і ж и е г і м а с с и в т і, ж а к с ү й е к д е н е с ін ің н е г із ін , b a sis m a n d ib u la e,
т ү з е д і.
Қ а р т а й ы п , т іс т ү с к е н д е , pars a lv e o la r is с е м е д і д е , б ү к іл д е н е
ж ің іш к е р іп ә р і аласар ады . Д е н е н ің орта сы зы ғы б о й ы м ен с и м ф и зд ің
кы рқаш ы ғы
үш бүры ш
п іш ін д і
иекасты
қы раты на,
p r o t u b e r a n tia
m e n ta lis -ке ай н а л а д ы , б ү н д а й қы ратты ң б о л у ы осы к езд егі адам ға т ән
с и п а т б о л ы п т а б ы л а д ы . Б арлы қ с ү т қ о р е к т іл е р д ің іш ін д е тек а д а м д а ,
с о н ы ң ө з і н д е д е тек қ а зір г і к е з д е г і а д а м д а ған а иек б о л а д ы . А д а м т ә р із д і
маймы лдарда,
бұды ры
ж оқ,
питекантроптарда
ж а қ с ү й е к т ің
ж әне
бүл
гейдельберг
ж ердегі
ж иегі
адамы нда
к ей ін
карай
иек
и іл ген .
Н е а н д е р т а л ь а д а м ы н д а д а иек б ү д ы р ы ж о қ , ал а й д а т ө м е н г і ж а қ с ү й е к т ің
с ә й к е с ж и е г і т ік б ұ р ы ш т ү р і н д е б о л а д ы . Т е к о с ы к е з д е г і а д а м д а р д а ғ а н а
нағы з иек байқал ады . Бүл қы ратты ң ж ан ж ағы н да, әр ж ағы нда б ір еу д ен
иек т ө м п еш ік т е р і,
tubercula mentalia,
байқалады . Д е н е н ің латералды
б е т і н д е 1 ж ә н е 2 к і ш і а з у т і с т е р і а р а л ы ғ ы д е ң г е й і н д е и е к т е с і г і , foramen
mentale,
о р н а л а с а д ы . О л н ер в п ен т а м ы р л а р д ы ң ө т у ү ш ін қ а ж ет т ө м е н г і
ж а қ с ү й е к ө зе г ін ің ,
canalis mandibulae ,
ш ы ғар ж ері болы п табы лады .
T u b e r c u lu m m e n ta le а й м а ғы н а н артқа ж ә н е ж оғар ы карай к и ғаш сы зы қ ,
lin e a o b liq u a , с о з ы л ы п ж а т а д ы . Іш кі б е т т е с и м ф и з а й м а ғ ы н д а екі иек
с ү й ір і, sp in a e m e n ta le s - m . g e n io g lo s s i-д ің с ің ір ім е н б ек и тін ж ер і ш ы ғы п
т ұ р а д ы . А д а м т ә р із д і м а й м ы л д а р д а б ү л б ү л ш ы қ ет с ің ір ім е н е м е с , етті
б ө л іг ім е н б ек и д і д е , сон ы ң салдары нан қы лқанны ң орны нда ш ұңқы р
п а й д а б о л а д ы . Қ а зб а ж а к с ү й е к т ер д ің қатары нда м ай м ы л дар ға т ә н ш.
g e n i o g lo s s u s -ты ң е т п е н б е к у ін е н п ай д а б о л ғ а н ж ә н е ш ы ғы ңқы и ек п ен
ү й л есет ін
арқы лы
ның
ш үңқы рдан
б ек у ін ен
дамуы на
g e n i o g l l o s s u s -т ің
ауы суы на
бастап,
болған
д ей ін г і
беку
өзгеруі
и ек -т іл а ст ы
с ің ір
ж ә н е ш ы гы ңқы иек п ен үш тасаты н кы лқан-
барлы қ
т ә с іл ін ің
sp in a
б ү л ш ы қ е т т ер ін ің
формалары
етпен
m en ta lis
к езд есед і.
бекуден
т ер ін ің
с ің ір
с ің ір
С ө й т іп ,
арқы лы
аркы лы
беку
ш.
бекуге
т ә с іл і
т ү с ін ік т і с ө з с ө й л е у д і ң д а м у ы н а ta lis ж ә н е с о ғ а н с ә й к е с и ек т ү з іл у ін е
121

123.

себеп болады. Тіл бұлшықеттерінің сіңір арқылы беку тәсілі түсінікті
сөз сөйлеудің дамуына әсерін тигізгенін ескерсек, төменгі жақсүйектің
сүйек бедерінің иек аймағында қайта түрленіп өзгеруі де сөз сөйлеумен
байланысты және таза адамға тән белгі деген қорытындыға келеміз.
Spina mentalis-тің жандарында, жақсүйектің төменгі жиегіне жақын
жерде қос құрсақ бұлшықеттерінің, fossae digastricae, бекитін жерлері
байқалып тұрады. Одан әрі артында артқа және жоғары тармаққа қарай
бағытпен жақсүйек-тіласты сызығы, linae mylohyoidae, аттас бұлшықетінің бекитін жері өтеді (61-сурет).
Жақсүйектің тармағы, ramus mandibulae, төменгі жақсүйек
денесінің артқы бөлігінен әрбір жағынан жоғары қарай шығады. Оның
ішкі бетінде жоғарыда аталған canalis mandibulae-re апаратын төменгі
жақсүйек тесігі, foramen mandibulae, байқалады. Тесіктің ішкі жиегі
төменгі жақсүйектің тілшесі, lingula mandibulae, түрінде шығып тұрады,
ол жерде lig, sphenomandibulae бекиді; адамда lingula маймылдарға
қарағанда күштірек дамыған. Lingula артында жақсүйек-тіласты
жүлгесі, sulcus mylohyoideus (нерв пен қантамырлардың ізі) басталып,
томен және алға қарай кетеді. Жоғарғы жағында төменгі жақсүйектің
тармағы екі өсіндімен аяқталады: алдыңғысы, тәждік, processus
coronoideus (күшті самай бұлшықетінің тартуы әсерінен түзілен), ал
артқы, буын бүртікті өсінді, processus condylaris, төменгі жақсүйектің
самай сүйекпен буындасуына қатысады. Екі өсіндінің арасында тілік,
incisura mandibulae түзіледі. Тармақтың ішкі бетінде тәждік өсіндісіне
қарай түпкі үлкен азу тістің альвеолалрының бетінен ұрт (жақ, бет)
бұлшықетінің қыры, crista buccinatoria, көтеріледі.
Буын бүртікті өсіндінің кішкене басы, caput mandibulae, және
мойны, collum mandibulae, болады; мойынның алдыңғы жағында
шұңқыр, fovea pterygoidae (m. pterygoideus lateralis бекитін жер)
орналасады.
Төменгі жақсүйектің сипаттамасын қорыта келе, оның пішіні мен
құрылысы осы кездегі адамға тән екенін атап корсету керек. Жоғарыда
келтірілген факторлар тіс қызметінің әлсіреп, төменгі жақсүйекке
бекитін тіл бұлшықеттерінің күшті әрі нәзік жүмысына байланысты
түсінікті сөз сөйлеу дами бастады. Сондықтан осы бұлшықеттермен
байланысқан төменгі жақсүйектің иекасты аймағы күшті қызмет
атқарып, регресс факторларына төтеп береді де, онда иекасты
қылқандар мен бұдырлар пайда болды. Бүдырдың түзілуіне өсіп бара
жатқан мидың әсері мен ми сауытының көлденең шамасының
үлкеюімен байланысты жақсүйек доғасының кеңеюі де себеп болды.
Сөйтіп, адамның төменгі жақсүйегінің пішіні мен қүрылысы адамға тән
еңбек ету, түсінікті сөз сөйлеу және мидың дамуы әсерімен қалыптасты.
Тіласты сүйегі, os hyoideum, төменгі жақсүйек пен көмей арасында,
тілдің астында орналасқан (62-сурет). Ол мойында орналасып, екінші
122

124.

А
62
с у р е т. Т іласты с ү й е г і, os hyoideum.
ж оғар ы дан қарағандағы к өр ін ісі. Б - бү й ір ін ен қарағандағы к өр ін ісі.
1 - corpus; 2 - cornua m inora; 3 - cornua m ajora.
және үшінші желбезек доғаларынан дамитын болса да, бет сүйектеріне
жатады. Осылай дамуына сәйкес, ол доға пішінді келеді. Ол денеден,
corpus, және екі жұп: үлкен және кіші, cornua majora және cornua
minora, мүйізден түрады. Тіласты сүйегі, оның кіші мүйіздерінен самай
сүйектің бізтәрізді өсінділеріне баратын екі ұзын фиброзды тартпаның
(lig. stylohyoideum) көмегі мен бассүйектің негізі жағына ілінеді.
Тұтас бассүйек
Бассүйектің сыртқы беті. Бассүйектің алдыңғы жағынан
зерттелетін бөлігі (norma facialis) жоғарғы жағында маңдай бөлігінен,
екі көзұясынан, олардың арасындағы алмүрттәрізді мүрын тесігінен
тұрады; одан әрі көзүясынан томен карай және мүрын тесігінен
латералды жоғарғы тістермен коса жоғарғы жақсүйектің алдыңғы беті
көрінеді (63-сурет). Маңдай сүйегімен де, сондай-ақ жақсүйекпен де
байланысатын бет сүйегі көзүясын латералды тұйыктайды.
Көзұясында көру ағзасы орналасады және ол біршама дөңгелектелген төртжақты пирамидаға үқсайтын батыңғы ойыс болып
табылады (64-сурет). Пирамиданың табаны көзүяның кіретін жеріне,
aditus orbitale, сәйкес келеді, ал үшы артқа қарай және медиалды
бағытталған. Көзүясының медиалды қабырғасы, paries medialis,
жоғарғы жақсүйектің маңдай өсіндісі, көзжас сүйегі, торлы сүйектің
көзүялык табақшасы және көру өзегінен алға қарай сынатәрізді
сүйектің денесінен түзіледі. Латералды қабырғаның, paries lateralis,
қүрамына бетсүйек пен сынатәрізді сүйектің үлкен қанаттарының
123

125.

63 - с у р е т. Бассүйектің сыртқы негізі, basis cranii externa.
1 - processus palatinus maxillae; 2 - for. incisivum; 3 sut. palatina mediana;
4 - sut. palatina transversa; 5 - choana; 6 fissura orbitalis inferior; 7 - arcus
zygomaticus; 8 - ala vomeris; 9 - processus sphenoidalis ossis palatini; 10 fossa
pterygoidea; 11 - processus pterygoideus; 12 - for. ovale; 13 - fossa mandibularis;
14 - processus styloideus; 15 porus acusticus extemus; 16 - processus mastoideus;
17 - incisura mastoidea; 18 - condylus occipitalis; 19 - fossa condylaris; 20 - for.
magnum; 21 linea nuchalis inferior; 22 protuberantia occipitalis externa;
23 - tuberculum pharyngeum; 24 - canalis condylaris; 25 for. jugulare; 26 - sut.
occipitomastoidea; 27 canalis caroticus; 28 for. stylomastoideum; 29 - for.
lacerum; 30 fissura petrotympanica; 31 for. spinosum; 32 - tuberculum
articulare; 33 - sut. sphenosquamosa; 34 - hamulus pterygoideus; 35 - for.
palatinum magnus; 36 - sut. zygomaticomaxillaris.
124

126.

көздік беттері кіреді. Жоғарғы
қабырғ a,
paries
superior
немесе көзүясының төбесі
маңдай сүйегінің көздік бөлігі
мен сынатәрізді сүйектің кіші
қанаттарынан қүралады; те­
мени кабырға немесе түбі,
parier inferior, бетсүйек пен
жоғарғы жақсүйектен, ал артқы жағында таңдай сүйектің
көзүялық өсіндісінен түзіледі.
Пирамиданың ұшында екі
тесік байқалады: латералды
жоғарғы көзұя саңылауы,
fissura orbitalis superior, жене
медиалды - көру өзегі, canalis
opticus', екі тесік те көзүясын
бассүйек қуысымен жалғас64
с у р е т. К өзүясы , orbita; алдынан
тырады. Көзүясының латерал­
қарагандагы көрінісі.
ды және төменгі қабырғалары
1
canalis opticus; 2
crista lacrimalis
posterior; 3 fossa sacci lacrimalis; 4 - crista
арасында бұрышта төменгі
lacrim alis anterior; 5 - s u l . infraorbitalis;
көзүя
саңылауы,
fissura
6 - fissura orbitalis inferoir; 7
processus
orbitalis inferior, орналасады;
orbitalis o s s is palatini; 8 - fissusra orbitalis
ол өзінің артқы бөлімінде
superior.
fossa pterygopalatina-ға, ал
алдыңғы бөлімінде - fossa infratemporalis-ке әкеледі. Медиалды
қабырғаның алдыңғы бөлігінде көзжас қабының шүңқыры, fossa sacci
lacrimalis, жатады; ол басқа шетімен төменгі мүрын жолына ашылатын
мүрын-көзжас өзегіне, canalis nasolacrimalis, келеді.
Алмұрттәрізді мүрын тесігі, apertura piriformis nasi, төмендеу жене
ішінара көзұялары арасында орналасқан. Алмұрттәрізді тесіктің
төменгі жиегінде орта сызық бойымен алға қарай алдыңғы мүрын
қылқаны, spina nasalis anterior, шығып түрады, ол артқа қарай
мұрынның сүйекті қалқасына айналады.
Бассүйекті бүйірінен (norma lateralis) қарағанда ең алдымен
сызықтары, linea temporales (superior et inferior), көзге түседі. Олар m. et
fascia temporales бекитін жерді көрсетеді.
Топографиялық түрғыдан мынадай шүңқырлар ерекше сипаттауды
қажет етеді.
Fossa temporalis - самай шүңқыры, үсті мен артынан төменгі самай
сызығымен, астынан - crista temporalis және arcus zygomaticus, төменгі
жиегімен алдынан - бетсүйегімен шектеледі. Fossa temporalis самай
бөлшықетімен толып түрады. Fossa infratemporalis - самайасты шүң125

127.

қыры, самай шұңқырының төмен қарай тікелей жалғасы болып
табылады, әрі сынатәрізді сүйектің үлкен қанатының crista infratemporalis, олардың арасындағы шекара қызметін атқарады. Сырт
жағынан fossa infratemporalis ішінара төменгі жақсүйектің тармағымен
бүркеледі. Ол fissura orbitalis inferior арқылы көзұясымен, ал fissura
pterygomaxillaris арқылы қанат-таңдай шұңқырымен жалғасып катынасады.
Fossa pterygopalatina, қанат-таңдай шұңқыры, алдыңғы жағынан
(алдыңғы қабырға) жоғарғы жақсүйек және артқы жағынан (артқы
қабырға) қанат тәрізді өсінді арасында орналасқан. Таңдай сүйегінің
қанат-таңдай шұңқырын мұрын қуысынан бөлетін вертикалды
табақшасы, оның медиалды қабырғасы қызметін атқарады.
Қанат-таңдай шұңқырына бес тесік ашылады: 1) медиалды тесік
мұрын қуысына - foramen sphenopalatinum, аттас нерв пен тамырлардың
өтетін жеріне барады; 2) артқы жоғарғы тесік ортаңғы бассүйек
шұңқырына foramen rotundum барады, ол арқылы бассүйек қуысынан
үшкіл нервтің II тармағы шығады; 3) алдыңғы тесік көзұясына, fissura
orbitalis inferior, барады, нервтер мен тамырлардың өтуіне арналған;
4) төменгі тесік ауыз қуысына, canalis palatinus major, барады, ол
жоғарғы жақсүйек пен таңдай сүйегінің аттас жүлгесінен түзіледі және
қанат- таңдай шұңқырының томен қарай құйғыш тәрізді тарылуы болып
табылады, ол шұңқырдан өзек арқылы таңдай нервтері мен тамырлар
өтеді; 5) артқы тесік вегетативтік нервтердің жүретін жолына қарай
(n. canalis pterygoidei) бассүйектің сыртқы негізіне, canalis pterygoideus
барады (65-сурет).
Бассүйекті үстіңгі жағынан (norma verticalis) қарағанда оның
күмбезі мен жіктері көрінеді: шеке сүйектерінің медиалды жиектері
арасында сагитталды жік, sutura sagittalis; маңдай және шеке сүйектері
арасында тәждік жік, sutura coronalis, және шеке мен шүйде сүйектері
арасында ламбда тәрізді жік, sutura lambdoidea (гректің "ламбда"
әріпімен ұқсастығына қарай).
Бассүйектің сыртқы негізі, basis cranii externa, бет (төменгі жақсүйексіз) және ми сауыты бөлімдерінің төменгі беттерінен құралады.
Бассүйектің сыртқы негізін алдыңғы, ортаңғы және арткы деп үш
бөлімге бөлуге болады.
Алдыңғы бөлім қатты таңдайдан, palatum osseum және жоғарғы
жақсүйектің ұяшықтар доғасынан тұрады. Қатты таңдайдың артқы
бөлігінде, оны түзетін жақсүйектің таңдай өсіндісі мен таңдай сүйегінің
горизонталды табақшасының қосылған жерінде, көлденең жік, sutura
transversa, байқалып тұрады; орта сызықпен қатты таңдайдың жұп
бөліктерін байланыстырып, алдыңғы ұшында foramen incisivum-мен
қосылып кететін жік, sutura mediana, өтеді. Қатты таңдайдың артқы
бөлігінде, альвеолды доғаның жанында canalis palatinum major шығатын
жер болып табылатын foramen palatinum majus байқалады; одан да гөрі
126

128.

65 с у р е т. Қ анат-таңдай ш үң қ ы р ы ,/о 5 5 а pterygopalatina
( б е т с ү й е к ж ә н е с ы н а т әр ізд і сүй ек тің үлкен канаты бөл ш ек теп алынған).
1 for. rotundum; 2 - for. sphenopalatinum ; 3 canalis pterygoideus;
4 - canalis palatinus major; 5
fissura orbitalis inferior.
артқа қарай пирамидалық өсіндінің төменгі бетінде кіші таңдай
өзектерінің тесіктері орналасқан.
Орталық бөлім қатты таңдайдың артқы жиегінен үлкен шүйде
тесігінің алдыңғы жиегіне дейін созылады. Бүл бөлімінің алдыңғы
шекарасында тесіктер, сһоапае, орналасқан. Бассүйектің сыртқы
негізінің артқы бөлімінде мойын тесігі, foramen jugulare бар, ол аркылы
IX, X және бассүйек нервтері өтеді одан әрі мойын венасы басталады.
Бассүйек негізінің ішкі бетін бассүйекті горизонталды немесе
сагитталды аралап кескеннен кейін ғана қарап көруге болады. B a sis
c r a n ii in t e r n a - бассүйектің ішкі негізі немесе жоғарғы беті үш
шүңқырға бөлінеді, олардың алдыңғысы мен ортаңғысында үлкен ми,
артқысында мишық орналасады (66-сурет). Алдыңғы және ортаңғы
шүңқырлардың шекарасы сынатәрізді сүйектің кіші қанаттарының
артқы жиектері, ортаңғы және артқылардың шекарасы самай сүйектері
пирамидаларының жоғарғы жиегі болып табылады.
А л д ы ң ғ ы б а с с ү й е к ш ү н к ы р ы , fossa cranii anterior, маңдай
сүйегінің көзұялық бөлігі, торлы сүйектің торлы табақшасы және
сынатәрізді сүйектің кіші қанаттарынан түзіледі.
127

129.

66 - с у р е т. Бассүйектің ішкі негізі, basis cranii interna.
1 - pars orbitalis ossis frontalis; 2 - crista galli; 3 - lam. et foramina cribrosa;
4 canalis opticus; 5 fossa hypophysialis; 6 dorsum sellae; 7 - for. rotundum;
8 - for. ovale; 9 - for. lacerum; 10 - for. spinosum; 11 - porus acusticus intemus;
12 - for. jugulare; 13 - canalis hypoglossalis; 14 sut. lambdoidea; 15 - clivus;
16 sul. sinus transversi; 17 protuberantia occipitalis interna; 18 - for. magnum;
19 - squama occipitalis; 20 - sul. sinus sigmoidei; 21 - pars petrosa ossis
temporalis; 22 pars squamosa ossis temporalis; 23 - ala major ossis sphenoidalis;
24 - ala minor ossis sphenoidalis.
128

130.

Ортаңгы бассүйек шүнкыры, fossa cranii media, алдыңғыға
Караганда тереңдеу жатады. Шүнкырдын ортаңғы бөлігі түрік
ертокымынан түзіледі. Бүйір бөліктерінің күрамына сынатәрізді
сүйектің үлкен канаттары, самай сүйектері pars squamosa және
пирамидаларының алдыңғы беті кіреді. Ортаңғы шүңқырдың тесіктері:
canalis opticus, fissura orbitalis superior, foramen rotundum, foramen ovale,
foramen spinosum, foramen lacerum.
Артқы бассүйек шүнкыры, fossa cranii posterior, ең терең және
көлемдісі. Оның қүрамына шүйде сүйегі, сынатәрізді сүйек денесінің
артқы бөліктері, самай сүйегінің pars petrosa және шеке сүйегінің
төменгі артқы бүрышы енеді. Тесіктері: foramen magnum, canalis
hypoglossalis, foramen jugulare, canalis condylaris (кейде болмайды),
foramen mastoideum (түрақтылау), porus acusticus intemus пирамиданың
артқы бетінде орналасады.
Мұрын қуысы, cavitas nasi, алдынан алмүрт тәрізді тесікпен,
apertura piriformis ашылады, артқы жағынан жүп тесіктер-хоаналар, оны
жұтқыншақ қуысымен жалғастырады (67-сурет). Мүрын қуысы
67 - с у р е т. Бассүйектің бет бөлімінің сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
Мүрын қуысының сүйектік қалқасы; сол жақтан қарағандағы көрінісі.
1 - for. caecum; 2 - crista galli; 3 crista sphenoidalis; 4 - fossa hypophysialis;
5 - sinus sphenoidalis; 6 - ala vomeris; 7 - processus pterygoideus; 8 - lam.
horizontalis ossis palatini; 9 - processus palatinus maxillae; 10 - күрек тістік
өзекке енгізілген сым таяқша, canalis incisivus; 11 - vomer; 12 - concha nasalis
inferior; 13 - lam. perpendiculars ossis ethmoidalis; 14 - os nasale; IS - sinus
frontalis.
9-210
129

131.

мұрынның сүйекті қалқасы, septum nasi, арқылы онша симметриялы
емес екі жартыға бөлінеді, өйткені көп жағдайда қалқа қатаң түрде
сагитталды тұрмай, жанына қарай қисаяды. Мұрын куысының әр
жартысында бес қабырға бар: жоғарғы, төменгі, латералды, медиалды
және артқы қабырғалар.
Латералды қабырғаның құрылысы барынша күрделі; оның
құрамына (алдынан артына қарай) мына сүйектер кіреді: мұрын сүйегі,
жоғарғы жақсүйектің денесі мен маңдай өсіндісінің мұрындық беті,
көзжас сүйегі, торлы сүйек лабиринті, төменгі қалқан, таңдай сүйегінін
перпендикулярлы табақшасы, сынатәрізді сүйектің қанаттәрізді өсіндісінің медиалды табақшасы.
М ұрынның сүйекті қалқасы , septum nasi osseum, мұрын
қуысының әрбір жартысының медиалды қабырғасы сияқты. Ол торлы
сүйектің перпендикулярлы табақшасы, желбезек, жоғарғы жағында
маңдай сүйегінің spina nasalis-інен, crista sphenoidalis, төменгі жағында
жоғарғы жақсүйек пен таңдай сүйектің cristae nasales-інен түзілген.
Жоғарғы қабырға маңдай сүйегінің кішкене бөлігі, торлы сүйектің
lamina cribrosa және ішінара сынатәрізді сүйектен түрады.
Төменгі қабырғаның немесе түбінің құрамына palatum osseum
құрайтын жоғарғы жақсүйектің таңдайлық өсіндісі мен таңдай
сүйегінің горизонталды табақшасы енеді; оның алдыңғы бөлімінде
күрек тіс өзегінің, canalis incisivus, тесігі байқалады.
Мұрын қуысының латералды қабырғасында ішке қарай үш мұрын
қалқаны салбырап тұрады, олар үш: жоғарғы, ортаңғы және төменгі
мұрын жолдарын бір-бірінен бөліп тұрады. Ж оғарғы мүрын жолы,
meatus nasi superior, торлы сүйектің жоғарғы және ортаңғы мұрын
қалқандары арасында орналасқан; ол ортаңғы жолдан екі есе қыска да,
мұрын қуысының ортаңғы бөлімінде ғана орналасады; онымен sinus
sphenoidalis, foramen sphenopalatinum жалғасады әрі оған торлы
сүйектің артқы ұяшықтары ашылады. О ртаңғы мүрын жолы, meatus
nasi medius, ортаңғы және төменгі қалқандар арасымен өтеді. Оған
cellulae ethmoidales anteriores et mediae және sinus maxillaris ашылады,
сондай-ақ ортаңғы қалқаннан торлы лабиринттің үлкен көпіршігі, bulla
ethmoidalis, латералды батыңқырап тұрады. Bulla алдында және
біршама төмендеу құйғыш, infundibulum жатады, ол арқылы ортаңғы
мүрын жолы торлы сүйектің алдыңғы ұяшықтарымен және маңдай
қуысымен, sinus frontalis жалғасады. Суық тиген кездегі қабыну
үрдісінің маңдай қуысына ауысуы (фронтит) осы анатомиялық
байланыстардан болады.
Төменгі мұрын жолы, meatus nasi inferior, төменгі қалқан мен
мүрын куысының түбі арасынан өтеді (68-сурет). Оның алдыңғы
бөлімінде мұрын көзжас өзегі ашылады, ол арқылы көзжас сүйықтығы
мұрын қуысына келеді. Жылаған кезде мұрыннан сұйықтық көбірек
бөлініп, ал суық тиген кезде “жасаурауы” осымен түсіндіріледі. Мүрын
130

132.

68
с у р е т. Бассүйектің бет бөлімінің сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
Мүрын қуысының бүйір қабырғасы.
1 concha nasalis media; 2 concha nasalis superior; 3 - сынатәрізді қойнаудың
тесігіне енгізілген сым таяқша, apertura sinus sphenoidalis; 4 - canalis opticus;
5 - dorsum sellae; 6 - sella turcica; 7 - sinus sphenoidalis; 8 - for.
sphenopalatinum; 9 -meatus nasalis superior; 10 - lam. lateralis processus
pterygoidei; 11 lam. perpendicularis ossis palatini; 12 - lam. medialis processus
pterygoidei; 13 - lam. horizontalis ossis palatini; 14 - processus alveolaris
maxillae; 15 - processus palatinus maxillae; 16 - canalis incisivus;
17 - meatus nasalis inferior; 18 - concha nasalis inferior; 19 - processus ethmoidalis
conchae nasalis inferior; 20 - meatus nasalis medius; 21 - processus lacrimalis
conchae nasalis inferioris; 22 - os lacrimale; 23 processus frontalis maxillae;
24 - os nasale; 25 sinus frontalis; 26 - crista frontalis;
27 crista galli.
131

133.

қалқандары м ен м ұры н қалқасы арасы н дағы к ең іст ік ж алпы м ұры н
ж ол ы , meatus nasi communis, д е п аталады .
Ересек
адам
бассүйегінің
рентгендік
кескіні.
Б а ссүй ек тің
р ен тген дік с у р е т ін д е гі проекциялы қ қабаттасулары н талдап т ү с ін у үш ін
м ы наларды еск ер у керек: 1) ты ғы здау сүй ек ті заттан түраты н б а ссү й ек
п ен оларды ң бө л ік тер і (м ы салы , сам ай с ү й е г ін ің тасты б ө л ігі)
р ен тген огр а м м а да қ о ю л а у к өлең ке б ер ед і; 2 ) борп ы лдақ тау заттан
құралған сү й ек тер м ен оларды ң бө л ік тер і (м ы салы , d ip lo e ) ақш ы лдау
к өлеңке б ер ед і; 3 ) ауа ж олдар ы ақшыл болы п к өр ін еді; 4 ) р ен тген
пленкасы на ж ақы н дау ж анасқ ан б а ссү й ек б өл ік тер і алы стау орн аласқандары н а қ арағанда қаныққан к өлең ке б е р е д і. С онды қтан алды ңғы
су р ет т е сү й ек т ер д ің алды ңғы б еттер і қаны қтау к ө р ін ед і ж ә н е к ер ісін ш е.
А л ды ң ғы с у р е т т е б а с сү й е к п ен т іс т е р д ің қ ою к ө л ең к ел ер і,
со н д а й -а қ ауалы қ уы стар ор н ы н да ақш ы л ж ер л ер к ө р ін іп тұр.
Б үй ір с у р е т т е б а с с ү й е к к ү м б е з і м ен б е т с ү й е к т е р ін ің тү р л і б ө л ік т ер і
к ө р ін е д і. С ү й ек т ер ж ік т ер м ен б ө л ін г е н , ол ж ік т ер д і д и п л б и дты
в ен ал ар ды ң сү й ек ш ел ік ө зе к т е р ін е с ә й к е с к ел ет ін толқы н т ә р із д і
ақш ыл ж ол ақ тар дан аж ы рата б іл у к ер ек . С оң ғы л арды ң ж ік т ер ге т ән
т іс т і сипаты б о л м а й ды ж ә н е ба сқ а бағы ттар да о р н ал асады . Ж ік тер м ен
там ы рлы ө зе к т е р д ің р ен т ген д ік к еск ін ін б іл у , ол ар ды б а с сү й е к т ің
сы ны п, ш ы ты наған ж ер л е р ін ен айы ра б іл у г е к ө м ек т е се д і. Ш ықш ы т
буы н ы н ы ң “р ен т г ен д ік б у ы н саң ы л ауы ” б у ы н іш іл ік д и с к іг е с ә й к е с
к ел ет ін д о ғ а т ә р із д і ақш ы л ж ол ақ т ү р ін д е айқы н б іл ін іп тұрады .
Р ен т г ен д ік зе р т т еу ә д іс і б ү й ір д е н т ү с ір іл г е н с у р е т т е ж ақсы к ө р ін етін
түр ік ертоқы м ы тір і а д а м д а зе р т т е у д ің б ір д е н -б ір ә д іс і бол ы п табы лады .
О н да ги п о ф и з, h y p o p h y sis, орн ал асаты н ж ер б о л ға н ды қ та н , он ы ң п іш ін і
м ен ш ам асы н а қарап, осы іш кі сек р ец и я б е з ін ің ү л к ен -к іш іл іг і туралы
қ орты нды ж а са у ға б о л а д ы . Т үр ік ертоқ ы м ы н ы ң үш т ү р ін аж ы ратады : 1)
ф етал ды (эм б р и о н д ы қ ) - “ж атқ ан ”соп ақ ш а т ү р ін д е г і кіш кен тай
ертоқы м ; 2 ) и н ф ан ти л ьды (л аты н ш а-in fa n t б а л а) - “т ұ р ға н ” соп ақ ш а
т ү р ін д е г і үлк ен ; 3 ) е р е се к - “ж атқ ан ” үл к ен соп ақ ш а. S in u s sp h e n o id a lis
п н ев м ати зац и я сы н ы ң (а у а ға тол уы н ы ң ) д а м аңы зы б а р , ол ү р д іс 3 -4
ж астан с ы н а т ә р ізд і с ү й е к т ің алды ңғы б ө л іг ін д е бастал ы п , қ артай ған да
ертоқ ы м н ы ң арқалы ғы н қ ам тиды .
Бассүйектің жасқа байланысты және жыныстық ерекшеліктері.
Ж аңа т уған н ә р е с т е н ің б а с с ү й е г ін д е м и сауы ты с ү й е к т е р ін е қ араған да
б е т сү й е к т е р і б ір ш а м а к іш іл еу к ел ед і (6 9 -с у р е т ).
Ж аңа т у ға н н ә р е с т е н ің б а с с ү й е г ін ің б а сқ а ер ек ш ел ігі - е ң б е к т е р і,
fonticuli, бо л а д ы (7 0 -с у р е т ). О л арды ң б а с с ү й е г ін д е ә л і аяқталм аған
с ү й е к т е н у д ің үш саты сы н ы ң із д е р і бай қ алады . Е ң б ек т ер і, б ір ін ш і
ж арғақты , саты н ы ң қалды қтары бол ы п табы лады ; олар с ү й е к т е н б е г е н
д ә н е к е р т ін н ің қалды қтары сақ тал ған , ж ік т ер д ің қиы лы сқан ж е р ін д е
о р н ал асады . О л арды ң б о л у ы н ы ң үл к ен ф ун к ц и он ал ды қ м аңы зы бар ,
с е б е б і б а с с ү й е к т ің ш ек е с ү й е к т е р ін е е д ә у ір ы ғы сы п ж ы л ж уға м ү м к ін д ік
132

134.

69 - e у р е т. Адам бассүйегінің пішіндері: қысқа (а) және үзын (б); жоғарыдан
қарағандағы көрінісі.
70 - с у р е т. Жаңа туған нәрестенің бассүйегі; жоғарыдан қарағандағы көрінісі.
1 sut. frontalis; 2 - tuber frontale; 3 - fonticulus posterior; 4 - os occipitale;
5 - sut. lambdoidea; 6 - tuber parietale; 7 sut. sagittalis; 8 - os parietale;
9 - sut. coronalis; 10 os frontale; 11 fonticulus anterior.
10—210
133

135.

береді де, соның арқасында бассүйек толғақ кезінде туу жолының
пішіні мен шамасына бейімделеді. Еңбектердің мынадай түрлерін
ажыратады:
1) алдыңғы еңбек, fonticulis anterior , ромб пішінді, орта сызық
бойымен төрт жіктің: сагитталды, маңдай және тәжді жіктің екі
жартысының қиылысқан жерінде жатады; 2 жаста өсіп-бітеді;
2) артқы еңбек, fonticulus posterior, үшбұрыш пішінді, сагитталды
жіктің артқы ұшында алдындағы екі шеке сүйегі мен шүйде сүйектің
қабыршағы арасында жатады; туғаннан кейін 2 айда өсіп-бітіп кетеді;
3) бүйір еңбектері, жұп, әр жағынан екеуден, сонымен бірге
алдыңғысы сынатәрізді, fonticulus sphenoidalis, ал артқысы емізіктәрізді, fonticulus mastoideus, деп аталады. Сынатәрізді еңбек
шеке сүйек, маңдай сүйегі, angulus sphenoidalis, сынатәрізді сүйектің
үлкен қанаты және самай сүйегінің қабыршағының түйісетін жерінде
орналасқан; туғаннан кейін 2-3 айлығында бітіп кетеді. Емізік тәрізді
еңбек шеке сүйегінің angulus mastoideus, самай сүйегі пирамидасының
негізі және шүйде сүйектің қабыршағы арасында орналасқан.
Сынатәрізді және емізіктәрізді еңбектер көбіне шала туған (күні
жетпеген) балаларда кездеседі, соның өзінде кейде жетіп туған
балаларда шүйде еңбегі болмайды. Жаңа туған нәрестелерде жіктердің
болмауы және диплоэнің нашар дамуы, бассүйектің сыртқы бетінде
ғана емес, ішкі бетіндегі бедерінің көмескілігі байқалады.
Бассүйектің екінші шеміршектік даму сатысының қалдықтары,
оның негізі сүйектерінің жекелеген әлі де қосылып кетпеген бөліктері
арасындагы шеміршекті қабатшалар болып табылады, сондықтан олар
жаңа туған нәрестелерде ересектерге қарағанда біршама көптеу.
Бассүйектерде ауалы қойнаулар әлі дамымаған. Әлі жұмыс істей
қоймаған бұлшықеттердің нашар дамығандығынан түрлі бұлшықет
төмпешіктері, қырлары және сызықтары байқалады. Осы себептен әрі
шайнау қызметінің жоқтығынан жақсүйектер нашар дамыған: ұяшықты
өсінділер жоқ дерлік, төменгі жақсүйек бітісіп-өспеген екі жартыдан
тұрады. Осының салдарынан бет ми сауытымен салыстырғанда онша
алға қарай шыгыңқы емес те, оның тек сегізден бір бөлігін ғана
құрайды, ал ересек адамда бұл қатынастар 1:4.
Есейген шақта күмбез сүйектері арасындагы синдесмоздардың
синостоздарға айналуынан бассүйек жіктерінің сүйектенуі байқалады.
қартайған кезде бассүйек сүйектері біршама жұқарып әрі жеңілдейді.
Тістер түсіп, жақсүйектердің ұяшықтық жиегінің семуі (атрофиясы)
салдарынан бет қысқарып, төменгі жақсүйек алға қарай шығыңқырап,
сонымен қатар оның тармақтары мен денесі арасындагы бұрыш
үлкейеді. Бассүйектің бұл айтылған жасқа байланысты өзгерістері
рентгендік зерттеу кезінде жақсы айқындалады, бұның диагноз қоюда
үлкен маңызы бар. Мәселен, жаңа туған нәрестенің бассүйегі рентгенограммасында мыналар айқын көрінеді: 1) бірқатар сүйектер - ман134

136.

д а й , ш ү й д е , т ө м е н г і ж а к с ү й е г і - т ү т а ст а н ы п б ір іг іп -ө с п е г е н ; 2) ауалы
с ү й с к т с р д е п н е в м а т и за ц и я (а у а ғ а т о л у ) ж ок; 3) ш ек е с ү й е к т е р і арасы ,
ә с ір с с е е ң б е к т е р і а й м а ғы н д а , кең к ел ед і. А л д ы н ғы р е н т г ен о г р а м м а д а
маңдай
с ү й с г ін
акш ы лдау,
ек іге
сон дай -ак
б ө л ет ін
төм енгі
s u tu r a
fro n ta lis
ж а к с ү й е к т ің
екі
орналаскан
ж ерде
ж арты сы ны ң
толы к
б і т і с і п - к о с ы л м а ғ а н д ы ғ ы н ы ң ізі к ө р і н е д і . А р т к ы р е н т г е н о г р а м м а д а o s
p a rieta le м е н
латералды
Б ү й ір
ш үйде
қ а б ы р ш а ғ ы н ы ң т ө м е н г і б ө л іг і, с о н д а й -а к о н ы ң
бө л ік т ер і
суретте
ақш ы лдану
мен
қабы рш ағы
sy n ch o n d ro sis
байқалы п
түрады .
арасы нда
аралы ктар
s p h e n o o c c i p i t a l i s -к е
к ө р ін ед і.
сәйкес
Рентгенограм м аларда
к ел етін
к ө р ін ет ін
одан
к е й ін г і ж а с қ а б а й л а н ы с т ы ө з г е р іс т е р мы налар:
1)
С ү й ек т е р д ің
б а й қ а л а д ы , атап
ж еке
б ө л ік т ер ін ін
айтқанда:
б іт іс іп -к о с ы л ы п
а) т ө м е н г і
ж а к с ү й е к т ің
түтастануы
ек і ж а р т ы с ы н ы ң
б і т і с і п - қ о с ы л у ы (1 -2 ж а с т а ) ; ә ) s u tu r a f r o n t a l is о р н а л а с к а н ж е р д е м а ң д а й
с ү й е г і н і ң е к і ж а р т ы с ы н ы ң б і т і с і п - қ о с ы л у ы ; в) s y n c h o n d r o s i s s p h e n o o c c ip it a lis т ү р ғ а н ж е р д е ш ү й д е с ү й е к т ің н е г із д ік б ө л іг ін ің с ы н а т ә р ізд і
сүйекпен
б іт іс іп -қ о с ы л ы п
айналуы ; осы
б ір ы ң ғ а й
н е г із г і
си н о сто з басталуы м ен
(1 8 -2 0
(os
b a sila re)
ж ас) бассүйек
сүйекке
н е г ізін ің
үзы н а б о й ы н а ө с у і аяқталады .
2 ) Е ң б е к т е р ж о ғ а л ы п , ти п т ік тіст і к он т ур л ар ы ба р ж ік т ер т ү з іл е д і
(2 -3 ж аста).
3) С ү й ек т е р д ің ауаға тол уы (п н ев м ати зац и я л ан уы ) пайда болы п ,
дамиды .
Р ен т г ен д ік ә д іс с ү й е к т е р д ің дам ы п келе ж аткан ауалы қуы стары н
тір і а д а м д а
зе р т т е у д ің
б ір д е н -б ір ә д іс і
болы п табы лады :
а) м аң д ай
қ у ы с ы р е н т г е н о г р а м м а д а б і р ж а с т ы ң ая қ к е з і н д е б а й к а л а д ы д а , с о д а н
к ей ін
б ір т ін д еп
su p e r c ilia r is
ү л к ей ед і.
медиалды
Б ір ж а ғ д а й д а
к е с ін д іс ін ің
ол өте
ш егін ен
к іш к ен т а й д а , arcus
ш ы қпайды ;
басқа
б ір
ж а ғ д а й л а р д а б ү к іл m a rg o su p r a o r b ita lis-т ің ү зы н а б о й ы тар ал ады . О н ы ң
т о л ы ғы н а н ж о қ б о л у ы д а бай к ал ады ; ә ) торлы сү й ек т ің үяш ы қтары
алғаш қы ж ы л дар ы -ақ байқалады ; б) ж оғарғы ж ақ сүй ек (гай м ор) куы сы
жаңа
туған
созы ңқы
к езең ін д е
баланы ң
рентгенограм м асы нда
ш ам асы
бүрш актай,
п іш ін д і, ақш ы л ж ер т ү р ін д е к ө р ін ед і. О л т іс т е р д ің ауы суы
толы қ дам и ды
ж әне
е д ә у ір
д ә р е ж е д е ө згер гіш
к ел ед і;
в)
с ы н а т ә р ізд і қ о й н а у турал ы ж оғар ы да айты лды .
4 ) Т іс т е р д ің ауы су ы ж ә н е т ү су і.
Есейген
ш ақта
басталаты н
ж ік т ер д ің
ж оғалы п,
с ү й ек т ер д ің
б ір -б ір ім е н б іт іс іп -қ о с ы л у ы .
Бассүйектің жыныстық айырмашылықтары.
Еркек б а с с ү й е г і
о р т а ш а а л ға н д а ә й е л б а с с ү й е г ін е н ү л к ен д еу ; он ы ң си ы м д ы л ы ғы ш ам а м е н ә й е л б а с с ү й е г і с и ы м д ы л ы ғ ы н а н 10% ү л к е н д е у , б ү л о л а р д ы ң д е н е
ш амалары ны ң
айы рмаш ы лы қтары на
байланы сты .
Ә йел
б а ссү й егін ің
б е т і т е г іс т е у , ө й т к е н і б ү л ш ы қ е т т ік б ү д ы р л ы к о н ш а к үш ті е м е с . Ә й ел
б а с с ү й е гін ің
қасүсті
доғалары
наш арлау
дамы ган
әрі
ер к ек т ер іг е
135

137.

Караганда маңдайы тіктеу, ал шекесі жайпақтау. Алайда, кейде
бассүйекте жыныстық белгілер нашар білінетіндіктен, оларға қарап
нақты адамның жынысын айыру мүмкін емес, оның үстіне шамамен
20% жағдайда әйел бассүйегінің сиымдылығы еркек бассүйегінің
орташа сиымдылығынан кем болмайды.
Әйел бассүйегінің шамасы еркекпен салыстыра алғанда кішірек
болуы, еркектен миы аздау дамыған дегенді білдірмейді, әйел денесінің
кішілеу шамасы мен оның пропорциясына сәйкес келеді.
Бассүйегі туралы ілімдегі (краниология) нәсілшілдік
“теория”
Бассүйектері жақсы сақталатындықтан, құрып кеткен нәсілдер туралы
соған сүйеніп қорытынды жасауға болатын қазба материал болып табылады. Бассүйек пішіні жеке адамдарда едәуір өзгергіш келеді. Бассүйек
көрсеткішіне, яғни көлденең диаметрінің бойлық диаметріне пайыздық
қатынасына қарай ми сауытының негізгі үш формасын ажыратады:
1) қысқа - брахикранды (бассүйектік көрсеткіші 80-нен жоғары);
2) орташа-мезокранды (79-76);
3) ұзын-долихокранды (75-тен төмен).
Үзын бассүйек көбірек дамыған ми жайғасатын орын деген
біржақты түсінікке сүйеніп, бірқатар кертартпа ғалымдар түрлі адам
нәсілдерін сипаттайтын “жоғарғы” және “төменгі” бассүйек типтері
болады деген нәсілшілдік “теорияны” дамыта бастады. Әрине,
европалық бассүйектер “жоғарғы”, ал түсті халықтардікі “төменгі”
болып шықты. Айталық, мәселен, бушмендердің бассүйектері (тегіс,
биік, кішкене тік маңдайлы) мен австриялықтардың бассүйектерін (өте
бұдырлы, тайқы маңдайлы әрі күшті жақсүйекті) неандерталдықтардың
бассүйектерімен ұқсас болғандықтан қарапайым деп есептеді. Алайда
объективті ғалымдардың зерттеулері көрсеткеніндей, австралиялык
бассүйектің негізгі белгілерінің бірі - ми сауыт бет көрсеткіші бойынша
неандерталдықтардікінен айырмасы болады, ал неандерталдык белгілердің өздері қазіргі кездегі барлық нәсілдерде таралған. Мұның ең бір
қызық мысалы - американ палеонтологы Коптың бассүйегі, ол
Шаппель-О-Сеннен табылған неандерталдықтың бассүйегімен керемет
ұқсас болып шықты.
¥лы Отан соғысы қарсаңы мен кейінде гитлерлік Германияның
антропологтары долихоцефалды бассүйек пішіні (негізінен) солтүстік
(нордтық) нәсілге немесе арий нәсіліне тән немістердің басқа
нәсілдерден биологиялық жағынан артықтығын көрсетеді, мұның өзі
немістерге басқа халықтарды жаулап алып, дүние жүзіне үстемдік
қүруға жол береді дегенді дәлелдеуге тырысты. Алайда нәсілдік
белгілердің маңызы туралы мәселені дұрыс шешу үшін “нәсіл” мен
136

138.

“үлт”
үғы мдары ны ң
ара
ж ігін
аж ы рату
керек.
Нәсіл
д е г е н ім із
т а б и г и -т а р и х и к а т его р и я . О л б е л г іл і б ір т е р р и т о р и я д а түр ат ы н а д а м д а р
тобы на
ортақ,
ж иы нты ғы м ен
түқы м
куалай
б е р іл е т ін
сипатталады .
Қ а зір гі
морф ологиялы к
б ү к іл
адам зат
б е л г іл ер д ің
дамуды ң
б ір
с а т ы с ы н д а түр , б ір а к а д а м за т т ір ш іл іг ін ің түрлі д ә у ір л е р ін д е ж ек ел ег ен
т о п т а р д ы ң б е л г іл і б ір м ек ен о р та сы н а б ай л ан ы сты түрлі н ә с іл д е р пайда
б о л д ы . Б үл ж а ғ д а й д а к о ғ а м н ы ң м а т е р и я л д ы к т ір ш іл ік ж а ғ д а й ы , яғни
он ы ң д а м у ж ағдай л ар ы үлк ен рөл аткарды . А л ай да адам дарды ң барған
сайы н
ты ғы з
арасы ндағы
а р ал асы п -қ ұр ал асуы ,
ты м
көзге
үраты н
оларды ң
ш е к т е р ін ің
араласы п,
н ә с іл д ер
ж ойы луы на
әк е л е д і.
С он ды қ тан н ә с іл д е р д і “ж о ға р ы ” ж ә н е “т ө м ен г і” д еп б ө л у ге еш қандай
ғ ы л ы м и д е р е к т е р ж о қ . А д а м н ә с іл д е р і “ү л т ” , “т а й п а ” , “ х а л ы к ” д е г е н
сияқты
әл еу м ет т ік
ә л еу м ет т ік
қүруға
категория.
ұмты луы н
ақтауға
б ө л ін іс т е р ін е н
С онды қтан
н ә с іл д ік ,
болмайды .
де
өзгеш е
саяси,
яғни
А натомиялы қ
Үлт
д е г е н ім із
әл еу м ет т ік
ү ст ем д ік
к ел ед і.
яғни
биологиялы қ
б ел г іл ер м ен
ф а к т іл ер
осы ны
де
е ш б ір
д әл ел д ей д і.
М ә с е л е н , ш етел ж ә н е с о в е т ғалы м дары д ә л е л д е г е н ін д е й , б а с сү й ек т ің
үзарған
ф орм асы
қ а зір г і
барлы к
н ә с іл д е р д е
к езд есед і.
Барлық
н ә с і л д е р д е ү з ы н н е м е с е қ ы с қ а б а с с ү й е к т е р д і ң , ал к е й д е н е а н д е р т а л д ы қ
б е л г іл е р д ің
ем ес,
болуы
к е р іс ін ш е ,
ата-тек тен
қ а зір г і
оларды ң
ш ы ққаны н
барлы к
н ә с іл д е р д ің
үқсасты ғы н,
д ә л е л д е й д і.
Сол
б ір
айырмаш ылықтарын
тектен
сияқты
—
неандерталь
барлы қ
н ә с іл д ер д е
б а с т ы ң ш е ң б е р і б ір д е й ө з г е р іп о т ы р а д ы ( 5 3 - 6 1 ) , ол б ір қ а т а р д а р ы н д ы
а д а м д а р д а ( Л е й б н и ц , К а н т ) б і р ш а м а к і ш і ( 5 5 с м ) , ал Д а н т е д е т і п т і 5 4 с м
б о л ға н . Э в о л ю ц и я бар ы сы н да адам б а ссү й егін ің сиы м ды лы ғы орташ а
а л ғ а н д а ү з д і к с і з ө с і п о т ы р а д ы ( п и т е к а н т р о п т а - 9 0 0 с м 3 , ал о с ы к е з д е г і
а д а м д ы - 1 5 0 0 с м 3 ).
Қ а зір гі к е зд ег і хал ы қ тар ды ң әл е у м е т т ік ж ә н е м ә д е н и дам уы н ы ң
тү р л і д е ң г е й д е б о л у ы б и о л о г и я л ы қ ф ак тор л ар ға (н ә с іл д ік б е л г іл ер г е )
ем ес, әл еу м ет т ік ф акторларға байланы сты .
/
- ке с те
Бассүйектіц сыртқы негізінің тесіктері мен олардыц қызметі
Тесік арқылы өтеді
№
Тесік
1
2
1
С оп ақ
артериялар
веналар
нервтер
3
4
5
О ртаңгы м е н и н г еалды артерияны ң
қосы м ш а (м е н и н геалды ) тармагы
С оп ақ тесік тің
веналық өр ім і,
үңгірлі қойнау
мен қ ан аттәр ізді
өр ім (веналы қ)
қатынастырады
Т өм ен гі ж ақ сүй ек - нерві үшкіл
нервтің үш ін ш і
тармағы
137

139.

жалг асы
1
2
3
4
О ртаңғы м ен и н геалды (канат
т ә р із д і өр ім ге
құйы лады)
5
2
Қ ы лқанды
Ортаңғы м ен и н ге
алды - ж оғарғы
ж а қ с ү й е к артериясы ны ң тармағы
3
Д абы л
ө з е к ш е с ін ің
т ө м ен гі
т есігі
Ж оғары лаған ж үтқыншақ артериясы ны ң т ө м е н гі дабы л ды қ
тармағы
Т іл-ж үтқы н ш ақ
н ер в ін ің дабы л
нерві
4
Үйқы дабы л
ө зек ш ел ер і
Ішкі ұйқы
артериясы ны ң
үйқы дабы л
тармағы
Д абы л нерві мен
ұйқы ө р ім ін ің
ұй қ ы -дабы л
тармақтары
5
Сыртқы
ұйқы
Ішкі ұйқы
Ішкі ұйкы өрімі
6
Бізем ізіктік
Артқы құлақ
артериясы ны ң
б із-ем ізік т ік
тармағы
7
Д абы л қабыршақ
саңы лауы
Ж оғарғы жақс ү й е к артериясы ның т е р е ң құлақ
артериясы
8
Тасты дабы л
саңылауы
Ж оғарғы жақс ү й е к артерия
сы ны ң дабы л ды қ
тармағы
9
Е м ізікт ә р ізд і
(ө зе к ш е )
10
Е м ізік т әр ізді
Ш ү й д е артериясы ны ң м ен и н геалды тармағы
Е м із ік т ә р із д і шығ
аратын (си г м а т ә р ізд і қой н ау мен
ш ү й д е венасы н қа
тынас тыратын)
11
М ой ы н д ы рық
Ж оғары лаған
ж үтқы нш ақ
артери ясы ны ң
артқы м ен и н геалды тармағы
М ойы нды ры қ
138
Ж оғарғы
ж ақсүйектік
нервінің
м ен и н геал ды
тармағы
Б із-ем ізік тік
(т ө м ен гі ж ақ сүй ек
арты ндағы венаға
қүяды )
Бет
Т ө м ен гі ж ақ сүй ек
артын даты вена
ның дабы л ды қ
құйы лы мдары
Д а б ы л ішегі
б е т н ер в ін ің
(V II) тармағы
К е з б е нервтің
(X ) қүлақтық
тармағы
Т іл -ж ұтқ ы н ш ақ
(IX ), к е з б е (X ),
қосы м ш а қабықтық нервтер,
м е н и н геа л д ы
тармагы

140.

жалгасы
]
2
3
4
12
Тіласты
нерві өзегі
Тіл асты өзег ін ің
веналык торы
(мойы нды ры к
венаға күяды
13
Айдаршықтық
Айдарш ыктык
шыгаратын (сигма
т ә р ізд і қойнауды
омырткалық вена
лык өр ім м ен катынастырады
14
Үлкен
ш үйде
тесігі
Негізгі
(базилярлы)
веналык өрім
5
Тіл асты нерві
(XII)
Сопакш а ми
Қ О Л -А Я Қ Қ А Ң Қ А С Ы
Омыртқалылардың көбінің орын ауыстырып козғалуы (локомоция),
бірінші кезекте денесін жер бетінен жоғары көтеріп жүретін, күрлыкта
тіршілік ететін формаларда барынша дамыған кол-аяқтарға байланысты.
Приматтардың ішінде тек адам ғана денесінің вертикалды білігіне
жалғаса орналасқан, енді төменгіге айналған аяқтарына ғана сүйеніп тік
жүреді.
Адамда тік жүруге байланысты жоғарғыда айналған алдыңғы
қолдарды локомоторлық қызметін жоғалтады. Адамды жануарлар
дүниесінен бөліп шығаратын еңбек әрекетінің арқасында, олар еңбек
үрдісі кезінде қажетті әр алуан, әрі нәзік қозғалыстар орындауға
бейімделген үстайтын мүшеге айналады. Кол - маймылдарда да үстау
қызметін атқарғанмен, тек адамда ғана кол еңбек мүшесіне айналады.
Осыған орай қол сүйектері аяқ сүйектеріне қарағанда жүқалау да,
жеңілдеу және оның үстіне, олар өзара өте қозғалмалы буындасулармен
байланысты. Әсіресе, пронация мен супинация жаксы дамыған.
Буындасулардың қозғалмалығынан басқа, жоғарғы колдардың
қозғалыстарының еркін болуы едәуір дәрежеде колды шетке карай
ығыстыратын бұғанаға да байланысты. Кол каңқасындағы адамға тән
ерекшелік - бүл дененің тік қалпынан пайда болатын иықтың бүралуы
(torsio); адамның кеуде торы төрт аяқты жануарлардікі сиякты бүйір
жақтарынан емес, алдынан артына карай қысыңқы болғандықтан,
адамның жауырынының буындык шүңкыры латералды жаққа карай
(төрт аяқты жануарларда шүңқырлары томен қараған) кеуде торының
арткы бетіне жанасып жатады. Осыған байланысты жауырынмен
139

141.

буындасатын тоқпақ жіліктің басының буындық беті осы сүйектің
дисталды эпифизіне 90° бұрыш жасай ішке қарай бұрылады.
Әсіресе қол ұшы еңбек әрекетіне жақсы бейімделеді. Білезік
сүйектері азаяды, керісінше, саусақтар ұзарып, өте қозғалғыш келеді. Бас
бармақ бір жағына ығысып, V саусақты қоса барлық саусақтарға
қарама-карсы (оппозиция) келе алады. Маймылдар мұны жасай алмайды,
олардың кейбіреулері бас бармағын III саусаққа ғана жеткізе алады.
Оның үстіне олардың бас бармағы қысқа. Осындай құрылысының
арқасында адамның қолының үшы (басы) адам тәрізді маймылдардікі
сияқты, нәрсені ұстап қана қоймай, оны қаусыра алады, ал бұның жұмыс
кезінде қолдың “ұстау қызметі үшін” үлкен маңызы бар. Адамның
жоғарғы қол-аяғы қүрылысының бұл ерекшеліктері еңбек үрдісі кезінде
қолдың жетілуі нәтижесінде пайда болды. Сондықтан, Энгельс айтқандай, қол - еңбек мүшесі және сонымен бірге оның өнімі (нәтижесі).
Адамның аяқтары дененің кеңістікте орын ауыстыра қозғалуы үшін
ғана қызмет етеді, әрі сонымен бірге бүкіл дене салмағы түсетін тіреніш
болып табылады, сондықтан төменгі қол-аяқ сүйектері калыңдау,
ауырлау және жоғарғы қолға қарағанда олардың араларының козғалғыштығы едәуір томен.
Аяқ ұшы дененің соңғы тірегі ретінде, маймылдарда болатын,
ұстайтын аяқ қызметін жоғалтқан, сондықтан тіреу кезінде ешқандай
рөл атқармайтын бақайлар тым қысқарған. Үлкен бақай басқалармен
қатар орналасқан және қолдікі сияқты аса қозғалғыш емес, бірақ басқа
бақайлармен салыстырғанда, оның күшті дамығандығы және табанның
тибиализациялануы байқалады. Аяқ ұшы серіппе тәрізді жүрген,
жүгірген кездегі соққы мен шайқалыстарды жұмсартатын күмбез
пішінге ие болды.
Қол сүйектерінің қаңқасы
Қол сүйектерінің белдеуі (cingulum membri superioris) екі жүп
сүйектен тұрады: бұғана және жауырын.
Бұғана
Бұғана, clavicula, қолды дене қаңқасымен бекітетін бірден бір сүйек
болып табылады (71-сурет). Оның функционалдық маңызы зор: ол иық
буынын кеуде торынан тиісті қашықтыққа ығыстырады, сөйтіп қолдың
барынша еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Түрлі адам түқымдастардың (гоминидтердің) бүғаналарын салыстырғанда, оның
біртіндеп, қазіргі адамда күшейіп бара жатқан еңбек әрекетіне
байланысты барынша дамығанын байқауға болады. Ол денедегі дәнекер
тін (оның ортаңғы бөлігі), қалған бөлігі (шеттері) шеміршек негізінде
140

142.

71 - с у р е т. О ң бүған а, clavicula.
A - ж о ға р ы д а н қарағандағы көрінісі. Б - астынан қарағандағы көрінісі.
1 - extrem itas acrom ialis; 2 - extrem itas sternalis; 3 im pression lig.
c o s to c la v ic u la ris ; 4 tuberculum c o n o id e u m et linea trapezoidea;
5 - fa cies articularis acrom ialis.
сүйектенеді, бұл кезде дербес сүйектену нүктесі тек бір ғана (төстік)
эпифизде (моноэпифизарлы) каланады. Бүғана әрі перихондралды, әрі
эндохондралды түрде сүйектенеді.
Бүғана жіктелу бойынша аралас сүйектерге жатады және дене мен
екі - медиалды және латералды шеттерге бөлінеді. Қалыңдаған медиалды немесе төстік шетінде, extremitas sternalis, төспен буындасуға
арналған ершіктәрізді буындық беті, латералды немесе акромиалды
шеті, extremitas acromialis, болады, ол жауырынның акромиалды
өсіндісімен буындасады.
Оның жазық буындық беті - жауырын акромионымен буындасатын
жер; төменгі бетінде төмпешік, tuberculum coronoideum (байламдардың
бекіген іздері) жатады. Бұғананың денесі төстікке жақын, медиалды
бөлігі алға қарай дөңес, ал латералды бөлігі артқа карай дөңес
болатындай етіп иілген.
Сүйектену. Бұғана сүйектену нүктесін баска барлық сүйектерден
ерте - құрсақта дамудық алтыншы аптасында алады. 16-18 жаста оның
төстік шетінде (эпифизде), 20-25 жаста қосылып-бітісіп кететін сүйек
ядросы пайда болады. Сондықтан 16 мен 25 жас аралығындағы адамдардың иық белдеуінің рентгенограммаларында бұғананың төстік
шетінде қосылып-бітісіп, жалпақ дискіге айналатын көптеген сүйектену аралшықтарын байқауға болады. Ересек адамның алдынғы рентгенограммасында S тәрізді бүғана анық көрінеді. Бүғананың төменгі
бетінде, жауырынның processus coracoideus үстінде tuberculum coro­
noideum жиі байқалады, ол бүғананың осы аумағында сүйек қабығының
қабынуына үқсауы мүмкін.
141

143.

Жауырын
Жауырын, scapula, II-VII қабырғалар аралығында кеуде торының
артқы бетіне жанасып жатқан жалпақ үшбұрышты сүйек (72-сурет).
Сүйек пішініне қарай, оның үш жиегі ажыратады: омыртқаға қараған
медиалды жиегі, margo m edialis латералды жиегі margo lateralis, және
жауырын тілігі, incisura scapulae, орналасқан жоғарғы жиек, margo
superior. Аталған жиектер бір-бірімен үш бұрыш астында қосылады,
олардың біреуі томен қарай бағытталған төменгі бұрыш, angulus
inferior, ал қалған екеуі жоғарғы, angulus superior, латералды, angulus
lateralis, жауырынның жоғарғы жиегінің ұштарында жатады. Латералды
бұрыш едәуір қалыңдаған және шамалы батыңқы, латералды тұратын
буын тілігімен, cavitas glenoidalis, жабдықталған. Буын шұңқырының
жиегі жауырынның басқа бөлігінен мойны, collum scapulae, арқылы
бөлінген. Шұңқырдың жоғарғы жиегінің үстінде буын үсті төмпешігі,
tuberculum supraglemoidale, екі басты бұлшықеттің ұзын басының
сіңірлері бекитін жер жатады. Буын шұңқырының төменгі жиегінде де
осындай төмпешік, tuberculum infraglenoidale, бар, үшбасты иық
7 2 с у р е т. Ж ауы ры н, scapula, оң.
А арты нан қараған дағы к ө р ін ісі (д о р за л д і б ет і): 1 - fo ssa supraspinata;
2 - sp in a scap u lae; 3 in cisu ra scap u lae; 4 p ro cessu s co ra co id eu s; 5 - acrom ion ;
6 - c o llu m scap u lae; 7 - fo ssa infraspinata. Б - алды нан қарағандағы к ө р ін ісі
(қабы рғалы қ б ет і): 1 - fa cie s articularis acrom ii; 2 - p ro cessu s co ra co id eu s;
3 fo ssa su b scap u laris; 4 ca v ita s g le n o id a lis.
142

144.

б ү л ш ы к ет ін ің үзы н басы осы дан бастал ады . Ж ауы ры ннны ң ж оғарғы
ж и е г ін ен буы н ш үңкы ры на жакы н ж ер д ен к ү ст ү м сы қ т әр ізд і ө с ін д і,
processus coracoideus
бүры н ғы к ор ак ои д ш ы ғады . Ж ауы ры нны н
ал ды ң ғы , қабы рғалар ға караған б е т і, facies costalis, д е п аталатын
ж алп ак баты ңкы ж ер бол ы п табы лады , ол ж ер ге m. su p scap u laris б ек и д і.
Ж ауы р ы нны ң арткы б е т ін д е , facies dorsalis, ж ауы ры н кы лканы , spina
scapulae, ө т е д і, ол б ү к іл арткы б ет т і т ең е м ес екі ш үңқы рға б ө л ед і:
к ы л к ан үсті, fo s sa supraspinata, ж ә н е кы лканасты , fossa infraspinata,
ш үңқы рл ары н а б ө л е д і. S p in a sca p u la e латералды ж акка қарай созы лы п ,
c a v ita s g le n o id a lis -т ің арты нан ж ә н е ж оғар ғы ж ағы нан орн ал аск ан иык
ө с ін д іс ім е н (а к р о м и о н м ен ) аяқталады . О н да б ү ға н а м ен буы н дасаты н
б уы н ды қ б е т і - fa cies articularis a crom ii ж атады .
Ж ауы ры н артқы р ен т ген о гр а м м а д а ө з ін е т ән үш ж и егі, бүры ш ы
ж ә н е ө с ін д іл е р і бар үш бүры ш ты т ү зіл іс т ү р ін д е к ө р ін ед і. M argo
su p erior, қ ұстұм сы қ ты ө с ін д ін ің н е г із ін д е к ей де тіл ік т і, incisura
sc a p u la e , б а й қ а у ға б о л а д ы , оны қ а тел есіп , сү й ек т ің б ү зы л у ош ағы д еп
қ ал уға б о л а д ы , ә с ір е с е қартайы п, ligam en tu m transversum sca p u la e
із б е с т е н е т ін ж а ғд а й д а б ұ л тіл ік тесік к е айналған к езд е ш атасу оң ай .
С ү й е к т е н у і. Т уған к езд е ж ауы ры нны ң д е н е с і м ен қылқаны ғана
с ү й е к т ін ін е н түр ады . Бір ж астағы р ен тген о гр а м м а да сү й е к т е н у н үк тесі
қ ұ стұ м сы қ т ы ө с ін д ід е (с и н о с т о з 1 6 -1 7 ж аста), ал 11-18 ж аста қосы м ш а
co rp u s
sca p u la e ,
э п и ф и зд е
(c a v ita s
g le n o id a lis, acrom ion
ж ән е
а п о ф и зд а р д а (p r o c e ssu s c o ra c o id e u s, m argo m e d ia lis, an gu lu s in ferior)
п а й д а б о л а д ы . Т ө м ен гі бұры ш с и н о с т о з бастал ған ға д е й ін д е н е д е н
ақш ы л сы зы қ п ен б ө л ін г е н сияқты к ө р ін е д і, ол сы зы қты сы нған ж ер д ің
сы зы ғы ек ен д е п ш атасты р м ау керек. А к р о м и о н к өп теген сү й е к т е н у
н ү к т ел ер ін е с ү й е к т е н е д і, ол ар ды ң б ір е у і д е р б е с сү й ек , o s a cro m ia le,
р е т ін д е б ү к іл ө м ір бой ы сақталуы м үм кін; оны қ а тел есіп сы нған ж ер д е п
қ ал уға б о л а д ы . Ж ауы ры нны ң барлы қ сү й е к т е н у ядролары ны ң толы қ
с и н о с т о зы 1 8 -2 4 ж ас аралы ғы нда аяқталады .
Қолдың еркін бөлігінің қаңқасы
Қ о л д ы қ ер к ін б ө л іг ін ің қаңқасы (s k e le to n m em bri su p erioris lib eri)
т о қ п а н ж іл ік т е н , б іл ек т ің екі с ү й е г ін е н ж ә н е қол ұш ы сү й ек т ер ін ен
тү р а д ы .
Т о қ п а н ж іл ік , humerus, ұзы н қ озғалы с ры чагы бол ы п табы лады ж ә н е
ны ғы з ұзы н ж іл ік с ү й ек т ү р ін д е дам и ды (7 3 -с у р е т ). Осы қ ы зм етін е
қарай о л д и а ф и з, м ет а ф и з, эп и ф и з ж ә н е а п о ф и зд е р д ен қ үралады .
Ж оғар ғы ш ет ін д е ж ауы р ы н н ы ң буы н ды қ т іл іг ім ен буы н дасаты н
ш а р т ә р із д і б а сы , caput humeri (п р ок си м ал ды эп и ф и з) б о л а д ы . О ны ң
басы б а сқ а сү й е к т е н ан атом иял ы к м ой ы н , collum anatomicum д еп
аталаты н тар ж ү л г ем е н б ө л ін е д і. А н атом иял ы к м ой ы н м ен к ей ін
143

145.

73 - с у р е т. Тоқпан жілік,
humerus, оң.
А алды нан қарағандағы көр ін ісі: 1 - co llu m anatom icum ;
2 - caput hum eri; 3 - crista
tub ercu li m in oris; 4
co llu m
chiru rgicum ; 5 for. nutricium ;
6
m argo m ed ia lis; 7
fa cies
anterior m ed ia lis; 8
fo ssa
coron oid ea; 9 - e p ico n d y lu s m ed i­
alis; 10 - throchlea; 11 - capitulum
hum eri; 12 - e p ico n d y lu s la te­
ralis; 13 fo ssa radialis; 14 fa­
c ie s anterior lateralis; 15 m argo
lateralis; 16 - tu b erositas d eltoidea; 17 - crista tub ercu li m ajoris;
18 - su l. intertubercularis; 19 - tub ercu lu m m inu s; 2 0 - tuberculum
m ajus; Б - арты нан қарағандағы
к өр ін ісі: 1 - caput hum eri; 2 - c o l­
lum an atom icu m ; 3 tuberculum
m ajus; 4 - c o llu m chirurgicum ;
5 - su l. nervi radialis; 6 fa cie s
posterior; 7 fo ssa olecran i; 8 e p ic o n d y lu s lateralis; 9 - trochlea;
10 - su l. nervi ulnaris; 11
e p i­
c o n d y lu s m ed ia lis.
іл е-ш ал а екі б ұ л ш ы қ ет т ө м п еш іг і (а п о ф и зд ер ) о р н а л а са ды , оларды ң
ү л к ен і, tuberculum majus, латерал ды , ал ек ін ш і, к іш іл е у і, tuberculum
minus, о д а н с ә л алға қарай ж атады . Т ө м п еш ік т ер д ен т ө м ен қарай
сү й ек т і қы рлар (б ұ л ш ы қ ет т ер д ің б е к у і ү ш ін ) ш ы ғады : үлк ен
т ө м п еш ік т ен
crista tuberculi majoris, ал к іш і т ө м п еш ік т ен - crista
tuberculi minoris.
Екі т ө м п еш ік п ен қы рлар ар асы н да ж ү л г е, sulcus intertubercularis
ө т е д і, о н д а ек іб а сты б ұл ш ы қ еттің ұзы н басы н ы ң с ің ір і ор н ал асады .
Іл е-ш ал а ек і т ө м п еш ік т ен т ө м ен ж атқан тоқ п ан ж іл ік тің д и а ф и зб е н
ш ек ар ада ж атқан б ө л іг і хи рурги ял ы қ м ой ы н - c o llu m ch iru rg icu m
(иы қты ң ең көп сы наты н ж е р і) д е п аталады . Т оқ п ан ж іл ік т ің д е н е с ін ің
ж оғар ғы б ө л іг і ц и л и н д р п іш ін д е с , т ө м е н г і б ө л іг і айқы н ү ш қырлы.
С ү й ек т ің д е н е с ін ің о р тасы н да, он ы ң латерал ды б е т ін д е б ұ ды р м а қ
tu b ero sita s d e lto id a e , б а р , оған д е л ь т а т ә р ізд і б ұ л ш ы қ ет б е к и д і. О ны ң
артқы ж ағы н да сү й ек д е н е с ін ің артқы б е т ім е н м ед и а л д ы ж ақтан
латерал ды ж аққа қарай ж ай п ақ сп и р аль т ү р ін д е к әр і ж іл ік н ер в ін ің
ж ү л г е с і, sulcus nervi radialis seu sulcus spiralis, ө т е д і.
144

146.

Токпан жіліктін кенейген және біршама алға карай иілген төменгі
шеті, condylus humeri, жан жағы бүдырлы өсінділермен медиалды және
латералды айдаршык үстімен, epicondulus medialis et lateralis,
аяқталады, олар сүйектің медиалды және латералды жиектерінің
жалғасында жатады және бүлшыкеттер мен байламдардың бекуі үшін
кажет (апофиздер). Медиалды айдаршық үсті латералдыға күштілеу
жетілген де, әрі оның арткы жағында шынтак нерві жүлгесі, sulcus п.
ulnaris, орналасады. Айдаршык үсті араларында білек сүйектермен
буындасу үшін қажет буындык беті (дисталды эпифиз) орын алады. Ол
екі бөлікке бөлінеді: ортасында тілігі бар көлденең орналасқан кішкене
жал түріндегі шығыршык, trochlea, медиалды жатады; ол шынтак
жілікпен буындасу үшін керек және оның тілігімен, incisura trochlearis,
қаусырылады. Шығыршыктан жоғары, бір-бірден шүңқыр жатады:
алдынан тәждік шүңқыры, fossa coronoidea, артынан шынтақ өсіндісі
шүңқыры,/о.?ла оіесгапі. Бүл шүңқырлардың тереңдігі сондай, оларды
бөлетін сүйекті қалқа көбіне ар жағы көрінетіндей болып жүкарған, ал
кейде тіпті әр жерінен тесілген. Шығыршықтан латералды шар кесіндісі
түрінде буындық беті, тоқпан жіліктің айдаршығының басы, capitulum
humeri , орналасады, ол кәрі жілікпен буындасу үшін қажет. Алдыңғы
жағынан capitulum үстінде кішкентай кәрі жілік шүоекыры,/о55а radialis
жайғасады.
Сүйектену. Туатын кезде тоқпан жіліктің проксималды эпифизі әлі
де шеміршектен тұрады, сондықтан жаңа туған нәрестенің иык буыны
рентгенограммасында тоқпан жіліктің басы байкалмайды десе де
болады.
Одан әрі бірте-бірте үш нүктенің пайда болуы байқалады:
1) иық басының медиалды бөлігінде (0-1 жас) (бүл сүйекті ядро жаңа
туған нәрестеде де болуы мүмкін);
2) тоқпан жілік басының үлкен төмпешігі мен латералды бөлігінде
(2-3 жас);
3) tuberculum minus (3-4 жас). Бүл ядролар токпан жіліктің бірыңғай
басына айналып (caput humeri), 4-6 жаста қосылып бітісіп кетеді, ал
бүкіл проксималды эпифиздің диафизбен синостозы тек 20-23 жаста
аяқталады. Сондықтан балалар мен жасөспірімдердің иық буыны
рентгенограммасында осы жастағыларға сәйкес тоқпан жіліктің
проксималды шығыршығының әлі қосылып-бітіспеген бөліктерін
бір-бірінен бөлетін шеміршек орнында ақшыл жерлер байқалады.
Жасқа байланысты қалыпты белгілер болып табылатын бүл ақшыл
жерлерді тоқпан жіліктің шытынаған немесе сынған жерлерімен
шатастырмау керек.
145

147.

Б ІЛ Е К С Ү Й Е К Т Е Р І
Білек сүйектері ұзын куысты сүйектерге жатады. Олар екеу: шынтақ
жілік, ulna, медиалды және латералды жағында кәрі жілік, radius,
орналасады. Екі сүйектің де денесі - үш беті мен үш жиегі бар, үшқырлы
пішінді келеді. Бір беті артқы, екінші беті алдыңғы, ал үшінші беті
radii-де латералды, ulna-да медиалды. Үш жиегінің біреуі өткір. Ол
алдыңғы бетті артқыдан бөліп, көрші сүйек жаққа қараған да, сол арқылы
сүйекаралық кеңістікті шектейді, сондықтан оны margo interossea деп
атайды. Дененің алдыңғы бетіне тамырға аттас өзекке алып баратын
тамырлы тесік, foramen nutricium (diophyseos) жатады. Екі сүйекке де тән
бұл белгілерден басқа әрбір сүйектің жеке ерекшеліктері болады.
Шынтақ жілік, ulna. Оның жоғарғы (проксималды) жуан шеті
(эпифиз) екі: артқы, жуандау, шынтақ өсіндісіне, olecranon, және алдыңғы, кішкене, тәждік өсіндіге, processus coronoideus, бөлінеді (74-сурет).
74 - с у р е т. О ң ш ы нтақ ж ілік,
ulna, ж ә н е к әр і ж іл ік , radius.
A
алды нан
қарағандағы
к өр ін ісі: 1 olecran on ; 2 tu b e­
rositas ulnae; 3
m argo anterior
ulna; 4 - m argo in tero sseu s ulnae;
5 - p ro c e ssu s sty lo id e u s ulnae;
6
circu m feren tial articularis
ulnae; 7
p ro cessu s sty lo id eu s
radii; 8 - fa c ie s lateralis radii;
9 - fa c ie s anterior radii; 10
tu b erositas radii; 11
co llu m
radii;
12
circu m feren tial
articularis radii; 13
caput radii;
14 - fo v e a articularis ca p itis radii;
15 - p ro cessu s co ro n o id eu s; 16
incisura troch learis. Б - арты нан
қарағандағы к өр ін ісі: 1
fo v ea
articularis ca p itis radii; 2 - caput
radii; 3
circu m feren tia co llu m
radii; 4 c o llu m radii; 5 - m argo
p osterior
radii;
6
fa cies
posterior; 7
p ro cessu s s ty lo i­
d eu s radii; 8
in cisu ra ulnaris
radii; 9
p ro cessu s sty lo id e u s
ulnae; 10 m argo in terossea; 11 m argo p osterior ulnae; 12 o lecran on .
146

148.

Бүл екі өсіндінін арасында токпан жіліктің шығыршығымен буындасуға
арналған шығыршыктык тілік, incisura trochlearis, жатады. Incisura
radialis кәрі жілік басымен буындасатын жер, ал тәждік өсіндінін
алдынғы жағында тәждік өсіндінің кәрі жілік жағында кішкентай
бүдырмак, tuberositas ulnae , m. brachialis, сінірдін бекитін жері
орналасады. Шынтак жіліктің төменгі (дисталды) шетінде дөңгелек,
жайпак, төменгі беті бар басы, caput ulnae (эпифиз), болады, одан
медиалды жағынан біз тәрізді өсінді, processus styloideus (апофиз)
шығады. Бастың шеңберінде буындык айналма, circumferentia
articularis, көрші кәрі жілікпен буындасатын жер орналасады.
К ә р і ж і л і к , radius. Кәрі жіліктің дисталды шеті проксималды
шетіне қарағанда қалыңдау. Проксималды шеті capitulum humeri-мен
буындасуға арналған жалпак ойысы бар дөңгелек бас, caput radii
(эпифиз), түзеді. Бас шеңберінің үштен бірін немесе жартысын шынтақ
жіліктің incisura radialis-пен буындасатын буындык беті, circumferentia
articularis, алып жатады. Кәрі жілік басы басқа сүйектен мойнымен,
collum radii, бөлінеді, іле-шала одан томен алдыңғы білек жағынан
бұдырмақ, tuberositas radii (апофиз), иықтың екібасты бүлшықеті
бекитін жер бөлініп түрады. Дисталды шетінің (эпифиз) латералды
жиегі созылып бізтәрізді өсіндіге, processus styloideus (апофиз),
айналады. Эпифиздің дисталды шетіндегі буындык бет, facies articularis
carpea, білезіктің қайықтәрізді және жартыайтәрізді сүйектерімен
буындасу үшін ойыс болып келеді. Кәрі жіліктің дисталды шетінің
медиалды жиегінде кішкене тілік, incisura ulnaris, шынтак басының
circumferentia articularis пен буындасатын жері болады.
С үйектену.
Тоқпан жіліктін дисталды бөлімі мен білек
сүйектерінің проксималды бөлімдері алты жерде пайда болатын жеке
сүйектену нүктелерінен дамиды; эпифиздерде (capitulum humeri) - 2
жаста, caput radii - 5-6 жаста, olecranon - 8-11 жаста, trochlae - 9-10
жаста және апофиздерде epicondylus medialis - 6-8 жаста және laterialis
- 12-13 жаста. Trochlae және olecranon-да сүйектену нүктелері көп
болады. Сондықтан шынтақ буыны аймағының рентгенограммасында
балалық және жасөспірімдік шақта көптеген сүйек фрагменттері
байқалып, олар қалыпты жағдай мен патология арасындағы саралай
диагноз қоюды қиындатады. Осыған байланысты шынтақ буыны
аймағының сүйектену ерекшеліктерін міндетті түрде білу керек. 20
жасқа қарай синостоздар басталады. Сүйек ядросы olecrani шынтақ
сүйекпен қосылып-біткен жағдайда ересек адамда түрақсыз сүйек, os
sesamoideum cubiti немесе patella cubiti қалуы мүмкін.
147

149.

ҚОЛ ¥ШЫ СҮЙЕКТЕРІ
Қол ұшы сүйектері білезік, алақан және саусақтар құрамына кіретін
бунақтардан құралады.
Білезік, carpus, 4 сүйектен екі қатарға орналасқан 8 қысқа кеуек
сүйектердің - ossa carpi жиынтығы болып табылады (75-сурет).
Білезіктің проксималды немесе бірінші, білекке жақын, қатары егер
бас бармақтан бастап санасақ, мына сүйектерден түзілген: қайықтәрізді, os scophoideum жартыайтәрізді, os lunatum, үшқырлы, os
1
75 - с у р е т. О ң қол ұш ы с ү й ек т ер і, ossa manus, сыртқы беті.
1 - tuberositas p h alan gis distalis; 2 - corpus phalangis; 3 - basis phalangis;
4 - trochlea phalangis; 5 - o s s a m etacarpi II - Y; 6 - basis metacarpalis;
7 - os p isiform e; 8 - o s hamatum; 11 - o s scap oid eu m ; 12 - o s capitatum;
13 os trap ezoideum ; 14 - os trapezium ; 15 - p ro cessu s s ty lo id e u s o s s is
m etacarpi III; 16 - o s m etacarpale I; 17 - capitulum ; 18 - phalanx proxim alis;
19 - phalanx m edia; 2 0 - phalanx distalis.
148

150.

triquetrum
ж әне
б ір -б ір ім е н
арналган
os pisiforme.
б ү р ш а к т ә р ізд і,
косы лы п,
кәрі
эл л и г іс т ә р ізд і,
ж іл ік т ін
б іл ек
А лғаш кы
дисталды
жағы на
карай
ш е т ім ен
дөңес
үш
сүйек
буы ндасуға
буы нды к
б етін
т ү з е д і. Б ү р ш а к т ә р із д і сү й ек б ү л б у ы н д а с у ғ а каты сп ай, ж ек е үш кы рлы
сүйекке
қосы лы п
буы ндасады .
Б ү р ш а к т ә р із д і
сүйек
m.
fle x o r carpi
u ln a ris с ің ір д е д а м ы ғ а н д ә н т ә р і з д і с ү й е к б о л ы п т а б ы л а д ы .
Б іл езік т ің
дисталды ,
түрады : трапеция,
нем есе
е к ін ш і
катары
мына
сүйектерден
os trapezium , т р а п е ц и я т ә р і з д і , os trapezoideum, б а с т ы ,
os hamatum. С ү й е к т е р д і н б е т і н д е к ө р ш і
o s ca p ita tu m , ж ә н е іл м е к т ә р ізд і,
сү й е к т е р м е н б у ы н д а су ғ а арналған буы н фасеткалары болады . С он ы м ен
катар, б іл е з ік т ің к е й б ір с ү й е к т е р ін ің алакан б е т ін д е б ү л ш ы к е т т ер м ен
б а й л а м д а р б е к у г е а р н а л ға н т ө м п е ш ік т е р ш ы ғы п т ү р а д ы , атап айтканда:
к а й ы к т әр ізд і
с ү й е к т е -tu b ercu lu m
o ssis
sca p h o id ei,
os
tra p eziu m -д е
-
t u b e r c u l u m o s s i s t r a p e z i i ж ә н е і л м е к т ә р і з д і с ү й е к т е - іл м е к , h a m u l u s o s s i s
h a m a ti (аты о с ы д а н ш ы к қ ан ). Б іл езік с ү й е к т е р і ж и ы н ты ғы кол сы рты
ж а ғ ы н д а д ө ң е с те, алақан ж а ғ ы н д а н ауа т ә р із д і ой ы с к ү м б е з сиякты .
К ә р і ж іл ік ж а ғ ы н а н б іл е з ік ж ү л г е с і,
sulcus carpi, к а й ы қ т ә р і з д і с ү й е к т е р і
eminentia carpi
ж ә н е o s tra p eziu m т ө м п е ш ік т е р ін е н т ү зіл г е н д ө ң е с п е н ,
radialis , ал
ш ы н т а к ж і л і к ж а ғ ы н а н h a m u l u s o s s i s h a m a ti ж ә н е o s p i s i f o r m e
қүрайты н басқа дө ң есп ен ,
Адам
эволю циясы
eminentia carpi ulnaris,
ү р д іс ін д е , он ы ң
еңбек
ш ектелген.
әр е к е т ін е бай лан ы сты
б іл е з ік с ү й е к т е р ін ің д а м у ы алға к е т е д і. М ә с е л е н , н е а н д е р т а л ь а д а м ы н д а
б а с т ә р і з д і с ү й е к т і ң ү з ы н д ы ғ ы 2 0 - 2 5 м м , ал қ а з ір г і к е з д е г і а д а м д а 2 8 м м .
С о н д а й -а қ а д а м т ә р із д і м а й м ы л д а р м ен н еа н д ер а л ь а д а м ы н д а б ір ш а м а
ә л с із б іл е з ік с ү й е к т е р і ай м ағы ны ғаяды . Қ а зір гі к е зд е г і а д а м д а б іл е зік
сүйектері
ты ғы н
байлам дарм ен
к ем іт іп ,
б ір а қ
б ер ік
оны ң
б е к іт іл г е н ,
есесін е
бүл
оларды ң
б ер ік тігін
қозғалғы ш -
артты рады .
Б іл езік
с ү й е к т е р ін ің б ір ін е т и г е н с о қ қ ы б а с қ а с ү й е к т е р г е т е г іс б ір д е й тар ал ы п ,
ә л с ір е й д і, с о н д ы қ т а н б іл е зік т ің сы н у ы си р ек к е зд е с е д і.
А лақан сүйектері, metacarpus,
m e ta c a r p a lia
т ү зіл е д і,
(м о н о эп и ф и зд ік
олар
типі
бес
алакан
ж ағы нан
бір ,
с ү й ек т ер ін ен ,
нағы з
эп иф и зі
с ү й е к т е р ) қы сқа қуы с сү й ек т ер ге ж атады
ossa
бар
ж ән е бас
I, II, III ж ә н е т . с . с . д е п р е т т е л і п с а н а л а д ы . Ә р б і р
basis, д и а ф и з н е м е с е д е н е д е н , corpus ж ә н е
б а с т а н , caput, т ү р а д ы . II-V а л а к а н с ү й е к т е р і н і ң
барм ақ ж ағы нан бастап
алақан
сүйегі
н е г ізін е н
дөңгелектелген
н е г ізд е р ін ің
проксим алды
с ү й ек т ер ім ен
байланы суға
ш ет т ер ін д е
арналған,
б іл е зік т ің
ал
ек ін ш і
б ү й ір л ер ін д е
катары
б ір -б ір ім е н
б у ы н д а с у ғ а ар н ал ған ж а л п ақ б у ы н ф асетк ал ары ор н а л а са д ы . I алақан
с ү й е г і н е г із ін д е o s tra p eziu m -re б у ы н д а са т ы н ер ток ы м т ә р із д і буы н д ы қ
беті бол а д ы , б ү й ір ф асеткалар болм ай ды .
tra p ezo id eu m -ді
қаусы раты н
бүры ш
II
алақан с ү й е г ін ің н е г із і o s
п іш ін д і
тіл ік
т ү зед і;
V
алақан
с ү й е к т е р ін ің б а ст а р ы н д а п р ок си м ал ды саусақ сү й ек т ер ім ен б у ы н д а су ғ а
арналған
дөңес
буы нды қ
беттері
орналасады .
Бастарды ң
б ү й ір
ж а қ т а р ы н д а б ү д ы р л ы ш ү ң қ ы р л а р - б а й л а м д а р б е к и т ін ж е р л е р ж атады .
11— 2 1 0
149

151.

Алақан сүйектерінің ішіндегі ең қысқасы және сонымен бірге ең жуаны - бас бармаққа жататын I сүйек. Ең ұзыны II алақан сүйегі, одан
кейінгі ұзындығы III, IV - V.
С а у с а қ с ү й е к т е р і, ossa digitorum manus, кішкентай, нағыз бір
эпифизі (моноэпифизарлы сүйектер) бар, бунақ деп аталатын бірінен
соң бірі орналасқан қысқа қуыс сүйектер. Әрбір саусақ үш бунақтан
тұрады: проксималды бунақ, phalanx proximalis, ортаңғы бунак, phalanx
media және дисталды бунақ, phalanx distalis. Тек бас бармақта ғана екі проксималды және дисталды бунақ болады. Ол барлык жануарларда
басқа саусақтарына қарағанда нашар дамыған да, тек адамда ғана күшті
жетілген. Проксималды бунақтың негізінде сәйкесті алақан сүйектің
жұмыр басымен буындасуға арналған жалғыз буын шұңқыры, ал
ортаңғы және дисталды бунақтарда қырқашықпен бөлінген екі-екіден
жалпақ шұңқырлар болады. Олар ортасында оймасы бар шығыршық
пішінді сәйкесті проксималды және ортаңғы бунақтардың бастарымен
буындасады. Бунақтың шетінде бұдырмақ, tuberositas phalangis distalis.
Қол ұшының алақан сүйектер - бунақтар және бунақаралық буындар
аймағында сіңірлердің бекіген жерлерінде дәнтәрізді сүйектер жатады.
Олар бас бармақта тұрақты болады да, ал басқа саусақтарда тұрақты
емес.
С ү й е к т е н у . Қол ұшы адамның сүйек жүйесін рентгендік зерттеу
үшін ең қолайлы объект болып табылады. Жаңа туған нәрестенің қол
ұшының рентгенограммасынан тіпті қүрсақта даму (2-айдан бастап)
кезінде негізгі сүйектену нүктелерін сүйектердің диафиздерінде көруге
болады. Қуысты сүйектердің эпифиздері мен білезік сүйектері әлі де
дамудың шеміршекті сатысында болғандықтан, олар рентгенограммада
көрінбейді. Одан әрі қол ұшы қаңқасының жасқа байланысты мынадай
өзгерістері байқалады.
1.
Білезік сүйектері мен қуысты сүйектердің эпифиздерінде
сүйектену нүктелерінің ретімен пайда болуы.
Білезік сүйектерінің сүйектену мерзімдері мен ретін оңай есте сақтау
үшін мына тәсілді пайдалануға болады: егер қол ұшы рентгенограммасын саусақтарын томен және кәрі жілік жиегін оңға қарай
алдымызда ұстасақ, онда білезік сүйектерінде сүйектену нүктелерінің
пайда болу реті басты сүйектен бастап сағат тілінің жүруіне қарай сүйекті
ядросының пайда болу мерзімі, оның қырқаларының санына сәйкес (3
жыл) келетін ескеру керек; одан әрі сүйектену мерзімін білу үшін әрбір
көрші сүйекке (сағат тілі жүрісімен) біржылдан қосу жеткілікті.
Нәтижесінде білезік сүйектерінің сүйектену реті былай болады:
capitatum (2 ай), hamatum (3 ай), triquetrum (3 жыл), lunatum (4 жыл),
scaphoideum (5 жыл), trapezium et trapezoideum (5 және 6 жыл).
Кейде жаңа туған баланың рентгенограммасында басты және ілмек
тәрізді сүйектердің сүйекті ядролары байқалуы мүмкін; бұл басқа
белгілермен қатар нәрестенің күні жетіп туғандығының белгісі болады.
150

152.

Қ ы ска куы сты с ү й е к т е р д ін нағьп эп и ф и зд е р ін д е с ү й ек т ен у нүк тедер і
2-3
ж аста
иайда болады .
эп и ф и зд ер д ің
Бүл с ү й е к т е р д ін
(п с е в д о э п и ф и зд е р д ін )
ш ет т ер ін д е к ей де ж алған
дербес
сүйектенуі
байкалады .
Ү зы н қуы сты с ү й е к т е р д ің ди стал ды эп и ф и зд е р ін д е сүй ек т ен у ядролары
к о р і ж і л і к т е 1-2 ж а с т а ж ә н е ш ы н т а к с ү й е к т е 7 - 8 ж а с т а п а й д а б о л а д ы .
Гобы к
сүйектерде
сүйектену
нүктелері
препубертатты
кезеңде,
б ү р ш а к т ә р із д і с ү й е к т е - кыз б ал ал ар да 7 - 1 2 ж аста, ер бал ар д а 1 0 -1 5
ж а ст а , а л а к а н -б у н а к с ү й е к т е р д е 1 саусак та - кыз бал ал ар да 1 0 -1 5 ж аста,
ср бал ал ар да 1 3 -1 7 ж аста пайда болады . К ей де тобы к сүй ек тер ж еке
с а к т а л ғ а н е к і с ү й е к т е н у н ү к т е с і н е н , o s s a s e s a m o i d a e b ip a r tita , д а м и д ы .
II.
Қ уы сты
сүйектерде
синостоздар
еркектерде
19-23
жаста,
ә й е л д е р д е 17-21 ж аста басталады . Ең соңғы зер ттеул ер бой ы н ш а, бүл
м е р з ім д е р
е д ә у ір
дәреж еде
ертелеу
басталаты н
болған.
С үйектену
м е р з ім д е р і м ен р ет т ер ін б іл у с ү й е к т е н у үр д ісі бүр м ал ан уы бай қ ал ған да
э н д о к р и н д і б е з д е р м ен ор га н и зм н ің баск а да ж ү й е л е р ін ің аурулар ы н
а н ы қ та у ға м ү м к ін д ік б е р е д і.
III. Қ о л ү ш ы қ а ң қ а с ы н ы ң қ а р т а ю ы с ү й е к ж ү й е с і н і ң ж а л п ы қ а р т а ю
б е л г іл е р ім е н сипатталады .
Бүл
айты лғандардан
көптеген
сүйектерден
түраты н
кол
үш ы
қ а ң қ а сы ж а с қ а б а й л а н ы с т ы е д ә у ір ө з г е р іс т е р г е үш ы р ай т ы н ы н к ө р ем із.
Сонды қтан
р е н т г ен д ік
зе р т т е у л е р к е зін д е “с ү й е к ” ж асы н аны қтауға
ар н а л ға н к ө п т ег е н м о р ф о л о г и я л ы қ б ө л ш е к т е р б е л г іл ен ед і.
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІНІҢ ҚАҢҚАСЫ
Аяқ
сү й ек т ер ін ің
( cingulum
белдеуі
membri inferioris)
екі
жүп
ж ам бас сүй ек тен тұрады .
Жамбас сүйек, os coxae,
ж алпақ сү й ек тер ге ж атады да, қозғалы с
( с е г із к ө з б е н ж ә н е о р т а н ж іл ік п е н б у ы н д а с у ғ а к а ты н а са д ы ), к ор ған ы ш
(ж ам бас
астауы
ауы рлы ғы н
ағзалары н)
аяқтарға
қы зм еті басы м
әрі
аудару)
т ір ек
қ ы зм етін
(д е н е н ің
ж оғарғы
б ө л іг ін ің
атқарады
(76-су р ет).
к ел ед і д е , со н ы ң өзі ж а м б а с с ү й е к т ің қ үр ы лы сы ны ң
к үрдел і б ол уы н а ж ә н е оны ң ж ек ел еген үш сүйектен - мықын,
os pubis
қасаға,
С оңғы
ж ән е ш онданай сүйектен,
os ischii ,
os ilium ,
қосы лы п т ү зіл у ін е
э с е р е т е д і. Б ұл с ү й е к т е р са л м а қ е ң көп т ү с е т ін аум ақ та, атап ай тқ ан да
үрш ы қ
буы ны ны ң
б іт іс іп -ө с е д і,
осы
ш үқы рш ағы
ж ерде
болы п
ж амбас
табы латы н
белдеуі
мен
үрш ык
ер к ін
ойы сы нда
қозғалаты н
ая қ
б у ы н д а с а д ы . М ы қ ы н с ү й е г і үр ш ы қ тіл ігін ен ж оғар ы , қасаға сү й е г і төм ен
ж ә н е а л ғ а қ а р а й , ал ш о н д а н а й -
А талған
сүйектер
қабатш алары м ен
16
ж асқа
б ө л ін г ен ,
төмен
д е й ін г іл е р д е
олар
артқа қарай ж атады .
б ір -б ір ін е н
ересектерде
ш е м ір ш е к
сү й ек т ен ед і,
яғни
с и н х о н д р о з с и н о ст о зға айналады . О сы ны ң н әт и ж есін д е үш сүй ек тен
б ү к іл т ү л ғ а м е н б а с қ а т ір ек ү ш ін қ а ж ет т і аса б е р ік б ір ғана с ү й е к п а й д а
151

153.

76 с у р е т. Жамбас сүйек, os coxae, оң.
А сыртқы беті: 1 - os ilium (ilii); 2 labium externum; 3 - linea intermedia;
4
labium internum; 5 spina iliaca anterior superior; 6 - spina iliaca anterior
inferior; 7 - facies lunata; 8 - crista obturatoria; 9 - sul. obturatorius; 10 - incisura
acetabuli; 11 -tuber ischiadicum; 12 - incisura ischiadica minor; 13 - spina
ischiadica; 14 - fossa acetabuli; 15 - incisura ischiadica major; 16 - spina iliaca
posterior inferior; 17 spina iliaca posterior superior; Б - ішкі беті: 1 fossa iliaca;
2 - tuberositas iliaca; 3 - facies auricularis; 4 corpus ossis ischii; 5 - ramus ossis
ischii; 6 for. obturatum; 7 ramus inferior ossis pubis; 8 - facies symphysialis;
9 tuberculum pubicum; 10 - ramus superior ossis pubis; 11 - pecten ossis pubis;
12 - eminentia iliopubica; 13 - linea arcuata.
б о л а д ы . Ү рш ы қ т іл іг і, acetabulum, ж а м б а с с ү й е к т ің сы ртқы ж ағы н да
ор н ал асады ж ә н е ор тан ж іл ік б а сы м ен б у ы н д а су ғ а арн алған . Ү рш ы қ
т іл іг і е д ә у ір т ер ең д ө ң г е л е к ш ұқы рш ақ п іш ін д і, ш ең б е р б о й ы м ен ,
м ед и ал д ы ж ағы н да тіл ік п ен , incisura acetabuli, ү зіл е т ін б и ік ж и ек п ен
б ө л ін г е н . Ү рш ы қ ойы ғы ны ң т е г іс буы н ды қ б е т і ж а р т ы а й ,/а с /е $ lunata,
п іш ін д е с , fo ssa acetabuli д е п аталаты н ойы қ ор тасы ж ә н е ойы ққа жақы н
б ө л іг і бұды р л ы б ол ад ы .
М ы қ ы н с ү й е к , os ilium, ө зін ің д е н е , corpus ossis ilii д е п аталаты н
т ө м е н г і қы сқа ж у а н б ө л ім і арқылы ұрш ы қ т іл іг і ай м ағы н да ж ам бас
с ү й е к т ің б а сқ а б ө л ік т е р ім е н қ осы лы п к е т е д і, он ы ң ж оғар ғы , к ең ей ген
ж ә н е бір ш ам а ж ің іш к е л е у б ө л іг і мы қы н с ү й ек қанаты н, ala ossis ilii,
т ү з е д і. С үй ек б е д е р і н е г із ін д е б ұ л ш ы қ еттер ге бай л ан ы сты , олар ды ң
ә с е р ін е н с ің ір арқылы б ек и т ін ж ер л е р д е қы р, сы зы қ ж ә н е қ ы лқандар, ал
ет арқы лы б ек и т ін ж ер л е р д е ш ұңқ ы рл ар т ү зіл г е н . М ә с е л е н , қанатты ң
ж оғар ғы б о с ж и егі ж у а н д а ға н , и іл ген қы р, crista iliaca, оған үш к ең іш
бұ л ш ы қ ет т ер і б е к и д і. Қ ы р алды н ан алды ңғы ж оғар ғы қы лқ анм ен , spina
152

154.

iliaca anterior superior, ал арты нан артқы қы лқанм ен, spina iliaca
p osterior superior, аякталады . Бұл кы лқандарды ң әрк ай сы сы н ан
т ө м е н д е қанатты ң алды ңғы ж ә н е артқы ж и ег ін д е тағы да б ір -б ір д е н
қылкан: spina iliaca anterior inferior, ж ә н е spina iliaca posterior inferior,
б о л а д ы . Т ө м ен гі қы лқандар ж оғар ғы л ардан тіл ік тер м ен б ө л ін е д і.
А л д ы ң ғы т ө м ен г і қы лканнан тө м ен ж ә н е алға қарай, мыкын сү й ек тің
қ асаға сү й е к п ен қосы латы н ж ер ін д е м ы қы н-қасаға қыры, eminentia
iliopubica, ал артқы тө м ен гі кы лқаннан төм ен карай тер ең үлк ен
ш о н д а н а й т іл іг і, incisura ischiadica major, ж атады . Бұл соңғы тіл ік ода н
ә р і т ө м е н д е е н д і ш о н д а н а й с ү й ек т е орн ал асқ ан ш он дан ай кы лқаны м ен,
spina ischiadica, тұй ы қтал ады . М ы қы н с ү й е г і канаты ны ң іш кі б ет і т е г іс,
с ә л о й ы ст а у ж ә н е д е н е н ің тік қалпы на қарай іш кі ағзаларды ү стап тү р у
қ а ж е т т іг ін е бай лан ы сты п ай да бо л ға н мықын ш үңқы ры н, fossa iliaca,
т ү з е д і. Б ұл ш үң қ ы р дан артқа қарай ж ә н е то м ен құлақ т ә р із д і буы н ды к
б е т , fa cie s articularis, с е г із к ө з д ің аттас б е т ім ен буы н дасаты н ж ер , ал
б у ы н д ы қ б е т ін е н артқа ж ә н е ж оғары қарай сүйек арал ы қ с ег ізк ө змы қы н бай л ам дар ы б ек и т ін бү ды р м а қ , tuberositas iliaca орн ал асады .
М ы қы н ш үңқы ры мықын с ү й е г ін ің то м ен ж атқан д е н е с ін ің іш кі б ет ін ен
linae arcuata д е п аталаты н д о ғ а т ә р із д і и іл ген ж и ек арқылы б ө л ін е д і.
М ы қы н с ү й е г і қанаты ны ң сы ртқы б е т ін д е азды -к өп ті ай қ ы н дау
б ұды р л ы сы зы қтар - б о к с е б ү л ш ы қ еттер ін ің б ек іген ізд ер і (lin a e g lu tea e
an terior, p o sterio r, in ferio r) байқалады .
Қ а с а ғ а с ү й е к , os pubis, ұрш ы қ ойы ғы на ж анасқ ан кы сқа ж у а н д а у
д е н е с і, corpus ossis pubis, с о д а н к ейін б ір -б ір ін е бүры ш ж асай
ор н а л а сқ а н ж оғар ғы ж ә н е т ө м ен гі тарм ақтары , ramus superior ж ән е
ramus inferior ossis pubis, бо л а д ы . О рта сы зы ққа қараған бүры ш ты ң
б е т ін д е со п а қ п іш ін д і б е т , fa cies symphysialis, екінш і ж ақты ң қасаға
с ү й е г ім е н қосы л аты н ж е р д е ор н ал асады . О сы б ет т ен 2 см -г е л атер ал дау
к іш к ен е қ асаға т ө м п еш іг і, tuberculum pubicum, ж атады , о д а н ж оғары
б е т т ің ram us su p erio r артқы ж и егі б о й ы м ен касаға қыры, pecten ossis
pubis, созы л ы п ж атады . О л о д а н ә р і артқа қарай ж оғар ы да сип аттал ған
мы қы н с ү й е г ін ің lin a e arcuata-сы н а ай налады . Қ асаға с ү й е г і ж оғарғы
тар м ағы н ы ң т ө м е н г і б е т ін д е ж ү л г е, sulcus obturatorius, жапқы ш
там ы р л ар м ен н ер в тің ө т ет ін ж ер і ор н ал асады .
Ш о н д а н а й с ү й е г і. Ш о н д а н а й с ү й е г ін ің д е , os ischii, касаға сү й ек
сияқты , үрш ы қ ой ы ғы қ үрам ы на ен е т ін д е н е с і, corpus ossis ischii, ж ә н е
тар м ағы , ramus ossis ischii, б о л а д ы , б ұ л а р б ір -б ір ім е н бұры ш т ү з е д і,
о н ы ң т ө б е с і ө т е қ алы ң даған ж ә н е ол ш он дан ай т ө м п е с і, tuber
ischiadicum, б о л ы п табы лады . Ш о н д а н а й с ү й е г і д е н е с ін ің артқы
ж и е г ін д е ш о н д а н а й т ө м п е с ін е н ж оғар ы қарай үл к ен ш он дан ай т іл іг ін ен ,
incisura ischiadica major, ш о н д а н а й қ ы лканы м ен, spina ischiadica,
б ө л ін г е н кіш і ш о н д а н а й т іл іг і, incisura ischiadica minor, ор н ал асқ ан .
Ш о н д а н а й с ү й е г ін ің тарм ағы ш о н д а н а й т ө м п еш іг ін е н ш ы ғы п, с о д а н
к ей ін қ асаға с ү й е г ін ің т ө м е н г і тар м ағы м ен к о сы л ы п -б іт ісе д і. О сы ны ң
15 3

155.

себебінен қасаға және шонданай сүйектері өздерінің тармақтарымен
ұршық ойығымен төмен және медиалды жатқан, бұрыштары доғаланған
үшбұрыш пішінді жапқыш тесікті, foram en obturatum, қоршайды.
Сүйектенуі. Жаңа туған нәрестенің рентген суретінде жамбас
сүйектің рентгенограммада көрінбейтін шеміршекке сәйкес келетін кең
аралықтармен бөлінген барлық үш бөлігі көрінеді. Тек acetabulum
аймағында, қасаға сүйегі мен шонданай сүйегі аралығында ғана ақшыл
жолақ байқалмайды, өйткені аталған сүйектер осы жерде бір-біріне
проекцияланып, пішіні жағынан шаян қысқышына ұқсайтын бірыңғай
сүйекті түзіліс түрінде көрінеді, бұл жағдайда foramen obturatum әлі де
тұйықталмаған. 8 жасқа қарай os pubis және os ischii тармақтары бір os
ischiopubicum-re айнала қосылып-бітіседі, ал 14-16 жаста соңғы сүйек
acetabulum аймағында мықын сүйегімен қосылып-бітісіп, бірегей os
coxae түзеді. 12-19 жаста бұлшықеттер мен байламдардың барлық
дерлік бекитін жерлерінде қосымша сүйектену нүктелері пайда болады,
олар 20-25 жаста сүйектің негізгі массасымен қосылып-бітісіп кетеді.
Он жасқа қарай жамбастың жыныстық ерекшеліктері біліне бастайды.
Оған дейін жамбас балалық шаққа тән биік құйғыш пішінін сақтайды.
Үршық тілігі аймағында бассүйектің ендірме сүйектеріне ұқсайтын
қосымша сүйекті түзілістердің қатынасуымен синостоздану үрдісі
жүреді. Егер бұл қосымша сүйектер ұзақ сақталса, онда олар ossa
acetabuli деп аталады. Рентгенограмаларда оларды сынық бөлігі деп
қателесуге болады.
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы (skeleton membri inferior liberi ) ортан
жіліктен, екі сирақ сүйегі мен аяқ ұшы сүйектерінен құралады. Бұдан
басқа, санға кішкене дәнтәрізді сүйек-тізе тобығы жанасып тұрады.
Ортан жілік, os fem oris, қуысты сүйектердің ішіндегі ең үлкені әрі
жуаны болып табылады (77-сурет). Ол барлық осындай сүйектер сияқты
ұзын қозғалыс рычагы болып табылады. Өзінің дамуына сәйкес оның
диафизі, метафизі, эпифизі және апофизі болады. Ортан жіліктің
жоғарғы (проксималды) шетінде дөңгелек буын басы, caput fem oris
(эпифиз) орналасады, ортасынан біршама томен қарай буын басында
кішкене бұдырлы шұңқыры, fovea capitis fem oris - ортан жілік басы
байламының бекитін жері жатады. Жілік басы сүйектерінің қалған
бөлігімен мойын, collum fem oris, арқылы қосылады.
Ол ортан жілік денесі білігіне доғал бұрыш (114°-153° жуық) жасай
орналасқан; әйелдердің жамбасы кең болуына байланысты бүл бұрыш
тік бұрышқа жақындайды. Мойынның ортан жіліктің денесіне
ауысатын жерінде ұршық (апофиз) деп аталатын екі сүйекті төмпешік
шығып тұрады. Үлкен ұршық, trochanter major, ортан жілік денесінің
154

156.

77 с у р е т. Ортан жілік, os femoris, оң.
A - алдынан карағандағы көрінісі: 1 - fovea capitis femoris; 2 - collum femoris;
3 - epicondylus medialis; 4 facies patellaris; 5 - epicondylus lateralis; 6 - linea
intertrochanterica. Б - артынан қарағандағы көрінісі: 1 - caput femoris;
2 - trochanter majus; 3 - fossa trochanterica; 4 - crista intertrochanterica;
5 - tuberositas glutea; 6 - linea aspera; 7 - labium mediale; 8 - labium laterale;
9 - facies poplitea; 10 - condylus lateralis; 11 fossa intercondylaris;
12 - condylus medialis; 13 - trochanter major. В және Г - тізе тобығы:
А - алдынан қарағандағы көрінісі және Б - артынан қарағандағы көрінісі:
1 - basis patellae; 2 - apex patellae; 3 - facies articularis.
155

157.

жоғарғы аяқталған жері болып табылады. Оның мойынға қараған
медиалды бетінде ш ұңқы р^о^а trochanterica, орналасқан.
Кіші ұршық, trochanter minor, мойынның төменгі жиегінде
медиалды жағынан және шамалы артқа қарай жайғасқан. Екі ұршық
бірімен бірі ортан жіліктің артқы жағында қиғаш өтетін қыр crista
interochanterica арқылы, ал алдыңғы бетінде - linae intertrochanterica,
арқылы қосылады. Бұл түзілістердің барлығы - ұршықтар, қыр, сызық
және шұңқыр бұлшықеттерінің бекуіне арналған.
Ортан жіліктің денесі алға қарай шамалы иілген және
үшқырлы-дөңгелектелген пішінді; оның арт жағында екі - латералды,
labium laterale және медиалды, labium mediate, еріннен тұратын сан
бұлшықеттері бекитін із, linae aspera (бұдырлы) орналасқан. Екі
ернеудің де проксималды бөліктерінде аттас бұлшықеттер бекіген іздер
болады, латералды ернеуде - tuberositas glutae, медиалды ернеуде lineae
pectinae. Ернеулер төменде бір-бірінен ажырай, санның артқы бетінде
тегіс үшбұрышты тақымдық беті, facies poplitae, шектейді.
Ортан жіліктің төменгі (дисталды) жуандау шеті екі дөңгелек артқа
қайырылған айдаршық, condylus medialis және condylus lateralis
(эпифиз) түзеді, олардың медиалдысы латералды айдаршыққа
қарағанда төмен қарай шығыңқылау. Алайда шамаларының бұлайша
тең болуына қарамастан, екі айдаршық та бір деңгейде орналасады,
өйткені ортан жілік табиғи қалпында қиғаш тұрады, сонымен бірге
оның төменгі ұшы жоғарғысына қарағанда ортаңғы сызыққа жақындау
орналасады. Айдаршықтардың буындық беттері алдыңғы жағынан
бір-біріне ауысып сагитталды бағытта кішкене ойыс тізе тобықтық беті,
fa cies patellaris, түзеді, өйткені тізе буыны жазылғанда patella артқы
жағымен оған жанасады. Айдаршықтар артқы және төменгі жақтарында
терең айдаршықаралық шұңқырмен, fossa intercondylaris, бөлінеді.
Әрбір айдаршықтың бүйір жағында, буындық беттерінен жоғарылау
бұдырлы төмпешік жатады, ол медиалды айдаршықүсті, epicondylus
m edialis, латералды айдаршықүсті, epicondylus lateralis, деп аталады.
Жаңа туған нәрестенің ортан жілігінің проксималды шетінде сан
диафизі ғана көрінеді, өйткені эпифиз, метафиз және апофиздер
(trochanter major et minor) әлі де шеміршекті даму кезеңінде болады.
Одан арғы өзгерістердің рентгендік көрінісі мына айтылғандарға
байланысты; сүйектену нүктелері ортан жілік басында (эпифиз) 1
жасқа, үлкен ұршықта (апофиз) 3 - 4 жаста және кіші үршықта 9-14
жаста пайда болады. Қосылып-бітісу кері ретпен 17-19 жаста жүреді.
Тізе тобығы, patella, тізе буынының алдынан өтетін төртбасты сан
бұлшықеті сіңірі қабатында бастамасы қалқаннан үлкен тобық сүйек
болып табылады. Оның негізі, basis patellae жоғарғы кең шеті және
төменгі қылқанды ұшы, apex patellae, бар. Артқы бетінде тегіс буындық
беті, fa cies articularis, жатады, ол арқылы тізе тобығы ортан жіліктің
аталған fa cies patellaris-іне жанасып тұрады.
156

158.

С и р а к с ү й е к т е р і. С ирақ канкасы ж уанды ғы б ір д ей ем ес екі үзы н
куы с с ү й ек т ен - асы кты ж ілік пен оны ң ш ы бы ғы нан түрады . А сы кты
ж іл ік м ед и а л д ы , ал ш ы бы к латералды ж атады . Бұл ек еу ін ен тек асыкты
ж іл ік қана т із е буы ны аркылы ортан ж іл ік п ен б у ы н да са д ы . А якты ң
б ү к іл тү л ға салм ағы н тір ек алаңы на б ер ет ін вертикалды , м еханикалы к
д е п аталаты н б іл іг і ортан ж ілік басы ны ң орталы ғы нан т із е буы ны
о р тасы м ен сирақты табан буы ны ны ң ортасы н а ө т е д і, ә р і ол тө м ен гі
ж ағы н да асы қты ж іл ік т ің бой лы қ б іл іг ім е н с ә й к е с к ел ед і. С онды қтан
асы кты ж іл ік б ү к іл д е н е салм ағы н к ө тер ед і д е , со л с е б е п т і кіш і
ж іл ін ш ік к е қ ар аған да ж у а н д а у к ел ед і.
К е й д е асы қты ж іл ік м ехани к алы к біл ік тен м еди ал ды н ем е с е
л атер ал ды ж аққ а қарай қисаяды д а , сан м ен сир ак арасы ндагы бүры ш не
с ү й ір л е н е д і, не д о ға л д а н а д ы . Б үн дай ауы тқулар күш ті б о л са о н д а ,
б ір ін ш і ж а ғд а й д а , п іш ін і “Х ”т ә р із д і, genu valgum, ал екінш і ж а ғд а й д а
“О ” п іш ін д і, genu varum , аяқтар т ү зіл е д і.
А с ы қ т ы ж іл ік , үлк ен ж іл ін ш ік , tibia. О ны н прок сим алды ш еті
(э п и ф и з) екі ай да р ш ы қ -м ед и а л ды , condylus medialis ж ә н е латерал ды ,
condylus lateralis т ү з е д і. О ртан ж іл ік к е қараған ж актағы ай дарш ы қтарда
ор тан ж іл ік п ен б у ы н д а су ғ а арналған с ә л о й ы стау буы н а л а ң д а р ы ,/а с/е у
articularis superior о р н ал асады . А сы қты ж ілік айдарш ы ктары ны н екі
буы н ды қ б е т і д е б ір -б ір ін е н eminentia intercondylaris д е п аталатын
қ ы рм ен б ө л ін е д і. Қ ы рды ң екі - tuberculum intercondylare mediate et
laterale - т ө м п еш іг і бар. Бүл қы ратты ң алды ңгы ж ә н е артқы ш етт ер ін д е
б ір -б ір д е н ш ұңқ ы р ж атады , олар ды ң area intercondylaris anterior, ал
артқы сы area intercondylaris posterior д е п аталады (б ұ л т ү зіл іс т е р д ің
барл ы ғы б у ы н іш іл ік б а й л а м да р ды ң б е к у ін е арн ал ған ). Б уы нды к б ет т ер і
ж у а н д а у ж и ек п ен қ орш алған (б у ы н қапш ы гы ны ң, м етаф и зге б ек іген
із д е р і). Ж и ек п ен с ә л т ө м е н д е у , е н д і асықты ж іл ік тің алды ңғы б е т ін д е
е д ә у ір қом ақты б ұ ды р м а қ , tuberositas tibiae (а п о ф и з), төртбасты
б ө л ш ы қ ет с ің ір ін ің б ек и т ін ж ер і (т із е тобы ғы ны ң байлам ы т ү р ін д е)
ж атады . Л атер ал ды айдарш ы қты ң артқы б ү й ір ай м ағы н да к іш кен е
ж ай п ақ б у ы н д ы қ б е т і - кіш і ж іл ін ш ік б а сы м ен , facies articularisfibularis
б у ы н д а са т ы н ж ер ж атады .
А сы қ ты ж іл ік т ің д е н е с і үш қы рлы п іш ін д і, оны ң үш ж и егі бар:
ал ды ң ғы , margo anterior, м еди а л ды , margo medialis ж ә н е кіш і ж іл ін ш ік
ж аққ а қ ар ған , сүй ек ар ал ы қ ж арғақты ң б е к у ін е арналған ж ер латерал ды
ж и ек , margo interossae (7 8 -с у р е т ). Ү ш ж и ек тің арасы н да үш б е т болады :
артқы fa cie s posterior, м е д и а л д ы , fa cies medialis ж ө н е л атерал ды , facies
lateralis. М ед и а л д ы б е т п ен алды ңғы (е ң ө тк ір ) ж и ек тер і асты н да айқын
б іл ін іп тұ р а д ы . А сы қ ты ж іл ік т ің т ө м ен г і ди ста л ды ш етін ің (эп и ф и з)
м ед и а л д ы ж а гы н д а т ө м е н д е б ер ік ө с ін д і - м еди ал ды тол ар сақ , malleolis
m edialis о р н а л а са д ы . О н ы ң арт ж ағы н да ж ай п ақ сү й ек т і ж ү л г е, sulcus
m alleolaris, с ің ір д ің ө т ет ін ізі бар. А сы қты ж іл ік тің т ө м ен г і ш ет ін д е аяқ
үш ы с ү й е к т е р ім е н б у ы н д а с у ғ а арн алған б е й ім д іл ік т е р , fa cies articularis
157

159.

78
с у р е т. Асықты жілік, tibia,
ж ән е асықты жілік шыбығы,
fibula, оң.
А
алды нан қарағандағы к өр інісі: 1 - em in en tia in tercon d ylaris;
2 - co n d y lu s m ed ia lis; 3
tu b e­
rositas tibiae; 4 - fa cie s m ed ia lis; 5 fa c ie s lateralis; 6
m argo anterior
tibiae; 7 - m argo in tero sseu s tibiae;
8 - m argo m ed ia lis; 9 - tibia; 10 m a lle o lu s m ed ia lis; 11
m a lle o lu s
lateralis; 12
fibula; 13
m argo
in tero sseu s fib u lae; 14
m argo
anterior
fib u lae;
15
fa cie s
m ed ia lis; 16 - fa cie s lateralis; 17 caput fib u lae; 18 - apex; 19
co n d y lu s m ed ia lis. Б - артынан
қ ар аған д ағы к өр ін ісі: 1 -tu b ercu la
in terco n d y lo id ea
laterale
et
m ed iale; 2 - c o n d y lu s lateralis; 3 apex; 4 - caput fib u lae; 5 - m argo
in te r o sseu s fib u lae; 6
fa cie s
posterior; 7 - fibu la; 8 - fa cie s
lateralis; 9 - m a lle o lu s lateralis; 10 fa c ie s articularis m a lle o li; 11 m a lle o lu s m ed ia lis;
12 - sul.
m a lleo la ris; 13 tibia; 14 m argo
m ed ia lis; 15 - m argo in terosseu s
tibiae; 16 - fa c ie s posterior; 17 lin ea m . so le i; 18 - co n d y lu s
m ed ia lis.
in f e r io r ,
және медиалды толарсақтың латералды жағында - f a c i e s
a r tic u la r is m a lle o li жайғасқан. Асықты жіліктің дисталды шетінің
латералды жиегінде тілік, in c is u r a f i b u l a r i s , кіші жіліншікпен
қосылатын жер болады.
Асықты жілік шыбығы, кіші жіліншік, f i b u l a , (грекше регопе),
шеттері жуандаған жұқа әрі ұзын сүйек болып табылады. Жоғарғы
(проксималды) эпифиз жайпақ дөңгелекше буындық беті, f a c i e s
a r tic u la r is
c a p itis fib u la e ,
арқылы асықты жіліктің латералды
айдаршығы буындасатын кішкене бас, c a p u t f i b u l a e , түзеді. Осы беттің
сәл артқы және бүйір жағынан жоғары карай сүйекті бұдыр, бастың
ұшы, a p e x c a p i t i s f i b u l a e шығып тұрады. Шыбықтың денесі үш жиекті
және өзінің бойлық білігі бойынша сәл-пәл бұратылған сияқты. Сүйек
диафизының асықты жілікке қараған және сүйекаралық жарғақтың,
m e m b r a n a in t e r o s s e a c r u r is , бекуіне арналған жиегі m a r g o in t e r o s s e a
ретінде белгіленеді.
158

160.

А сы қты ж іл ік ш ы бы ғы ны ң т ө м ен гі (д и ста л л ы ) эп и ф и зі ж у а н д а п ,
гегіс б уы н ды к б е т і , fa cies articularis malleoli, бар латералды толар сак ,
m alleolus lateralis , т ү з е д і.
С ү й е к т е н у і. Т ізе буы н ы айм ағы с ү й е к т е н у ін ің р ен тген ол оги ял ы к
к ө р ін іс і с ү й е к т е н у н ү к т ел ер ін ің ор тан ж іл ік тін ди стал ды эп и ф и зін д е
ж ә н е tib ia -н ы ң п р ок си м ал ды э п и ф и зін д е т у у алды н да н ем е с е туған н ан
к ей ін көп үза м а й ж ә н е fib u la -ны ң п рок си м ал ды эп и ф и зін е 3 -5 ж аста
п ай да б о л у м е н аны қталады . Ж аңа туған н әр ес т е н ің р ен тген огр ам м асы н да ортан ж іл ік т ің д и ст а л д ы эп и ф и зін ін ж ә н е tib ia -ны ң п р ок си ­
малды э п и ф и зін ің сү й ек т і ядролары н ы ң бо л у ы баск а си м п то м да р м ен
қатар н ә р е с т е н ің к үн і ж ет іп туған ды ғы н ы ң б е л г іс і бол ады .
P a tella б ір т ү зіл іс к е айн ала қ о сы л ы п -б ітіск ен (3 -5 ж аста) б ір н еш е
с ү й е к т е н у н ү к т ес ін ен дам и ты нды ғы н этап к о р сет у керек. О лар
қ о сы л ы п -б іт ісп е г ен ж а ғд а й д а т із е тобы ғы екі (p a tella bipartita) н ем е с е
үш (trip artita) б ө л ік к е б ө л ін г е н к ү й д е қалады .
T u b ero sita s tib ia e с ү й е к т е н у ін ің ө зін д ік сипаты бай қ алады , ол қыз
балан ы ң 11- 13 ж а с аралы ғы н да, ер балал арда 12-15 ж ас аралы ғы нда
бай қ алаты н к ө п т еген с ү й е к т е н у н ү к тел ер ін ен дам и ды . Барынш а
п р ок си м ал ды , яғн и тік ел ей эп и ф и з ж аны н да п ай да болаты н сү й ек т і ядр о
т е з он ы м ен қ о сы л ы п -б іт ісіп , эп и ф и з “түм сы қ ш асы н ” т ү з е д і. О дан кейін
э п и ф и зб е н б ір с ү й ек т і т ү зіл іс к е қ о сы л ы п -б ітісетін баск а сү й ек т ен у
ядр олары (а п о ф и за р л ы қ ) п ай да бол ады . О сы дан к ей ін 6 -9 ж ы лда бүл
сү й е к т і т ү з іл іс т ің (яғн и эп и ф и з б ен а п о ф и зд ің ) асықты ж іл ік тің
м е т а ф и зд е р ім е н с и н о с т о зд а н у ы сан сү й ек т е 2 0 -2 4 ж аста, tib ia -д а - 1 9 -2 4
ж аста, Ғ іЬ и1а-да-22-24 ж аста бастал ады .
Р ен т ген о гр а м м а л а р д а к ей д е балты р б ү л ш ы қ етін ің латералды
басы н ы ң с ің ір ін д е т ү зіл е т ін тұр ақ сы з тобы қ , p a tella , к е з д е с е д і.
АЯҚ ¥Ш Ы СҮЙЕКТЕРІ
А я қ ү ш ы н д а т іл ер се к , табан ж ә н е бақ ай сү й ек т ер і аж ы раты лады .
Т іл е р с е к , tarsus , б іл е з ік сү й е к т е р і сияқты екі қатарға орн аласк ан
ж е т і қы сқ а к еу ек сү й е к т е н т ү зіл г е н . А ртқы н ем е с е п рок сим ал ды катар
ек і б ір ш а м а ір іл е у сү й е к т е н - асы қ ж ә н е он ы ң асты н да ж аткан өк ш е
с ү й е к т е н қ үр ал ады . А л ды ң ғы н е м е с е ди ста л ды катар, м еди ал ды ж ә н е
л атер ал ды б ө л ім д е р д е н тұ р а д ы . М ед и а л ды б ө л ім қ а й ы қ тәр ізді ж ә н е үш
с ы н а т ә р із д і с ү й е к т е н т ү зіл г е н . Л атералды б ө л ім д е тек б ір ған а текш е
с ү й е к ж атады . А д а м д е н е с ін ің тік қалпы на бай лан ы сты аяк ұш ы б ү к іл
ж о ға р ғы ж атқ ан д е н е б ө л ім ін ің салм ағы н к ө р с ет е д і, осы ған бай лан ы сты
ж а н у а р л а р м ен сал ы ст ы р ға н д а адам аяқ үш ы с ү й е к т е р ін ің қүры лы сы нда
е р е к ш е л ік т е р б о л а д ы (7 9 -с у р е т ).
М ә с е л е н , а да м аяқ үш ы н ы ң басты тір ек п у н к т ер ін ің б ір ін д е ж аткан
ө к ш е с ү й е г і бар ы н ш а ү л к е й іп , б е р ік т е н іп , алды ңғы -артқы бағы тта
159

161.

созылған және артқы ұшында өкше төмпешігі, tuber calcanei, түрінде
жуандаған, ұзарған пішінге ие болған.
Асықты жілік сирақ сүйектерімен (жоғарғы жағында) және
қайықтәрізді сүйекпен (алдыңғы жағынан) буындасуға бейімделген,
оның үлкен және буындық беттерінің болуы осыған байланысты.
Тілерсектің үлкен ауырлық көтеретін басқа сүйектері де едәуір
қомақтанып және аяқ ұшының күмбез пішініне бейімделген.
1. Асық топай сүйек, talus, алдыңғы жағында тарылған мойынға,
collum tali айналатын денеден, corpus tali тұрады; мойын қайықтәрізді
сүйекпен, facies articularis navicularis буындасуға арналған буындық
беті бар сопақ дөңес баспен, caput tali аяқталады. Асық сүйек денесінің
жоғарғы жағында сирақ сүйектерімен буындасуға арналған шығыршық,
trochlea tali, орналасады. Шығыршықтың жоғарғы буындық беті, facies
superior асықты жіліктің дисталды буындық бетімен буындасатын жер,
алдынан артқа қарай дөңес және фронталды бағытта сәл ойыс. Оның екі
жағында жатқан шығыршықтың екі бүйір буындық беттері, facies
m alleolares medialis et lateralis толарсақтармен буындасатын жер болып
табылады. Латералды толарсаққа арналған буындық беті, facies
m alleolares lateralis төменгі жағында асық сүйек денесінен шығатын
бүйір өсіндісіне, processus lateralis tali, иіледі. Шығыршықтың артында
асық сүйек денесінен m. flexor hallucis longus сіңірі өтуге арналған
кішкене жүлгемен бөлінген артқы өсінді, processus posterior tali,
шығады. Асық сүйектің төменгі жағында өкше сүйегімен буындасуға
арналған екі (алдыңғы және артқы) буындық беті болады. Олардың
арасымен терең жүлге, sulcus tali өтеді.
2. Өкше сүйек, calcaneus. Сүйектің жоғарғы жағында асық сүйектің
төменгі буындық беттеріне сәйкес келетін буындық беттер орналасады.
Медиалды жаққа қарай өкше сүйегінің, sustentaculum tali деп аталатын
өсіндісі - асық сүйектің тірегі шығады. Асық сүйектің басын ұстап
тұратындықтан, оған сондай ат берілген. Өкше сүйегінің алдыңғы
бөлімдегі буын беттері осы сүйектің артқы буындық бетінен жүлге, sulcus
calcanei арқылы бөлінген, ол асық сүйектің нақ осындай жүлгесіне
жанасып, онымен бірге аяқ ұшының сыртында латералды жағынан
ашылатын сүйекті қойнау, sinus tarsi, түзеді. Өкше сүйегінің латералды
бетінде ұзын жіліншік бұлшықетінің сіңіріне арналған жүлге өтеді. Өкше
сүйегінің тілерсек сүйектері екінші қатарына қараған дисталды жағында
текше сүйекпен буындасуға арналған буындық беті, facies articularis
cuboidea жатады. Өкше сүйегі денесі арт жағынан бүдырлы темпе, tuber
calcanei түрінде аяқталады, ал ол табан жағына қарай екі төмпешік processus lateralis жене processus medialis tuberis calcanei түзеді.
3. Қайықтәрізді сүйек, os naviculare, асық сүйек басы мен үш
сынатәрізді сүйектердің арасында орналасқан. Оның проксималды
жағында асық сүйекпен қосылуға арналған сопақ ойыс буындық беті
орналасқан. Дисталды беті үш сынатәрізді сүйекпен буындасуға
160

162.

7 9 - с у р е т. Аяк үшы сү й ек т ер і,
ж огар ы дан карагандағы
к ө р ін ісі.
1 talus;
2 - caput tali;
3 - os
n a v icu la re; 4 - o s c u n eifo rm e laterale; 5
- o s c u n e i- form e interm ed ium ; 6 - os
c u n e ifo r m e m ed iale; 7 - o s m e tatarsi
I; 8 - p h a la n g es d ista lis; 9 - p h alan ges
m ed ia; 10 - p h a la n g es p roxim ales; 11
tu b ero sita s o s s is m etatarsalis Y; 12 - os
cu n o id eu m ; 1 3 - p ro cessu s lateralis tali;
14 - ca lc a n e u s.
ossa pedis ,
арналған үш тегіс буындық бетке
бөлінеді. Медиалды жағынан
және төмен қарай сүйекке тері
арқылы оңай сипап сезілетін
бұдырлы төмпешік, tuberositas
ossis navicularis, шығып түрады.
Латералды жағында текше сүйекке арналған кішкене буын
алаңы жиі кездеседі.
4.
5. 6. Үш сынатәрізді сүйек,
ossa cuneiformia өздерінің сыртқы түріне қарай осылай аталады
және os cuneiforme mediale,
intermedium et laterale деп белгіленеді. Сүйектердің ішіндегі ең
ірісі - медиалды сүйек, ең кішкентайы, ал латералды сүйекорташасы. Сынатәрізді сүйектердің сәйкес беттерінде көрші
сүйектермен буындасуға арналған буын беттері орналасады.
7. Текше сүйек, os cuboideum, аяқ үшының латералды жиегінде өкше
сүйегі мен IV және V табан сүйектері негізінің арасында жатады.
Осыған орай сәйкесті жерлерде буындық беттері орналасады. Сүйектің
табан жағында қиғаш бұдырмақ, tuberositas ossis cuboidea шығып
түрады, оның алдында жүлге, sulcus tendinis т. peronei longi, өтеді.
Табан сүйектері, metatarsus, қысқа моноэпифизарлы қуысты
сүйектерге жататын және қолдағы алакан сүйектеріне үқсайтын бес
табан сүйектерінен, ossa metatarsalia, түрады (79-сурет). Алақан сүйектеріндегі сияқты, олардың да проксималды шеті, немесе негізі, basis,
ортаңғы бөлігі, немесе денесі, corpus, және дисталды шеті, басы, caput
болады. Оларды аяқ үшының медиалды жиегінен бастап санайды. Табан
161

163.

сүйектері өздерінің негіздерімен тілерсектің дисталды қатары
сүйектеріне I, II және III табан сүйектерінің әрқайсысы сәйкесті
сынатәрізді сүйекпен байланысатындай, ал IV және V табан сүйектері
текше сүйекпен байланысатындай болып буындасады. II табан сүйегінің
негізі онымен буындасатын аралық сынатәрізді сүйектің қысқалығынан
едәуір артқа қарай шығып тұрады. Буындық беттерінен басқа табан
сүйектерінің негіздерінің проксималды шеттерінде (тілерсек сүйектерімен
буындасатын жерлерде) қысыңқы бүйірлік беттері - бір-бірімен буында­
сатын жерлер болады. V табан сүйегінің негізінде тек медиалды жағында
ғана IV табан сүйегіне арналған буын беті болады. Ал ол латералды
жағынан бұдырмақ, tuberositas ossis metatarsalis V, түзеді. I табан сүйегінің
негізінің де табан жаққа қарай шығатын бұдырмағы, tuberositas ossis
metatarsalis болады. Бастары бүйір жақтарынан қысылған және алақан
сүйектерінің бастары сияқты, бұлардың жан-жағында байламдардың
бекуіне арналған шұңқырлары болады. I табан сүйегі - ең қысқа әрі жуаны,
II табан сүйегі - ең ұзыны.
А я қ ұ ш ы б а қ а й л а р ы н ы ң с ү й е к т е р і, бақайшақтар, phalanges
digitorum p edis (қысқа қуысты моноэпифизарлы сүйектер) қол ұшының
осындай сүйектерінен кішілеу шамаларымен өзгешеленеді. Тек екі
бақайшағы бар I бақайды қоспағанда, бақайлар, саусақтар сияқты үш
бақайшақтан тұрады. Дисталды бақайшақтардың шетінде жуандаған
бұдырмағы, tuberositas phalangis distalis, болады, бұл олардың басты
ерекшелігі болып табылады.
Дәнтәрізді сүйектер табан сүйектер-бақайшақтар буындары (I бақай
аймағында тұрақты) мен I бақайдың буынаралық буынында кездеседі.
С ү й е к т е н у і. Аяқ ұшы қаңқасы мен сирақ-асық буыны аймағының
жасқа байланысты рентгенологиялық көрінісі сүйектену нүктелерінің
біртіндеп пайда болуына сәйкес келеді: calcaneus-те құрсақтағы 6 айлық
жаста, talus - 7-8 айлығында, cuboideum 9 айлықта, cuneiforme laterale 1 жаста, tibia дисталды эпифизінде - 2 жаста (синостоз 20-22 жаста),
қысқа қуысты сүйектер эпифиздерінде - 2-3 жаста (синостоз 20-25
жаста) cuneiforme mediale-де 2-4 жаста, cuneiforme intermedium-де 3-4
жаста, naviculare-де 4-5 жаста пайда болады (2 -кесте). Аяқ ұшы қаңқасы
сүйектенуінің кейбір ерекшеліктерін атап корсету керек. Өкше
сүйегінің 7-9 жаста пайда болып, оның денесімен 12-15 жаста
бітісіп-өсетін бірнеше сүйектену нүктелерінен дамитын апофизі, tuber
calcanei, болады, жекелеген сүйекті ядролар processus posterior tali
қайықтәрізді сүйек апофизінде, tuberositas ossis navicularis V табан
сүйегі апофизінде, tuberositas ossis metatarsi quinti байқалады. Бұл
сүйекті ядро лары бар кезінде сүйектің сынығы деп қателесуге болады.
Бұл жағынан қыз балаларда 8-12 жаста, ер балаларда 11-13 жаста
сүйектенетін I бақайдың тобық сүйектерін ескеру керек. V бақайда
редукциялану себебінен кейде екі бунақ қана болуы (бифалангия)
байқалады.
162

164.

2-кесте
Туганнан кейін пайда болатын аяк-колдагы сүйектену нүктелері
Сүйек
Сүйектену
нүктелерінін пайда
болатын орындары
Пайда болу
кезецдері
Сүйек
денесімен
тұтасу
кезені,
жасы
1
2
3
4
2-ай соңында
3-7
1 жас
15-18 жас
15-19 жас
15-17
18-19
20-21
16-18
20-25
1 жас (7 жатырішілік даму
2 жас)
1-5 жас
1-5 жас
1-5 жас
4-18 жас
4-11 жас
7-16 жас
3-7
Жауырын
Жауырын мойны
Қүстұмсық тәрізді
өсінді
Иық өсіндісі
Медиалды жиек
Бүғана(денесінде шеміршектік кезең
болмайды)
Төстік шеті
Тоқпан жілік
Басы
Шынтақ жілік
Кәрі жілік
Үлкен төмпешік
Кіші төмпешік
Айдаршық басы
Латералды айдаршык
Медиалды айдаршык
Шығыршық
Проксималды эпифиз
Дисталды эпифиз
Проксималды эпифиз
Дисталды эпифиз
Білезік
Басты сүйек
Ілмектәрізді сүйек
Үшқырлы сүйек
Жартыайтәрізді сүйек
Қайықтәрізді сүйек
Трапециялық сүйек
Трапециятәрізді сүйек
Бүршақтәрізді сүйек
Алақан
сүйектері
Эпифиздер
7-14 жас
3-14 жас
2,5-10 жас
4-9 жас
1 жас
1 жас
6 ай 7,5 жас
6 ай - 9,5 жас
2.5 - 9 жас
1,5-10 жас
2.5 - 9 жас
6,5 - 16,5 жас
10 ай - 7 жас
3-7
15-25
13-21
13-21
13-21
13-21
13-20
15-25
13-21
15-25
15-25
163

165.

жалгасы
1
Ж ам бас сү й ек
2
3
4
5 ай - 7 ж ас
14-21
13-15 ж ас
2 0 -2 5
1 - 2 ж ас
15-22
Ү л к ен ұрш ы қ
1 , 5 - 9 жас
14-25
К іш і ұрш ы қ
6 - 1 4 ж ас
14-
22
қүр сақ іш іл ік
д а м уд ы ң 6-айы
1-ж асты ң 3-айы
15-
24
Э п и ф и зд ер
Қ ы р, қы лқандар,
ш он -д ан ай т ө м п еш ігі,
қасаға төм п еш ігі
О ртан ж ілік
Басы
Т ө м ен гі эп и ф и з
2 -6 ж ас
Т ізе тобы ғы
А сы қты ж ілік
К іш і ж іл ін ш ік
П рок си м алды эп и ф и з
7-ай қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 7 ж ас
П рок си м алды эп и ф и з
2 -6 ж ас
Д и стал ды эп и ф и з
Т іл ер сек
5 -6 ай
қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 1 ж ас
Ө кш е с ү й е г ін ің
тө м п еш ігі
5 -1 2 ж ас
М еди ады сы н а т әр ізд і
сүй ек
9 ай қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 3-5 ж ас
9 ай қүрсақ
қ ұр сақ іш іл ік 4 ж ас
А ралы қ сы н а т әр ізд і
сүй ек
9 ай қ үр сақ іш іл ік
д а м у - 5 ж ас
Қ ай ы қ тәр ізді сүй ек
3 ай қ үр сақ іш іл ік
д а м у - 5 ж ас
Т абан
сү й ек тер і
Э п и ф и зд ер
1 , 5 - 7 жас
Бақайш ақтар
Э п и ф и зд ер
1,5 - 7,5 ж ас
164
15-25
3 ай - 3 ж ас
Ө кш е, тол ар сақ ,
тек ш е сүй ек тер і
Л атералды
сы н а т ә р ізд і сүй ек
16-25
13-22
1 1-22

166.

СҮЙЕКТЕР ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛ ІМ ARTHROLOGIA
С ү й е к т е р д ің
алғаш қ ы
б іт іс іп -к о с ы л у
п іш ін і (к ар ап ай ы м
суда
т ір ш іл ік е т е т ін о м ы р т к а л ы л а р д а ), о л а р д ы н д ә н е к е р н е м е с е ш ем ір ш ек
т ін д е р арқы лы б іт іс у і б о л а д ы . А л а й д а с ү й е к т е р д ің м ү н д а й б іт іс у
т ә с іл і қ о зғ а л ы с к ө л е м ін ш е к т е й д і. Қ о зға л ы ст ы ң с ү й е к т і ры чагтар
арқы лы
пайда
болуы
сүйектер
а р а сы н да ғы
т ін д е р
тар ал ы п -
ж о й ы л у ы м е н с а ң ы л а у л а р м ен қ у ы ста р п а й д а б о л а б а ст а й д ы д а , со н ы ң
н ә т и ж е с ін д е
с ү й е к т е р д ің
ж аңа
т ү р і-ү з іл м е л і,
буы н дасу
п а й да
б о л а д ы . Ж а н у а р л а р ү ш ін , ә с ір е с е қ ұрл ы қ та т ір ш іл ік е т у г е қ а ж ет т і,
сүйекті
р ы ч а гт а р ға
қ а ж ет т і
к ең
аук ы м ды
қ и м ы л дар
ж а са у ғ а
м ү м к ін д ік б е р е т ін б у ы н д а р т ү з іл е д і. С ө й т іп , ф и л о г е н е з ү р д іс ін д е
с ү й е к т е р д ің қ о сы л у ы н ы ң 2 т ү р і да м и ды : қ о зға л ы с аукы м ы ш ек т еу л і
т ұ т а с , үздіксіз ( ү з іл іс с із ) қ о сы л у ж ә н е к ей ін г і - үзілмелі (ү з д ік т і), кең
ауқы мды
қ о зғ а л ы с т а р
ж асауға
м ү м к ін д ік т е р
Ж а н у а р л а р д ы ң қ о р ш а ға н о р т а ға б у ы н д а ғы
б е й ім д е л у ін ің
о сы
э м б р и о г е н е з ін д е
де
ф и л о г е н е з д ік
с ү й е к т е р д ің
ү р д іс ін
б е р е т ін
қ о сы л у .
қ о зға л ы ста р ы арқы лы
бейн елей
оты р ы п , адам
қ о сы л ы п -ж а л ға су ы
осы
к е зе ң д і
қ а й т а л а й д ы . А л ға ш қ ы к е з д е қ аң қ ан ы ң б а стам ал ы р ы ө за р а м е зе н х и м а
қ а б а т ш а л а р ы м е н ү з д ік с із б а й л а н ы сқ а н . М е з е н х и м а д ә н е к е р т ін г е
а й н а л ы п , о д а н с ү й е к т е р д і б а й л а н ы сты р а ты н а п п а р а тта р т ү з іл е д і.
Е г ер с ү й е к т е р а р а сы н д а ғы д ә н е к е р т ін д ік б ө л ік т е р і т ү т а с ү з д ік с із
байланы сса-синарт роз п а й д а б о л а д ы . Е гер о л а р д ы ң іш ін д е д ә н е к е р
т ін н ің
таралу
ж о л ы м ен
қуы с
п ай да
болса,
онда
с ү й ек т ер д ің
қ осы л уы н ы ң ж аң а т ү р і - қуы сты н ем е с е ү зіл м ел і тү р і - диартроз пай да
болады .
С ө й т іп , д а м у ы , қүры лы сы ж ә н е қ ы зм еті бой ы н ш а сү й е к т е р д ің
б ір -б ір ім е н қ осы л ул ар ы н екі үл к ен топ қ а б е л у г е болады :
1. Ү з д ік с із (ү з іл іс с із ) қ осы л ы стар - си н а т р о зд а р (B N A ) - дам уы
е р т е л е у , қ ы зм еті ж агы н ан қ озгал м ай ды н е м е с е аз қ озгалады .
2. Ү зд ік т і (ү з іл іс т і) қ озгал ы стар , б у ы н д а р - д и а р т р о зд а р (B N A ) к еш т е у д а м и д ы ж ә н е қ ы зм еті ж агы нан қозгалм алы .
О сы п іш ін д е р д ің а р асы н да ауы спалы - ү з д ік с із д е н ү зд ік т іг е н ем е с е
к е р іс ін ш е п іш ін і б о л а д ы . О л н агы з буы н күры лы сы ж оқ к іш к ен е
са ң ы л а у д ы ң б о л у ы м е н
си п аттал ады , о сы д а н к ел іп м ү н д а й п іш ін д і
ж ар ты л ай б у ы н - с и м ф и з, s y m p h y sis (B N A ) д е п атайды .
12—210
165

167.

Сүйек қосылысының жіктелуі
і
1
С и н ар тр оздар
1
т
т
С и н д е с м о здар
С и н о ст о здар
I
д и а р т р о зд а р
(б у ы н д а р )
си м ф и з
I
1
1
С инхонд р о зд а р
бір
біл ік ті
буы н д ар
екі
біл ік ті
буы н д ар
көп
біл ік ті
буы н д ар
1
С
У ақы тш а
і
Ц и л и н д р т әр ізд і
I
Байламдар
1
М ем бр ан алар
Ш ар тәр ізд і
тұрақты
1
ж іктері
Ш ы ғы рш ы қтәр ізд і
і
Э л л и п ст әр ізд і
т егіс
табақ ш а т ә р ізд і
~ Г ~
А йдаршық
т ә р ізд і
е р т ә р ізд і
I
Қ абы ршақты
с ер п ін д і
бай л ам дар
(си н эл а ст о з)
тісті
1
т егіс
Үздіксіз қосылыстар - синартроздар
Атап өтілгендей, қаңқа өз дамуында 3 кезеңнен өтеді: дәнекер тінді,
шеміршекті және сүйекті. Бір кезеңнен басқа кезеңге өту сүйектер
арасындағы тін өзгерісіне де байланысты болғандықтан, сүйектердің
қосылуы да өз дамуында осы үш кезеңнен өтеді, сондықтан синартроздың үш түрін ажыратады (80-сурет):
I. Егер туғаннан кейін сүйектер арасында дәнекер тін қалса, онда
сүйектер дәнекер тін арқылы қосылады - articulationes fibrosae
(латынша-fibra, талшық), syndesmosis (desme - байлам) синдесмоз.
II. Егер сүйектер аралығында дәнекер тін шеміршек болса, онда
сүйектер шеміршек тін арқылы байланысады - articulationes cartilagi166

168.

80 - с у р е т. С үй ек қосы лы стары ны ң түр л ер і (үл гі).
А б уы н . Б с и н д е с м о з . В - с и н х о н д р о з. Г - си м ф и з (гем и ар тр оз).
1 - сү й ек қабы; 2 сүй ек ; 3 - талш ықты д ә н е к е р тін; 4 ш ем ірш ек;
5 - си н о в и а л д і ж арғақ; 6 - ф и бр озд ы ж арғақ; 7 - буы нды қ ш ем ірш ек;
8 - буы н қуы сы ; 9 - қ асаға аралы қ д и с к ід е г і саңы лау; 10 - қасаға аралық ди ск .
пеае (латынша-cartilago, шеміршек), s.synchondrosis (грекше-chondros,
шеміршек), синхондроз.
III.
Сүйектер арасында дәнекер тін сүйек тініне ауысса немесе алдымен шеміршек, содан кейін сүйек тініне (хондралды остеогенезде) ауысса,
онда сүйектер сүйек тіні арқылы қосылады - синостоз (synostosis) (BNA).
Жеке түлға өмірі бойында сүйектердің қосылу сипаты өзгермей
қалмайды. Сүйектенудің үш кезеңіне сәйкес синдесмоздар синхондроздар мен синостоздарға айналуы мүмкін.
Синдесмоз, articulatio fibrosa, сүйектердің дәнекер тін арқылы
үзіліссіз қосылуы болып табылады.
1. Егер дәнекер тін сүйектердің үлкен аралықтарын толтырса, онда
мұндай қосылу сүйекаралық жарғақ, membrana interossea, түріне ие
болады, мысалы, білекте немесе сирақтағы сияқты.
2. Егер аралық дәнекер тін талшықты шоғырлар қүрылысына ие
болса, онда фиброзды байламдар, ligamenta (омыртқа бағанасының
байламдары) түзіледі. Кейбір жерлерде (мысалы, омыртқа доғаларынын
арасында) байламдар серпінді дәнекер тіннен (synelastosis - BNA)
тұрады; олар сарғыш түсті (ligg. flava).
3. Бассүйек сүйектері арсында аралық дәнекер тін жүқа қабатша
сипатына ие болса, онда жіктер, suturae, пайда болады. Ұзара қосылатын сүйек жиектерінің пішініне қарай жіктерді былайша бөледі:
а)
тісті жік, sutura serrata, бұл жағдайда бір сүйектің жиегіндегі
тістер басқа сүйек тістері аралықтарына кіріп түрады (бассүйек
күмбезінің сүйектердің көбісінде осылай).
167

169.

ә) қабыршақты, sutura squamosa, бұл жағдайда бір сүйектің жиегі басқа
сүйектің жиегімен бастырылады (самай және шеке сүйектері арасында).
б)
тегіс, sutura plana - жиектердің жанасуы (бет сүйектерінің
араларында).
Синхондроз, articulatio cartilaginea, - сүйектердің шеміршек тіні
арқылы үзіліссіз қосылуы және шеміршектің физикалық қасиеттері
арқасында серпінді қосылу болып табылады. Синхондроз кезінде
қимыл аздау және серпімді сипатты болады. Олар шеміршек қабатшаларының қалыңдығына байланысты, ол соғұрлым қалың болса,
көбірек қозғалғыш келеді.
Шеміршек тінінің (гиалинді немесе фиброзды) қасиеттеріне
қарай:
1) гиалинді синхондроз, мысалы, 1- қабырға мен төссүйек арасында;
2) талшықты синхондроз деп бөледі.
Талшықты синхондроз механикалық әсерге кедергі көптеу жерде,
мысалы омыртқа денелері арасында, пайда болады. Бұл жерде талшықты синхондроздар өздерінің серпімділігі арқасында соққы мен
шайқауларды жұмсартып, буфер рөлін атқарады.
Белгілі мерзімге байланысты синхондроздар былай бөлінеді:
Уақытша синхондроздар - белгілі бір жасқа дейін ғана болып, одан
кейін синостоздарға алмасады, мысалы, эпифиз бен метафиз арасындағы немесе бір жамбас сүйекке қосылатын жамбас белдеуінің үш
сүйегі арасындағы синхондроздарЛ Уақытша синхондроздар қаңқа
дамуының екінші кезеңі болып табылады.
Тұрақты синхондроздар - бүкіл өмір бойы болады, мысалы, самай
сүйегі пирамидасы мен сынатәрізді сүйек, пирамида мен шүйде сүйегі
арасында.
Егер синхондроздың ортасында буындық беттері мен қапшығы бар
нағыз буын қуысы сипаты жоқ тар саңылау түзілсе, онда мұндай
қосылулар үздіксізден үзілістегі (буындарға) өтпелі болады да, симфиз,
symphysis, деп аталады (мысалы, маңдай симфизі, symphysis pubica).
Симфиз буындардың редукциясы нәтижесінде үзілісті қосылудан
үздіксіз қосылуға ауысу арқасында түзілуі мүмкін, мысалы, кейбір
омыртқалыларда бірқатар омыртқалардың денелері арасында буын
қуысынан саңылау қалады.
Үздікті (үзілісті) қосылыстар, буындар, диартроздар
Буын дегеніміз үздікті (үзілісті), қуысты, қозғалмалы қосылу немесе
буындасу, articulatio synovialis (грекше arthron - буын, осыдан arthritis буынның қабынуы). Әрбір буында қосылатын сүйектердің буындық
беттері, буын қапшығы (сүйектердің буындасатын шеттерін муфта
168

170.

сиякты коршап түратын) және онын ішінде сүйек арасында жататын
буын куысы болады.
1. Буындык беттер, facies articulares, гиалинді, кейде талшыкты,
калыңдығы 0,2 - 0,5 мм буын шеміршегін, cartilago articularis, жабылган. Ұдайы үйкелу салдарынан буындык шеміршек буындык беттерінің
сырғанауын жеңілдететін жылтырлыкка ие болып, ол шеміршектің
серпімділігінен соккыны жүмсартып, буфер кьпметін аткарады. Әдетте
буындык беттер азды-көпті бір-біріне сәйкес келеді (конгруэнтті).
Мәселен, бір сүйектің буындык беті дөңес (буын басы) келсе, ал баска
сүйектің буындык беті тиісінше ойыс болады (буындык шүнкыры).
2. Буын қапш ы ғы , capsula articularis, буын куысын саңылаусыз
коршай отырып, буындасатын сүйектерге олардың буындык беттерінің
жиегін ала немесе олардан сәл кейіндеу өсіп-бекиді. Ол сырткы
фиброзды жарғақ, membrana fibrosa, мен ішкі синовиалды жарғактан
membrana sinovialis, түрады. Синовиалды жарғак буындык бетіне
қараған жағында эндотелий жасушалары кабатымен жабылған, соның
салдарынан тегіс және жылтыр болады. Ол буын куысына жабыскақ
мөлдір синовиалды сүйыктық - синовияны, synovia, бөледі де, ал ол
буындық беттерінің үйкелісін азайтады. Синовиалды жарғак буындык
шсміршектердің жиектерінде аяқталады. Ол көбіне синовиалды бүрлер,
vili synoviales деп аталатын кішкене өсінділер түзеді. Сонымен катар ол
буын ішіне сыртынан өсіп енетін үлкенді-кішілі синовиалды катпарлар,
plicae synoviales, түзеді. Кейде синовиалды катпарларда оларға
сыртынан өсіп енетін едәуір мөлшерде май жиналады, ондай жағдайда
майлы қатпарлары, plicae adiposae, деп аталатын пайда болады, оған
тізе буынының plicae alares мысал бола алады.
Кейде буын қапшығы жүкарған жерлерінде дөңестер немесе
сіңірлерді айнала орналасатын немесе буынға жакын бүлшықеттер
астында - синовиалды каптар, bursae synoviales, түзеді. Олар козғалыс
кезінде сіңірлер мен бүлшықеттердің үйкелісін азайтады.
3. Буын қуысы, cavitas articularis, буындык беттер жэне
синовиалды жарғақпен шектелген саңылаусыз (герметикалы), кеңістік
болып табылады. Қалыпты жағдайда ол бос куыс емес, буындык
беттерін ылғалдандырып және майлап, олардың арасындағы үйкелісті
азайтатын синовиалды сүйықтықпен толған. Сонымен катар сұйыктықтардың алмасуында және буындык беттерін іліктестіру арқылы
бекітуде рөл аткарады. Ол сондай-ақ беттерінің сығылуы және
соғылуын жүмсартатын буфер қызметін атқарады, өйткені буындардағы қозғалыс - тек сырғанау емес, буындык беттерінің ажырасуы да
болып табылады. Буындык беттерінің арасындағы қысым теріс
(атмосфералық қысымнан төмен). Сондықтан олардың ажырасып
кетуіне атмосфералык қысым кедергі жасайды (кейбір аурулар кезіндегі
буындардың атмосфералык қысымды сезгіштігі осымен түсіндіріледі,
ондай науқастар ауа райының өзгеруін болжап айта алады).
169

171.

Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның
себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттегі жағдайларда
буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа
байламдар (буын ішіндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің
қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі
жасайды. Байламдар мен бұлшықет сіңірлері буынды нығайтатын
қосалқы аппарат болып табылады.
Бірқатар буындарда буындық беттерді толықтыратын қосымша
тетіктер - буын ішіндегі шеміршектер болады; олар талшықты
шеміршек тінінен тұрады және пішіндері не тұтас шеміршек табақшалары - дисктер, disci articulares, не тұтас емес, жартыай тәрізді
иілген, сондықтан менисктер, menisci articulares, (латынша-meniscus,
жартыай) деп аталатын түзіліс түрінде, не шеміршек қуысы, labra
articularia (буын ернеулері) түрінде болады. Барлық осы буын ішіндегі
шеміршектер шеңбері бойымен буын қапшығына бітісіп-өседі. Олар
жаңа қызметтік талаптардың нәтижесінде статикалық және динамикалық жүктеменің күрделеніп, артуына жауап реакция ретінде пайда
болады. Олар бастапқы үздіксіз қосылыстардың шеміршектерінен
дамиды, өздерінде беріктік және серпімділік қасиеттерін ұштастырып,
соққылауға кедергі жасап, буындағы қозғалыстарға көмектеседі.
Буындар биомеханикасы. Тірі адам организмінде буындар үш
түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі;
2) дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененің
кеңістіктегі локомоция (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.
Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі
болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда
болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометриялық айналу
денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала
қозғалатын цилиндр ретінде, екі білікті айнала қозғалатын эллипс
ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар
ретінде.
Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.
Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:
1. Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-бүгілу (flexio),
яғни буындасатын сүйектер арасындағы бүрыштың кішіреюі және
жазылуы (extensio), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2. Сагитталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-келтіру
(<adductio), орта жазықтыққа жақындау және әкету (abductio), яғни одан
қашықтау.
3. Вертикалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (rotatio): ішке
қарай (pronatio) және сыртқа қарай (supinatio).
4. Шеңбер бойымен қозғалу (circumductio), бұл кезде бір біліктен
екінші білікке ауысу іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер
сызады, ал бүкіл сүйек - конус пішінін сызып шығады.
170

172.

Буындык беттердің сырғанай козғалуы мүмкін, сондай-ақ олар
бір-бірінен алыстауы мүмкін, мысалы, саусактарды созғанда.
Буындардағы козғалыс көлемі буындасатын беттер шамасының
айырмасына тәуелді. Егер, мысалы, буын шүңкыры үзына бойы 140°
доға болса, ал басы 210° болса, онда козғалыс доғасы 70°-қа тең болады.
Буындык беттер аумақтарының айырмасы неғүрлым көп болса,
козғалыс догасы (көлемі) соғүрлым үлкен болады және керісінше.
Буындасқан беттер аумактары айырмасының кішіреюінен баска
буындардағы қозғалысты кейбір байлам, бүлшыкеттер, сүйек өсінділері
сияқты т.б. тежеуіштер шектеуі мүмкін. Сүйек және бүлшыкеттердің
жүмыс гипертрофиясын тудыратын күшті дене (күш) жүктемесі осы
түзілістердің өсуін тудырып, жылжымалыкты шектейтіндіктен, түрлі
спортшыларда спорт түріне карай буындарда түрліше иілгіштік
(икемділік) байкалады. Мәселен, жеңіл атлетшілерде ауыр атлетшілерге карағанда иык белдеуінің қозғалыс көлемі көптеу болады. Егер
буындарда тежегіш тетіктер өте күшті дамыса, онда олардағы козғалыс
тым шектелген болады. Ондай буындар катаң буын деп аталады.
Қозғалыс шамасына қозғалыстардың көп түрлілігін арттыратын
буынішіндегі шеміршектер эсер етеді. Мәселен, буындык беттер пішіні
жағынан екі білікті буындарға жататын шыкшыт буынында буынішіндегі дисктің болуынан үш түрлі козғалыс мүмкін болады.
Байламдардыц орналасу заңдылықтары. Буынның жүмысын
бағыттап, үстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар, ligamenta, болып
табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және үстап түрушы деп
бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондықтан оларды
жақсы зерттеп, есте сактау үшін, олардың ортак орналасу заңдылықтарын білу қажет.
Байламдар буындык беттердің қозғалысын берілген буынның белгілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондықтан әрбір
буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына карай таралады.
Байламдар: а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негізінен оның шеттері бойынша орналасады.
Олар буынның берілген қозғалыс жазыктығында жатады.
Мәселен, саусақаралық бір фронталды айналу білігі бар буында,
бағыттаушы байламдар, оның бүйірлерінде (ligg. collateralia) вертикалды орналасады. Екі білікті шынтак буынында, ligg. collateralia
вертикалды, фронталды білікке перпендикуляр бойымен жүреді, ал ligg.
anulare горизонталды, вертикалды білікке перпендикуляр орналасады.
Ақырында, көп білікті үршық буынында байламдар түрлі бағыттарда
орналасады.
171

173.

Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның
себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттегі жағдайларда
буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа
байламдар (буын ішіндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің
қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі
жасайды. Байламдар мен бұлшықет сіңірлері буынды нығайтатын
қосалқы аппарат болып табылады.
Бірқатар буындарда буындық беттерді толықтыратын қосымша
тетіктер - буын ішіндегі шеміршектер болады; олар талшықты
шеміршек тінінен тұрады және пішіндері не тұтас шеміршек табақшалары - дисктер, disci articulares, не тұтас емес, жартыай тәрізді
иілген, сондықтан менисктер, menisci articulares, (латынша-meniscus,
жартыай) деп аталатын түзіліс түрінде, не шеміршек қуысы, labra
articularia (буын ернеулері) түрінде болады. Барлық осы буын ішіндегі
шеміршектер шеңбері бойымен буын қапшығына бітісіп-өседі. Олар
жаңа қызметтік талаптардың нәтижесінде статикалық және динамикалық жүктеменің күрделеніп, артуына жауап реакция ретінде пайда
болады. Олар бастапқы үздіксіз қосылыстардың шеміршектерінен
дамиды, өздерінде беріктік және серпімділік қасиеттерін ұштастырып,
соққылауға кедергі жасап, буындағы қозғалыстарға көмектеседі.
Б у ы н д а р б и о м е х а н и к а с ы . Тірі адам организмінде буындар үш
түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі;
2) дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененің
кеңістіктегі локомоция (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.
Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі
болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда
болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометриялық айналу
денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала
қозғалатын цилиндр ретінде, екі білікті айнала қозғалатын эллипс
ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар
ретінде.
Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.
Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:
1. Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-бүгілу [flexio),
яғни буындасатын сүйектер арасындағы бұрыштың кішіреюі және
жазылуы (extensio), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2. Сагитталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-келтіру
(іadductio), орта жазықтыққа жақындау және әкету (abductio), яғни одан
қашықтау.
3. Вертикалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (rotatio): ішке
қарай (pronatio) және сыртқа қарай (supinatio).
4. Шеңбер бойымен қозғалу (circumductio), бұл кезде бір біліктен
екінші білікке ауысу іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер
сызады, ал бүкіл сүйек - конус пішінін сызып шығады.
170

174.

Ьуындык бегтердің сырғанай козғалуы мүмкін, сондай-ак олар
бір-бірінен алыстауы мүмкін, мысалы, саусактарды созғанда.
Буындардагы козғалыс көлемі буындасатын беттер шамасының
айырмасына тәуелді. Егер, мысалы, буын шүнкыры үзына бойы 140°
дога болса, ал басы 210° болса, онда козғалыс доғасы 70°-ка тең болады.
Буындык беттер аумактарының айырмасы неғүрлым көп болса,
козғалыс доғасы (көлемі) соғүрлым үлкен болады және керісінше.
Буындасқан беттер аумактары айырмасының кішіреюінен баска
буындардағы козғалысты кейбір байлам, бүлшыкеттер, сүйек өсінділері
сиякты т.б. тежеуіштер шектеуі мүмкін. Сүйек және бүлшыкеттердің
жүмыс гипертрофиясын тудыратын күшті дене (күш) жүктемесі осы
түзілістердің өсуін тудырып, жылжымалыкты шектейтіндіктен, түрлі
спортшыларда спорт түріне карай буындарда түрліше иілгіштік
(икемділік) байқалады. Мәселен, жеңіл атлетшілерде ауыр атлетшілерге қарағанда иык белдеуінің козғалыс көлемі көптеу болады. Егер
буындарда тежегіш тетіктер өте күшті дамыса, онда олардағы козғалыс
тым шектелген болады. Ондай буындар катаң буын деп аталады.
Қозғалыс шамасына қозғалыстардың көп түрлілігін арттыратын
буынішіндегі шеміршектер эсер етеді. Мәселен, буындык беттер пішіні
жағынан екі білікті буындарға жататын шыкшыт буынында буынішіндегі дисктің болуынан үш түрлі козғалыс мүмкін болады.
Б а й л а м д а р д ы ц о р н а л а с у з а н д ы л ы к т а р ы . Буынның жүмысын
бағыттап, үстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар, ligamenta, болып
табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және үстап түрушы деп
бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондыктан оларды
жақсы зерттеп, есте сақтау үшін, олардың ортақ орналасу заңдылықтарын білу қажет.
Байламдар буындык беттердің қозғалысын берілген буынның белгілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондыктан әрбір
буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына карай таралады.
Байламдар: а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негізінен оның шеттері бойынша орналасады.
Олар буынның берілген қозғалыс жазықтығында жатады.
Мәселен, саусақаралық бір фронталды айналу білігі бар буында,
бағыттаушы байламдар, оның бүйірлерінде (ligg. collateralia) вертикалды орналасады. Екі білікті шынтақ буынында, ligg. collateralia
вертикалды, фронталды білікке перпендикуляр бойымен жүреді, ал ligg.
anulare горизонталды, вертикалды білікке перпендикуляр орналасады.
Акырында, коп білікті үршык буынында байламдар түрлі бағыттарда
орналасады.
171

175.

Буындардың жіктелуі мен сипаттамасы
Буындарды мынадай принциптер бойынша жіктеуге болады: 1) буындық беттердің саны бойынша; 2) буындық беттердің пішіні бойынша; 3)
қызметі бойынша.
Буындық беттердің саны бойынша былай ажыратады (81-сурет):
1.
Тек 2 буындық беті бар қарапайым буын (art. simplex) мысалы,
саусақаралық буындар.
2. Екіден көп буындасқан
беті бар курделі буын (art.
composita), мысалы, шынтақ
буыны. Күрделі буын бірнеше
қарапайым буындасудан тұрады, оларда қозғалыс жеке-жеке
жүре алады. Күрделі буында
бірнеше буындасудың болуы
олардың байламдарының ортақтығын қамтамасыз етеді.
3. Буынды екі камераға (екі
камералы буын) бөлетін буынішіндегі шеміршегі бар кешенді буын (art. сотріеха). Егер
буынішіндегі шеміршек диск
пішінді болса (мысалы, шықшыт буынында), камераға
толық бөлінеді немесе егер
шеміршек жартыай тәрізді
мениск пішінді болса (мысалы,
тізе буынында), камераға толык бөлінбейді.
4. Бірлесе қызмет атқаратын, бірақ бір-бірінен бе­
лек орналасқан буын - уйлесімді буын деп аталады. Мәселен, екі шықшыт буындары,
проксималды және дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындары
және т. б. осындай буындарға
жатады. Үйлесімді буын екі
немесе одан да көп анатомия81 - с у р е т. Буындық беттердің түрлері
лық жеке буындасудың жиыны
(үлгі).
болғандықтан, олар күрделі
А шығыршықтәрізді буын;
және кешенді буындардан өзБ - эллипстәрізді буын; В - ертогешеленеді, олардың әрқайқымтәрізді буын; Г - шартәрізді буын.
172

176.

сысы анатомиялык жағынан бірыңғай болып, кызметі жағынан әртүрлі
косылыстардан түзіледі.
Пішіні және қызметі бойынша былай жіктеледі:
Буынның кызметі айнала козғалыс жасалатын біліктер санымен
анықталады. Айнала қозғалыс жасалатын біліктер мөлшері берілген
буында оның буындасқан беттерінің пішініне байланысты. Мәселен,
буынның цилиндр пішіні тек бір айналу білігі бойында қозғалыс жасауға
мүмкіндік береді. Соның өзінде осы біліктің бағыты цилиндрдің
орналасу білігіне сәйкес келеді, егер цилиндр вертикалді тұрса, онда
қозғалыс та вертикалды білікті айнала жасалады (цилиндртәрізді буын),
егер цилиндр горизонталды жатса, онда қозғалыс цилиндрдің орналасу
білігіне сәйкес келетін горизонталды біліктердің бірін айнала жасалады,
мысалы, фронталды (шығыршықтәрізді буын).
Бүған қарама-қарсы буын басының шар тәрізді пішіні шардың
радиустарына сәйкес келетін көптеген біліктерді айнала козғалыс
жасауға мүмкіндік береді (шартәрізді буын).
Демек, біліктердің саны мен буындасқан беттердің пішіні арасында
толық сәйкестік бар: буындық беттердің пішіні буын козғалыстарының
сипатын белгілейді және, керісінше, берілген буын қозғалыстарының
сипаты оның пішінін белгілейді (П. Ф. Лесгафт).
Біз бүл жерде пішін мен қызметтің бірлігі - диалектикалық
принципін көріп отырмыз.
Осы принципке сүйеніп, буындардың мынадай бірыңғай анатомиялық-физиологиялық жіктелуін белгілеуге болады.
Б ір б іл ік т і б у ы н д а р . 1) Цилиндртәрізді буын, art. trochoidae. Осы
вертикалды, буындасқан сүйектердің ұзын білігіне параллель білікті
айнала қозғалуды-айналуды, rotatio - қамтамасыз етеді, мүндай буын
айналғыш буын деп аталады.
2) Шыгыршықтәрізді буын, ginglymus (мысалы, саусақтардың
бунақаралық буындасуы). Мұның шығыршық тәрізді буындық беті көлденең жатқан цилиндр, оның ұзын білігі көлденең, фронталды
жазықтықта, буындасатын сүйектердің ұзын білігіне перпендикуляр
жатады; сондықтан шығыршықтәрізді буында қозғалыс осы фронталды
білікті айнала жасалады (бүгілу және жазылу). Буындасқан беттердегі
бағыттаушы жүлгелер мен бүйірге қарай ығысуды болдырмай, бір
білікті айнала қозғалуға көмектеседі.
Егер бағыттаушы жүлге шығыршықтың білігіне перпендикуляр
емес, біршама бүрыш жасай орналасса, онда оны созғанда винттәрізді
сызық пайда болады. Мұндай шығыршықтәрізді буынды винттәрізді
деп қарастырады (мысалы, тоқпан-шынтақ буын). Винттәрізді буындасудағы қозғалыс сияқты болады. Байлам аппаратының орналасу
заңдылықтарына сәйкес цилиндртәрізді буында бағыттаушы байламдар
вертикалды айналу білігіне перпендикуляр, ал шығыршық тәрізді
буында фронталды білікке перпендикуляр және оның бүйірлері
173

177.

бойында орналасады. Байламдардың бұлай орналасуы сүйектердің
қозғалуына кедергі келтірмей, сол қалпында ұстауға мүмкіндік береді.
Екі білікті буындар: 1. Эллипстәрізді буын, articulatio ellipsoidae
(мысалы, кәрі жілік-білезік буыны). Буындасқан беттер эллипстің
кесінділері тәрізді: олардың бірі дөңес, екі бағыттағы қисықтығы
бірдей емес сопақ пішінді, екіншісі соған сәйкес ойыс. Олар біріне бірі
перпендикулярлы екі горизонталды білікті айнала қозғалуды қамтамасыз етеді: фронталды білікті айнала - бугу және жазу, сагитталды
білікті айнала - әкету және әкелу. Эллипстәрізді буындарда байламдар
айналу біліктеріне перпендикуляр, олардың шеттерінде орналасады.
2. Айдаршықты буын, articulatio bicondylaris (мысалы, тізе буыны).
Дөңгелек өсінді түріндегі дөңес буын басы бар, пішіні эллипске
жақындайды, ол айдаршық, condylus, деп аталады. Айдаршыққа басқа
сүйектің буындасқан бетіндегі ойыс сәйкес келеді, олардың көлемі әр
түрлі болуы мүмкін.
Айдаршық буынды шығыртәрізді буыннан эллипстәрізді буынға
ауыспалы пішін болып табылатын эллипстәрізді пішінді буынның бір
түрі деп қарастыруға болады. Сондықтан оның айналу білігі фронталды
болады.
Шығыртәрізді буыннан айдаршықты буынның өзгешелігі буындасатын беттердің шамасы мен пішіндерінде үлкен айырмашылық
болуында. Осының салдарынан шығыртәрізді буынға қарағанда бұл
буында қозғалыс екі білікті айнала жүруі мүмкін. Ол эллипстәрізді
буыннан буын бастарының санымен өзгешеленеді. Айдаршықты
буындарда әруақытта екі айдаршық болады, олар біршама сагитталды
орналасқан, және олар бір қапшықта (мәселен, ортан жіліктің тізе
буынына қатысатын екі айдаршық) немесе ауыз омыртқа-шүйде
буынындағы сияқты түрлі буын қапшықтарында орналасады.
Айдаршық буын басының дұрыс эллипстік конфигурациясы болмағандықтан, екінші осы міндетті түрде нағыз эллипстәрізді буынға тән
горизонталды болмайды; ол вертикалды болуы да мүмкін (тізе буыны).
Егер айдаршықтар әр түрлі буын қапшықтарында орналасса, онда
оның қызметі жағынан эллипстәрізді буынға жақын болады (ауыз
омыртқа-шүйде буыны). Егер айдаршық жақындасқан және бір
қапшықта орналасқан болса, мысалы, тізе буынындағы сияқты, онда
буын басы тұтас алғанда ортасынан бөлінген цилиндрге (шығыршыққа)
ұқсайды. Бұл жағдайда айдаршықты буын қызметі жагынан шыгыршықтәрізді буынға жақын келеді.
3. Ертоқымтәрізді буын, art. sellaris (мысалы, бас бармақтың
білезік-алақан сүйек буыны). Бұл буын бірінің үстіне бірі “отырған” екі
ертоқымтәрізді буындасқан беттерден құралған, олардың біреуі
екіншісінің ұзына бойымен және көлденең қозғалады. Осының
арқасында ондағы қозғалыстар өзара перпендикулярлы екі біліктің:
174

178.

ф р он тал ды (б ү г у ж ә н е ж а зу ) ж ә н е
б іл ік т е р д ің ай н ал асы н да ж асалады .
сагитталды
(ә к ет у ,
к ел тір у)
Екі б іл ік ті б у ы н д а р д а қ озғалы сты ң б ір б іл ік тен басқ а біл ік к е
ауы суы , яғни ш ең б ер б о й ы м ен ж асалуы м үм к ін (circu m d u ctio ).
К ө п б іл ік т і б у ы н д а р . 1. Ш арт әрізді буын, art. spheroidae (м ы салы ,
иық буы н ы ). Б уы нды қ б ет т ер ін ің б ір і д ө ң е с , ш ар т ә р із д і п іш ін д і буы н
б а сы н , ал б асқ асы т и іс ін ш е ой ы с буы н т іл ігін т ү зе д і. Т еориялы қ
түр ғы дан қ озғал ы с ш ар р ади устар ы н а с ә й к ес к ел етін к өп теген б іл ік тер
ай н ал асы н да ж асал уы м үм к ін , бір ақ іс ж ү зін д е олар ды ң іш ін ен ә д е т т е
б ір -б ір ін е п ер п ен ди к ул я р л ы ж ә н е буы н басы н ы ң ортасы н да қиылысаты н үш н ег ізг і біл ік ті аж ы ратады : 1) көлденең (фронталды) білік,
қ озғал аты н б ө л ік ф р он тал ды ж азы қты қпен алды на қарай ашық бүры ш
т ү з г е н д е оны айнала б ү г іл у , fle x io , қозғалы сы ж ү р е д і д е , ал
бұр ы ш ар ты н а қарай ашық б о л ға н д а ж азы л у, e x te n s io , қозғалы сы
ж ү р е д і; 2 ) алдыңгы артқы (сагитталды) білік, оны ң айнала ә к е т у ,
a b d u ctio , ж ә н е ә к е л у , a d d u ctio , қозғалы стары ж асалады ; 3 ) вертикалді
білік, он ы ң ай н ал асы н да іш ке қарай ай н алу, pronatio, ж ә н е сы ртқа қарай
ай н ал у, su p in a tio , қ озғалы стары . Бір біл ік тен екінш і біл ік к е ш ең б ер
б ой ы н ш а ауы сқ ан айн алм а қ озғал ы с, circu m d u ctio , ж асалады . Ш ар
т ә р із д і буы н - б у ы н д а р д ы ң іш ін д е г і ең ер к ін , б о сы . Қ озғалы с ш амасы
буы н ды қ б е т т ер і аудан дар ы н ы ң айы рм асы на байланы сты б о л ға н ды қ тан , буы н ш үңқы ры м ұ н да й б у ы н д а буы н басы м ен салы сты р ғанда
б ір ш ам а к іш іл еу к ел ед і. Н ағы з ш а р т әр ізд і б у ы н д а р д а қосалқы б а й л ам дар аз, б ұ л ол ар ды ң қ озғал ы стар ер к ін д ігін аны қтайды .
Ш ар т ә р із д і б у ы н д а су д ы ң б ір т ү р і - т о с т а ғ а н т әр ізд і буы н , art.
cotylica (гр ек ш е-c o ty le , т о ст а ға н ). О ны ң буы н ойы сы тер ең ж ә н е буы н
басы н ы ң көп б ө л іг ін қам тиды . О сы дан келіп м ү н да й буы н дағы қ озғалы с
нағы з ш а р т ә р ізд і бу ы н да ғы қ озғалы сқ а қараған да он ш а еркін ем ес;
т о ст а ға н т ә р із д і буы н ү л г іс ін үрш ы қ буы н ы н ан к ө р у ге б о л а д ы , о н д а
м ұ н д а й құры лы с буы н н ы ң к ө б ір ек б е р ік т іг ін е с еп т іг ін т и г ізе д і.
2. Ж алпақ (ж азық) буындардың, art. plana (м ы салы , apt.
in terv erteb ra les) буы н ды қ б е т т ер і н е г ізін е н ж алпақ к ел ед і. О ларды
р а д и у сы ө т е үл к ен ш арды ң б е т і д е п қ арасты руға б о л а д ы , сон ды қ тан
о л а р д а қ озға л ы с барлы қ үш б іл ік т ің ай н ал асы н да ж асал ады , бір ақ
буы н ды қ б е т т е р і аудан дар ы н ы ң айы рм асы ө т е аз бол ған ды қ тан ,
қ озғал ы стар к ө л ем і ш ам алы б о л а д ы . К өп б іл ік ті б у ы н д а р д а б а й л ам дар
буы н н ы ң барлы қ ж ағы н ан ор н ал асады .
Қатаң буындар - а м ф и а р то зда р . О сы атп ен буы н ды қ б ет т ер і
б у ы н д а с у п іш ін д ер і ә р т ү р л і, б ір а қ б а сқ а б ел г іл ер і б о й ы н ш а ү қ са с
б у ы н д а р то б ы б ө л іп к ө р с ет іл е д і; о л ар ды ң қы сқа, қатты тарты лған буы н
қапш ы ғы ж ә н е ө т е мы қты , созы л м ай ты н қосалқы аппараты , этап
ай тқ ан д а қы сқа м ы қтауш ы б а й л а м д а р бар (м ы салы - сегізк ө з-м ы қ ы н
буы н ы ).
175

179.

Осының нәтижесінде буындық беттері бір-бірінен тығыз жанасып
түйіседі де, мұның өзі қозғалысты қатты шектейді. Осындай қозғалмалы буындасуды қатаң буындар - амфиартроздадар (BNA) деп
аталады. Қатаң буындар сүйектер арасындағы соққылар мен шайқалыстарды жұмсартады.
Мұндай буындарға жалпақ буындарды да, art. plana, жатқызуға
болады, олардың беттер көлемі бірдей.
Омыртқалар арасындағы қосылыстар
Омыртқалардың қосылыстары адамда филогенез үрдісінде өтілген
жолды көрсетеді. Алғашқы кезде бұл қосылулар үздіксіз - синартроздар
түрінде болады, олар қаңқаның 3 даму сатысына сәйкес алғаш
синдесмоздар сипаты болады, кейін олармен қатар синхондоздар пайда
болып, ақырында, синостоздар (сегізкөз бөлімінде) пайда болады.
Жануарлар құрылықта тіршілік етуге көшіп, қозғалу тәсілдері жетілу
барысында үздікті қосылыстар - диартроздар пайда болады.
Адамтәрізді маймылда тік жүруге ұмтылуға және көбірек
орнықтылықтың қажеттігіне байланысты омыртқалар арасындағы
буындар қайтадан үздіксіз қосылыстарға - синхондроздарға немесе
симфиздерге айнала бастайды.
Мұндай даму нәтижесінде адамның омыртқа бағанасында қосылыстардың барлық түрлері бар: синдесмоздар (көлденең және қылқанды өсінділер арасындағы байламдар), синэластоздар (доғалар
арасындағы байламдар), синхондроздар (бірқатар омыртқалар денелері
арасында), синостоздар (сегізкөз омыртқалары арасында), симфиздер
(бірқатар омыртқалар денелері арасында) және диартроздар (буындық
өсінділер арасында). Бұл қосылыстардың барлығы омыртқа бағанасының метамерлі дамуына сәйкес сегментті түрде құралған. Жеке
омыртқалар бірыңғай омыртқа бағанасын түзгендіктен, бүкіл омыртқа
бағанасының өн бойына созылған және оны бірыңғай түзіліс ретінде
нығайтатын бойлық байламдар пайда болады. Омыртқалардың барлық
қосылыстарын (омыртқаның негізгі екі бөлігіне сәйкес) олардың
денелері және доғалары арасындағы қосылыстар деп белуге болады.
О м ы р т қ а д е н е л е р ін ің қ о с ы л ы с т а р ы . Дененің тірегі болып табылатын меншікті бағананың өзін түзетін омыртқа денелері өзара (сондайақ сегізкөзбен де) омыртқа аралық дисктер, disci intervertebrales деп
аталатын симфиздер арқылы қосылып, байланысады (82, 83-сурет).
Әрбір осындай диск талшықты-шеміршекті табақша болып табылады,
оның шеткі бөліктері дәнекер тінді талшықтардың жиылған
қабаттарынан тұрады. Бұл талшықтар табақшаның беттерінде аса берік
фиброзды сақина, anulus fibrosus, түзеді, табақшаның ортасында
жұмсақ талшықты шеміршектен тұратын арқа хордасының қалдығы
176

180.

82 - с у р е т. Омырткалардын
косылыстары (бел бөлімі, омыртка өзегі
жартылай ашылған).
1
lig. flavum; 2 - lig. longitudinale
posterius; 3 discus intervertebralis; 4 - for.
intervertebrale; 5
lig. longitudinale
anterius; 6
articulatio zygapophysialis
(articulatio intervertebralis - BNA); 7 - lig.
interspinale; 8 lig. supraspinale.
с іл ік п е т ә р ізд і я д р о , nucleus pulposus,
б ол ад ы . Бүл я др о күш ті қы сы лған
ж ә н е ұдай ы к ең ею г е ты ры сады (д и ск т ің ар асы м ен к есіл ген ж ер ін д е аса
том п ай ы п ш ы ғы п тұрады ); сон ды қ тан
ол с е р п ін д ір іп ж ә н е б у ф е р т ә р із д і
соққ ы лар ды ж ұм сар ты п (а м о р ти за ц и я л а п )т ү р а д ы .
О м ы ртқааралы қ д и ск т ер м ен қосы лған ом ы ртқа д е н ел ер ін ің т ізб ег і
алды нан ж ә н е арты нан орта сы зы қ бой ы м ен ж ү р етін екі бойлы қ байлам
б е к и д і. А л ды ң ғы бой лы қ бай л ам а, lig. longitudinale anterius, ом ы ртқал ар ды ң алды ңғы д е н е л е р і ж ә н е д и ск т ер д ің алды ңғы б ет т ер ім ен ауы з
ом ы ртқаны ң алды ңғы доғасы н ы ң т ө м п еш ігін ен басталы п , сү й ек
қабы ғы н да ж оғал ады . Бүл бай лам ом ы ртқа баған асы н ы ң артқа қарай
тым созы л ы п к ет у ін е к ед ер гі ж асай ды . А ртқы бой лы қ бай л ам , lig.
longitudinale posterius, II м ой ы н ом ы ртқ адан бастап т о м ен карай
ом ы ртқа ө з е г ін ің іш ін д е ом ы ртқ а д е н ел ер ін ің артқы б е т і бой ы м ен
c a n a lis s a c r a lis-тің ж оғар ғы ш ет ін е д е й ін созы л ады . Бүл бай лам алды ңғы
бой л ы қ бай л ам н ы ң ф ун к ц и он ал ды қ ан тагон и сті б о л а оты ры п, и іл у ге
к ед ер гі ж аса й ды .
8 3 -с у р е т . Омыртқааралық диск
және доға-өсінділер (омыртқааралық)
буыны.
Ill - IV бел омыртқалар арасындағы
көлденең кесінді; жоғарыдан
қарағандағы көрінісі.
1
articulatio
zygapophysialis
(ашылған); 2
lig. longitudinale
posterius; 3 - nucleus pulposus; 4 - lig.
longitudinale anterius; 5 - anulus
fibrosus; 6 - lig. flavum (кесілген); 7
pocessus articularis inferior vertebrae
iumbalis III; 8 processus articularis
superior vertebrae iumbalia IV; 9 - lig.
supraspinale.
177

181.

О мыртқа доғаларының
қосылыстары. Омыртқалар
бір-бірімен доға арасындағы
және өсінділері арасындағы
буындар мен байламдар арқылы байланысады.
1. Омыртқа доғалары арасындағы байламдар сары
түсті серпімді талшықтардан
тұрады, сондықтан сары бай­
ламдар,
lig. flava,
деп
аталады. Олар өздерінің серпімділігінен доғаларды жақындастыруға тырысады және омыртқааралық дисктердің серпімділігімен қосылып омыртқа бағанасының
түзілуіне және тік жүруге
84
с у р е т. О м ы ртқа баған асы н ы ң к еу д е
жәрдемдеседі.
б ө л ім ін ің байлам дары ; арты нан қараған2. Қылқанды өсінділер
дағы к ө р ін ісі (қабы рғаларды ң артқы
арасындағы байламдар, lig.
ш еттер і сақталған ).
interspinalia. Сүйек аралық
1 - lig g . intertransversaria; 2
lig g .
байламдардың артқа қарай
costotran sversaria; 3 - lig . supraspinale; 4 - lig .
тікелей жалғасы дөңгелекше
flavu m ; 5 - lig . costotran sversariu m superius;
6 - lig . co stotran sversariu m laterale.
тартпа (тәжі) түзеді, ол ұзын
қылқанүсті байламы, lig.
supraspinale, түрінде қылқанды өсінділердің төбелерін баса созылады.
Омыртқа бағанасының мойындық бөлімінде қылқанаралық бай­
ламдар қылқанды өсінділердің ұштарынан едәуір шығып тұрады да,
сагитталды орналасқан желке байламын, lig. писһае, түзеді (84-сурет).
Мойын байламы төртаяқтыларда жақсы жетілген, басты ұстап
тұруға көмектеседі. Адамда оның тік жүруіне байланысты ол нашарлау
дамыған, ол қылқанаралық және қылқанүсті байламдармен бірге
омыртқа бағанасы мен бастың тым иілуін тежейді.
3. Көлденең өсінділер арасындағы байламдар, көлденеңаралық
байламдар, lig. intertransversaria, омыртқа бағанасының қарама-қарсы
жаққа қарай бүйір қозғалысын шектейді.
4. Буын өсінділері арасындағы қосылыстар - доға-өсінділер буындары, articulationes zygapophsiales, жалпақ, құрамалы, әрі аз қозғалады.
Сегізкөз бен құйы м ш ақ арасындағы қосылыстар. Олар омыртқалар арасындағы жоғарыда сипатталған қосылыстарға үқсас, бірақ
қүйымшақ омыртқаларының рудименттік күйде болуынан нашар
байқалады. V сегізкөз омыртқасының денесінің қүйымшақпен косы178

182.

лы сы с е г із к ө з - к үйы м ш ак буы н ы ,
articulatio sacrococcygea, арқылы
іск е асады , б ү л б о с а н у к езін д е
күйы м ш ақты ң артқа қарай ш алқаю ы на м үм к ін д ік б е р е д і. Бүл
косы лы с барлы қ ж ағы нан б а й -
ligg.
sacrococcygea ventrale, dorsale
profundum, dorsale super ficiale et
laterale.
л ам д ар м ен
ны қталған:
О м ы р т қ а б а ға н а сы н ы н бассүй ек п ен қ осы л у ы . Омыртқа баға85 - сурет. Ауыз омыртқа пен біліктік
насының бассүй екп ен қосылуы
омыртқа тісінің арасындағы қосышар т әр ізд і буы ндағы сияқты үш
лыстар; жоғарыдан қарағандағы
көрінісі.
білікті айнала қозғалуға мүмкіндік
1
facies
articularis
posterior; 2 fovea
беретін бірн еш е буы ндарды ң қоarticularis superior atlantis; 3
dens
сылысы болы п табылады.
(көлденең кесінді); 4 fovea dentis; 5 А у ы з о м ы р т қ а -ш ү й д е буы н ы ,
facies articularis anterior; 6 - lig.
transversum atlantis.
art. atlantooccipitalis, ай дар ш ы кты ларға ж атады ; ол ш ү й д е
с ү й е к т ің екі ай дарш ы ғы н, condyli occipitalis, ж ә н е ауы з ом ы ртқаны ң
ой ы с ж оғар ғы буы н ш үңқы рлары нан, foveae articulares superiores
atlantis, құры лған (8 5 -с у р е т ). Б уы н дасқ ан б е т т ер д ің екі ж үбы д а ж ек е
буы н қаптары на ор н ал асқ ан , бір а қ біры ң ғай ү й л е с ім д і буы н т ү зіп
қ озғал ы с ж аса й ды . Қ осал қ ы бай лам дар : 1) алды ңғы , membrana atlanto­
occipitalis anterior, ауы з ом ы ртқаны ң алды ңғы д о ға сы м ен ш ү й д е сү й ек тің ар асы н да тарты ла ор н ал асқ ан ; 2 ) артқы , membrana atlantooccipitalis
posterior, ауы з ом ы ртқаны ң артқы д о ға сы м ен үлк ен ш ү й д е т е сіг і
ш е ң б е р ін ің а р асы н да ж атады . А у ы з ом ы ртқа ш ү й д е б уы н ы н да екі:
ф р он тал ды ж ә н е саги ттал ды б іл ік т ер ай н ал асы н да қ озғалы с ж ү р е д і.
Б ір ін ш ісін ің ай н ал асы н да и зе у қ озғалы стары , яғни басты алға ж ә н е
артқа и ю (к е л іс у б е л г іс і) қозғалы стары ж ү р е д і, ал ек ін ш і б іл ік тің
ай н ал асы н да б а с о ң ға ж ә н е со л ға қарай бүр ы л ады . С агитталды б іл ік тің
осы л ай қиғаш о р н а л а су қалпы ны ң арқ асы нда басты ң б ү й ір ж аққа
қ и саю ы м ен б ір г е он ы ң қарам а-қ арсы ж аққа еп теп бұры л уы іск е асады .
А у ы з ом ы ртқ а м ен б іл ік тік ом ы ртқа арасы н дағы б у ы н д а р (8 6 с у р е т ). Б үл ж е р д е үш буы н бар. Екі латерал ды б у ы н ,
art. atlantoaxiales
later ales, ү й л е с ім д і б у ы н қ үр ап , ауы з ом ы ртқаны ң т ө м ен г і буы н ды қ
ш үңқы рлары ж ә н е б іл ік тік ом ы ртқ ан ы ң со л а р м ен ж анасаты н ж оғар ғы
буы н ды қ ш үңқ ы рлары н ан т ү зіл г е н . О р тасы н да тү р ға н т іс ,
dens axis,
ауы з ом ы ртқ ан ы ң алды ңғы д о ғ а с ы м е н ж ә н е ауы з ом ы ртқ ан ы ң ла­
тералды
м ассалары ны ң
байлам м ен,
іш кі б е т т ер і
ар асы н да тарты лған
көлденең
lig. transversum atlantis, қ осы л ған .
179

183.

ж *
Tic ауыз омыртқаның алдыңғы доғасы мен көлденең
байламнан түзілген сүйектіфиброзды сақинамен қапсырылады, соның нәтижесінде
цилиндрлі айналма буын,
art. atlantoaxialis mediana,
пайда болады.
Көлденең
байламның
жиектерінен екі фиброзды
буда шығады: біреуі жоғары
қарай, шүйде сүйектің үлкен
86 - с у р е т. А у ы з ом ы ртқа м ен білік тік
тесігінің алдыңғы шеңберіне
ом ы ртқа арасы ндағы орталы қ бай лам дар.;
қарай, ал екіншісі төменге,
арты нан қарағандағы к ө р ін ісі (ж арты лай
біліктік омыртқа денесінің
ү л гі). (А у ы з ом ы ртқаны ң б ү й ір м ассалары ны ң д е ң г е й ін д е г і ф р онталды ж азы қартқы бетіне қарай. Бұл екі
тықтағы к е с ін д іс і).
шоғыр көлденең байламмен
1 lig . alare; 2, 5 fa scc. lo n g itu d in a les; 3 - os
бірге кресттәрізді байлам,
o ccip ita le; 4 - lig . a p ices d entis; 6 - axis; 7 lig .
lig. cruciforme atlantis, түзеtran sversum atlantis; 8 - m a ssa lateralis atlantis
ді.
Бұл байламның зор қыз(к есіл ген ).
меттік маңызы бар: бұрын
атап көрсетілгендей, ол, бір жағынан, тіс үшін буындық беті болып
табылады және оның қозғалысын бағыттайды, ал екінші жағынан
буынды тайып кетуден сақтайды.
Қосалқы байламдардың қызметін тістің ұшынан шығатын lig. apicis
dentis, және оның бүйір беттерінен шүйде сүйекке қарай шығатын lig.
alaria, атқарады.
Бүкіл сипатталған байламдық аппарат артқы, омыртқа өзегі жағынан
шүйде сүйектің ылдиынан шығатын жарғақпен, membrana tectoria,
(омыртқа бағанасының, lig. longitudinale posterius жалғасы) бүркеледі.
Art. atlantoaxiales-те бірегей текті қозғалыс - біліктік омыртқаның
тісі арқылы өтетін вертикалды біліктің айналасында басты айналдыру
(оңға және солға бұру, келіспеу белгісі) іске асырылады, сонымен бірге
басты өсінді айналасында ауыз омыртқамен бірге қозғайды (цилиндрлі
буын). Сонымен бір мезгілде ауыз омыртқамен біліктік омыртқа
арасындағы буындарда қозғалыстар іске асады. Тістің үшы айналмалы
қозғалыс кезінде жоғарыда аталған, lig. alaria арқылы өз қалпында
ұстап, қозғалысты реттеп отырады да, сол арқылы көрші орналасқан
жұлынды шайқалудан сақтайды. Бассүйектің екі мойын омыртқамен
қосылған жерлеріндегі қозғалыстар шамалы болады. Бастың көбірек
қозғалуы әдетте омыртқа бағанасының бүкіл мойын бөлігінің қатысуымен іске асырылады.
Тік жүруіне және басты жоғары ұстауына байланысты адамда
бассүйек-омыртқа буындасуы жақсы жетілген.
180

184.

Тұтас омыртка бағанасы. Омыртка бағанасы вертикалды
болғанымен, сагитталды жазыктыкта иілімдер түзіп, тік болып келмейді
(87-сурет). Бүл иілімдер кеуде бөлігінде және сегізкөзде дөңес
жақтарымен артка, ал мойын және бел бөлімдерінде алға қарай
бағытталған. Артқа карай дөңес иілімдер кифоздер, kyphosis, деп, ал
дөңес жағымен алға карай бағытталған иілімдер лордоздар, lordosis, деп
аталады. Жаңа туған нәрестенің омыртқа бағанасын тік деуге келеді,
оның иілімдері сәл-пәл ғана болады. Бала басын өзі ұстай бастағанда,
мойында иілім пайда болады, бастың салмағының көбі омыртка
бағанасының алдыңғы жағына түскендіктен ол төменге қарай қисая,
87 - с у р е т. Омыртка бағанасы, columna vertebralis.
A - бүйірінен қарағандағы көрінісі. Б - алдынан қарағандағы көрінісі.
I =мойын бөлімі; II - кеуде бөлімі; III - бел бөлімі; IV - сегізкөз бөлімі;
V - күйымшак бөлімі; 1,3- мойын және бел лордозы;
2, 4 - кеуде және сегізкөз кифозы.
13—210
181

185.

оны тік ұстау үшін омыртқа бағанасы алға қарай иіледі, бұған баланың
қайталап басын көтеруі және бастың артқы бұлшықеттерін жиыру арқылы
оны осы көтерген қалыпта ұстауға көмегін тигізеді. Осының нәтижесінде
мойын лордозы пайда болады. Содан кейін отырған кезде кеуде кифозы
күшейеді, ал бала тұрып, жүруді үйренгеннен кейін негізгі иілім - бел
лордозы пайда болады. Осы кезде аяқтарымен байланысқан жамбас астауы
қисаяды; омыртқа бағанасы вертикалды қалыпта қалу үшін бел бөлімінің
иілуі керек, осының арқасында ауырлық орталығы ұршық буынынан артқа
ауысып, нәтижесінде дененің алға қарай еңкеюі болмайды. Екі лордоздың
пайда болуы екі кифоздың (кеуде және сегізкөз-құйымшақ) дамуына
себепші болады, бұл адамды жан-жануардан өзгешелейтін дененің
вертикалды қалпы кезінде тепе-теңдікті сақтаумен байланысты.
Осылай иілген омыртқа бағанасы өзінің серпімділігі аркасында
серіппелі түрде қарсы эсер ете отырып, бас, қол және дене салмағының
жүгін көтереді. Жүктеме көбейгенде омыртқа бағанасының иілімдері
күшейіп, кері жағдайда азаяды. Омыртқа бағанасының иілімдері секіру
және жай жүру кезінде болатын соққылар мен шайқалыстарды омыртқа
бағанасының ұзына бойында жұмсартып, басып отырады; соққының күші
иілімдердің қисығын күшейтуге кетеді де, толығынан бассүйек пен ондағы
миға жетпейді. Көрсетілген иілімдерден басқа сагитталды жазықтьщта
дөңес жағымен әдетте оңға қарай (сирек жағдайларда солға қарай)
бағытталған әлсіз білінетін иілім байқалады. Сколиоз, skoliosis, деп
аталатын бұл бүйірлік майысуы түрліше түсіндіріледі. Мәселен,
оқушыларда бұрыс қисая, ұзақ уақыт қозғалмай отырғанда, әсіресе жазу
жазғанда омыртқа бағанасы бүйіріне қарай қатты майысу (мектептік
сколиоз) мүмкін. Жұмысы дененің қисаюымен байланысты болатын кейбір
кәсіп түрлері де күшті сколиозға әкелуі мүмкін. Сколиозды болдырмау үшін
тиімді гимнастика жасап отыру қажет.
Қартайғанда омыртқа бағанасы иілімдерін жоғалтады, омыртқааралық дисктер мен омыртқалардың жұқаруы және серпімділігін
жоғалтуынан омыртқа бағанасы алға қарай иіліп, үлкен бір кеуде
иілімін (қарттық бүкірлік) түзеді, бұл кезде омыртқа бағанасының
ұзындығы едәуір кемиді.
О м ы р т қ а б а ғ а н а с ы н ы ң қ о з ғ а л ы с ы . Омыртқа бағанасы омырткааралык дисктер және байламдардың көмегімен икемді және серпімді
вертикалды бағана түзеді, онда екі серпімді жүйе біріне-бірі қарамақарсы эсер етеді; шеміршектер - омыртқалардың жақындасуына, ал
байламдар - олардың бір-бірінен алыстауына кедергі жасайды. Омыртқа
бағанасын құрайтын сегменттердің көптігінен жеке омыртқалар арасындағы ұсак козғалыстар бір-бірімен қосылып, бүкіл омыртқа бағанасы үшін едәуір қозғалғыштық қабілет береді. Ең қозғалмалы - омыртка
бағанасының мойын және жоғарғы бел бөліктері, ал аз қозғалмалы қабырғалармен байланысатындықтан оның кеуде бөлігі, сегізкөз тіпті
қозғалмайды.
182

186.

О м ы ртқа б а ға н а сы н да м ы надай к озғалы стар м үм кін бол ады .
1) ф р он тал ды біл ік ай н ал асы н да - ен к ею , ш алқаю ,
2 ) саги ттал ды біл ік ай н аласы н да - оң ға ж ә н е со л ға к и саю ,
3 ) вертикалды біл ік ай н ал асы н да - д е н е н ің айналуы (о ң ға ж ә н е
со л ға б ү р ы л у ).
Б үдан б а сқ а айналм алы к озғалы с ж асал уы , со н д а й -а қ ти істі
бүл ш ы қ еттер ж иы ры лы п н ем е с е ж азы лған да и іл ім д ер д ің к үш ею і
н е м е с е ж азы луы е с е б ін е н ом ы ртқа баған асы н ы ң үзар уы н ем есе
қы сқаруы м үм к ін (с е р іп п ел і к озғал ы стар ).
К еуде торы
Қ абы р ғал ар артқы ж ағы нан к еу д е ом ы ртқалары м ен,
т ө с п е н б ір іг іп , к е у д е торы н құрайды (compages thoracis).
алды нан
Қ а б ы р ғ а л а р д ы ц т ө с п е н қ о с ы л у ы . Қ ара (н ағы з) 7 қабы рғаны ң
ш ем ір ш ек ті б ө л ік т ер і си м ф и зд е р н ем е с е к ө б ін е ж алпақ б уы н дар ,
articulationes sternocostales, арқылы т ө с п е н қ осы лады . I қабы рғаны ң
ш ем ір ш егі с и н х о н д р о з т ү зе т ік ел ей т ө с п е н б іт іс іп -ө с е д і. Бұл буы н дар
алды н ан ж ә н е арты нан тар ам дал ған б а й л а м да р м ен , lig . ste m o c o sta lia
rad ia-ra, б е к и д і, ол ар т ө с т ің алды ңғы б е т ін д е он ы ң сү й ек қ абы м ен б ір ге
ты ғы з қабы қ, membrana sterni, т ү зе д і. С ү б е (ж ал ған ) қабы рғаларды ң
әр қ ай сы сы (V III, IX ж ә н е X ) ө з ш ем ір ш егін ің алды ңғы ш етім ен ты ғы з
д ә н е к е р т ін д і б іт іс у (с и н д е с м о з ) арқылы ж оғары ж атқан ш ем ір ш ек тің
т ө м е н г і ж и е г ім ен қ осы л ады .
V I, V II, V III, ал к ей д е V қабы рғалар ды ң ш ем ір ш ек тер ін ің арасы н да
art. interchondrales д е п аталаты н б у ы н д а су л а р б о л а д ы , олар ды ң буы н
қапш ы ғы қ ы зм ет ін ш ем ір ш ек қабы ғы атқарады .
Қ абы р ғал ар д ы ң ом ы р тқ ал ар м ен қ осы л ы стар ы .
1. A rt. c a p itis c o sta e қ абы рғалар ды ң бастары н ы ң буы н ды қ б ет т ер і
м ен к е у д е ом ы ртқ алары н ы ң fo v e a e c o sta le s қүралған (8 8 -с у р е т ). ІІ-д ен
Х -ғ а д е й ін г і қ абы рғалар ды ң бастары н ы ң буы н ды қ б е т т ер ін ің әр қ а й сы сы екі к өрш і ом ы ртқ ан ы ң fo v e a e c o s ta le s -т ен т ер ім ен б у ы н д а са д ы ,
со н ы ң ө з ін д е қ абы рға басы н ы ң қы ры нан ом ы ртқааралы қ д и с к іг е қарай
буы н қ уы сы н екі б ө л ім г е б ө л е т ін б у ы н іш ін д ег і бай л ам , lig . ca p itis c o sta e
interarticu lare ө т е д і. I, X I ж ә н е X II қабы рғалар ды ң бу ы н да р ы н да lig ,
intraarticulare б о л м а й д ы .
2. A rt., co sto tra n sv ersa ria e қ абы рғалар ды ң т ө м п еш ік т ер і м ен көлд е н е ң ө с ін д іл е р д ің қ абы рғалы қ ш үңқы рлары ар асы н да т ү з іл е д і. С оңғы
екі қ абы р ғада (X I, X II) б ү л б у ы н д а р бо л м а й ды .
Қ абы рғаларды ң ом ы ртқаларм ен ж оғары дағы екі буы н да су ы да
қабы рға м ой ны н ы ң б о й ы м ен ө тетін ай н алу б іл ігім ен біры ң ғай ү й л есім д і
буы н (айналм алы ) р е т ін д е э с е р ет ед і.
183

187.

88
-2
с у р е т. Қ абы рғаларды ң ом ы ртқаларм ен қосы лы стары .
1 - lig . cap itis c o sta e radiatum ; 2
lig .
lo n g itu d in a le anterius; 3 - d iscu s interverteb ralis; 4 - lig . intertransversarium ; 5 costa; 6 lig . costotransversariu m ; 7 fo v ea
c o sta lis p ro cessu s transversus; 8 - p rocessu s
articularis superior; 9
fo v e a co sta lis
superior.
Сөйтіп, қабырғалар омыртқалармен және төспен қосылыстардың
барлық түрі арқылы қосылады. Бұл
жерде синдесмоздар (түрлі байламдар) мен синхондроздар түріндегі
синартроздар, симфиздер (кейбір
қабырға шеміршектері мен төс арасында) және диартроздар кездеседі.
Омыртқа бағанасындағы осы сияқты байланыстардың барлық түрінің
болуы эволюциясының бағытын көрсетеді және функционалдық бейімделу болып табылады (89-сурет).
89 с у р е т. К е у д е торы , compages thoracis', алды нан қараған дағы к ө р ін іс і.
1 - aperture th oracis superior; 2 - an gu lu s infrasternalis; 3 - aperture th oracis in ferior.
184

188.

Бас сүйектерінің қосылыстары
Б ассүй ек сү й ек т ер і арасы ндағы қосы лы стар н егізін ен си н д е с м о зд а р
болы п табы лады : ер есек адам дар б а с с ү й е г ін д е г і ж ік тер ж ә н е ж аңа туған
н ә р е с т е л е р д ің ми сауы ты н дағы сүйек арал ы қ ж арғақтар (ең б ек т е р і), бүл
б а с сү й е к к ү м б е зін ің д ә н е к е р тін н е г із ін д е дам уы н к ө р сет ед і ж ә н е оны ң
қорғаны сты к қ ы зм етін ің басы м б о л у ы м ен байланы сты . С ам ай сү й ек тің
қабы рш ағы нан б а сқ а б а с сү й е к к ү м б езі сү й ек т ер ін ің барлы ғы дер л ік
т іст і ж ік т ер д ің , sutura serrata, к ө м егім ен байлан ы сы п қосы лады . С амай
с ү й е к т ің қабы рш ағы ш ек е с ү й е г ін ің қабы рш ақты ж и егім ен қабы рш ақты ж ік, sutura squamosa, арқылы қосы лады . Бет сү й ек тер і б ір -б ір ін е
т ег іс ж ік тер м ен sutura plana, ж анасады . Ж іктер б ір -б ір ім е н байланы саты н екі с ү й е к т ің аттары м ен б е л г іл е н е д і, м ә с е л е н , sutura sp h en ofron ta lis, sp h en o p a rieta lis ж ә н е т .с .с .
Б ассүй ек н е г із ін д е сү й ек т ер арасы ндағы талш ықты ш ем ір ш ек тен
т ү зіл г е н с и н х о н д р о зд а р болады : sy n ch o n d ro sis p e tr o o c cip ita lis, сам ай
с ү й е г ін ің п и р ам и дасы м ен ш ү й д е сү й ек т ің pars b a sila ris-i арасы нда,
с о д а н к ей ін fissu ra sp h en o p etro sa ор н ал асқ ан ж ер д е sy n ch o n d ro sis
sp h en o p etro sa , с ы н а т ә р ізд і сү й е к т е р д ің торлы сү й ек п ен бай ланы сқан
ж е р ін д е sy n c h o n d ro sis sp h e n o eth m o id a lis. Ж ас к езін д е сы н а т әр ізд і
с ү й е к т е р д ің д е н е с і м ен ш ү й д е с ү й ек т ің pars b a sila ris-i арасы н да
sy n c h o n d ro sis s p h e n o o c c ip ita lis ж ә н е ш ү й д е сү й ек т ің төр т б ө л ігі
ар асы н да с и н х о н д р о зд а р к е з д е с е д і. Б а ссү й ек н ег ізін ің си н х о н д р о зд а р ы
ш ем ір ш ек т ін ін ің қалды қтары бол ы п табы лады , ш ем ір ш ек тін і н е г ізін д е
б а с с ү й е к н е г із ін ің сү й е к т е р і да м и ды , б ұ л оны ң тір ек , қорғаны с ж ә н е
қимы л қ ы зм ет ін е бай лан ы сты . К ей б ір ада м да р да тұрақты ж ік тер м ен
с и н х о н д р о зд а р д а н б а сқ а тағы д а қ осы м ш а, тұр ақ сы з, атап айтқанда
м аң дай н е м е с е м етоп и к алы қ ж ік, sutura fro n ta lis, m eto p ica (m eto p io n ,
гр ек ш е, латы нны ң g la b e lla , д е г е н с ө з ін е с ә й к е с к ел ед і) м аң дай с ү й е г і
қабы рш ағы ны ң екі ж арты сы б іт іс іп -ө с п е г е н 9 ,3 % м ө л ш ер д е к е з д е с е д і.
Ж ік т ер д е б а с с ү й е к т ің тұрақты е м ес сү й ек т ер і байқалады : ең б ек т е р д ің с ү й е к т е р і, o ssa fo n ticu lo ru m ж ә н е ж ік с ү й ек т ер і, o ssa suturalia.
Р ен т ген д ік зе р т т еу к е з ін д е осы барлы қ тұр ақ сы з сү й ек т ер м ен ж алпы
с ү й е к т е р д ің қ осы л ы п -бай л ан ы сқ ан ж ер л ер ін б а с с ү й е к т е р д ің зақы м дан ул ар ы н ан аж ы рата б іл у керек.
Б а ссү й ек т егі б ір д е н -б ір д и а р т р о з т ө м ен г і ж а қ сү й ек ті б а с сү й е к т ің
н е г ізім е н бай лан ы сты р аты н ж ұ п ш ы қш ы т буы ны бол ы п табы лады .
Ш ы қш ы т буы н ы н , a rticu la tio tem p o ro m a n d ib u la ris, сам ай с ү й е г ін ің
fo s sa m an d ib u la ris ж ә н е caput m a n d ib u la e т ү з е д і (9 0 -с у р е т ). Б уы н дасаты н
б е т т ер ол ар ды ң арасы н дағы ө з д е р ін ің ж и ек тер і арқылы буы н
қапш ы ғы м ен б іт іс іп -ө с іп , буы н қуы сы н екі оң аш ал ан ған б ө л ім г е
аж ы рататы н буы н іш ін д е г і талш ы қты ш ем ір ш ек п ен , d isc u s articularis
тол ы ғады . Буы н қапш ы ғы fo ssa m an d ib u laris ж и е г ім ен
fissu ra
p etr o ty m p a n ic a -ға д е й ін tu b ercu lu m articu la re-н і қаусы ры п б е к и д і, ал
185

189.

9 0 - с у р е т. Ш ықш ыт буы н ы , art. temporomandibularis; алды нан қарағандағы
к ө р ін ісі (саги ттал ды ж азы қты қтағы к е с ін д іс і).
1 - p ro cessu s co ro n o id eu s; 2 r. m andibulae; 3 - lig . stylom an d ib u lare; 4 caput
m an d ib u lae; 5 p ro c e ssu s m a sto id eu s; 6 - porus a cu sticu s e x te m u s; 7 - cap su la
articularis; 8 fo ssa m andibularis; 9 - d iscu s articularia.
төменгі жағында collum mandibulae-ні қамтиды. Шықшыт буынында 3
байлам бар, олардан буынның бүйір жағында самай сүйегінің
бетсүйектік өсіндісінен төменгі жақсүйектің айдаршықты өсіндісінің
мойнына қарай қиғаш келетін lig. laterale-нің ғана буынға тікелей
қатысы бар, қалған екі байлам (lig. sphenomandibulare et lig.
stylomandibulare) буыннан қашықтау орналасады да, байлам емес,
төменгі жақсүйектің ілініп тұруына көмектесетін түзақ түзетін сияқты,
жасанды түрде бөлінетін шандыр бөліктері болып табылады.
Екі шықшыт буыны да бір мезгілде қызмет атқарады да, сондықтан
үйлесімді буын болып табылады. Бұл буын айдаршықты буындасуларға
жатады, алайда буынішіндегі дисктің арқасында, онда үш бағытта
қозғалыс жасалады. Төменгі жақсүйегі мынадай қозғалыстар жасайды:
1) бір мезгілде ауызды ашып, жауып, төменгі жақсүйекті көтеріптүсіру; 2) төменгі жақсүйекті алға және артқа қарай жылжыту; 3) бүйір
қимылдары (шайнаған кездегі төменгі жақсүйекті оңға және солға
жылжыту). Бұл қимылдардың біріншісі буынның төменгі бөлімінде,
discus articularis пен төменгі жақсүйек басының арасында жасалады.
Екінші қимылдар буынның жоғарғы бөлімінде жасалады. Бүйір
қимылдары (үшінші текті) кезінде төменгі жақсүйектің басы дискімен
186

190.

бірге тек бір жағында буын шүңкырынан шығады, ал баска жағының
басы буын ойысында калып, вертикалді білік айналасында айналмалы
козғалыс жасайды.
Үш жазықтыкта кішкене айналмалы қозғалыстар жасалуы мүмкін.
Иық белдеуі сүйектерінін косылыстары
1. Төс-бүғана буыны, articulatio stemoclavicularis, бүғананың төстік
шеті мен төстің бүғаналық тілігінен түзіледі (91-сурет). Буын куысында
буын дискісі, discus articularis, орналаскан. Буын капшығы алды мен
артқы жағынан ligg. stemoclavicularis anterius et posterius, астыңғы
жағынан lig. costoclaviculare (1-қабырғаның шеміршегіне) және үстіңгі
жағынан lig. interclaviculare (бүғаналардың арасында, incisura jugularis
үстінде) байламдармен бекіген. Буын біршама шар тәрізді. Алайда,
дисктің арқасында бұл буында қозғалыс үш біліктін айналасында
жасалады; тек қызметі жағынан ғана ол шартәрізді буынға жақын келеді.
Басты қимылдар сагитталды (алдыңғы-арткы) біліктің айналасында
бүғананы көтеріп-түсіру және вертикалды біліктің - бүғананы алға және
артка қарай қозғау - айналасында жасалады. Бүл айтылғандардан басқа
қолдарды иық буынында бүгіп, жазғанда қосыла бүғананың өз білігін
айнала қозғалуы мүмкін. Бұғанамен бірге жауырын да қозғалады, демек,
тиісті жақтағы бүкіл иық белдеуі қозғалысқа келеді. Атап айтқанда,
жауырын жоғары және төмен, алға және артқа қарай қозғалады,
ақырында, жауырын алдыңғы-артқы білігі айналасында бұрыла алады,
соның өзінде оның төменгі бұрышы, қолды горизонталды деңгейден
жоғары көтерген кездегі сияқты, сыртқа қарай ығысады.
91 - с у р е т. Төс-бүғана буыны, art. stemoclavicularis; алдынан қарағандағы
көрінісі (оң жағындағы буын ашылған).
1 - discus articularis; 2 - capsula articularis; 3 - lig. interclaviculare; 4 - lig.
stemoclaviculare anterius; 5 lig. costoclaviculare; 6 - clavicula; 7 - costa I;
8 - manubrium stemi.
187

191.

бұ ға н а буы н ы , art. acromioclavicularis', оң . Ж ауы ры н
байлам дары .
1 - lig . co ra coacrom iale; 2 lig . trap ezoid eu m ; 3 lig . co n o id eu m ; 4 - extrem itas
a cro m ia lis c la v ic u la e ; 5 - p ro cessu s co ra co id eu s; 6 lig . tran sversum scap u lae
superiu s; 7 - scapula; 8 labrum g len o id a lis; 10 - acrom ion ; 11 - art.
a c r o m io cla v icu la r is, lig . a c ro m io cla v icu la re к өр ін іп тұр.
92
с у р е т. А к р ом и он
2. Акромион-бұғана буыны, articulatio acromioclavicularis, өзара
эллипстәрізді беттермен жанасатын жауырын акромионы мен бұғананың акромиондық шетін байланыстырады (92-сурет). Эллипстәрізді
беттер көп жағдайда буын дискісімен, discus articularis, бөлінген. Буын
қапшығы
lig. acromioclaviculare, ал барлық буындар бұғананың
төменгі беті мен processus coracoideus scapulae арасында тартылған
күшті lig. coracoclaviculare арқылы күшейтіледі. Борпылдақ шелмаймен
толған байламның ойығында көбіне синовиалды қап жатады.
Рентгендік буын саңылауы articulatio acromioclavicularis бұғана мен
жауырынның буындасатын бөліктерінің айқын контурларымен
шектелген, олардың рентгенограммада кортикалды қабаттың өте
жіңішке сызығы болады. Бұғананың буындық шеті акромионның
сондай шетінен шамасы жағынан үлкендеу келеді, соған байланысты
бұғананың жоғарғы беті акромионның сондай бетінен жоғары
орналасады. Бұғана мен акромионның төменгі беттері бір деңгейде
жатады. Сондықтан акромион-бұғана буынындағы қалыпты төменгі
беттердің контурына қарап қорытынды жасайды, сондықтан олар бір
деңгейде орналасуы тиіс (буын шала шыққанда немесе тайғанда бұғана
мен акромионнның төменгі беттері әр деңгейде жатады, буын
шеттерінің арасы ұзарады).
188

192.

3.
Жауырын байламдары. Бұғана мен жауырынды байланыстыратын
байлам аппаратынан басқа жауырынның буындарға катысы жок үш
меншікті байламы бар. Олардың біреуі, lig. coracoacromiale, күмбез
түрінде иық буыны үстінде акромионнын алдыңғы жиегінен processus
coracoideus-ке созылып жатады, екінші байлам, lig. transversum scapulae
superius, жауырын тілігі үстінде оны тесікке айналдыра тартылып
жатады және ең соңында, үшінші байлам, lig. transversum scapulae
inferius, әлсіздеу, акромион негізінен жауырын мойыны арқылы
ойықтың артқы жиегіне келеді; оның астынан a. suprascapularis өтеді.
Иық буыны
Иық буыны, articulatio humeri, тоқпан жілікті, ол аркылы бүкіл
қолдың еркін бөлігін иық белдеуімен, атап айтқанда, жауырынмен
байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы
шартәрізді (93, 94-суреттер). Онымен буындасатын жауырынның
буындық ойығы жайпақ шүңқыр болып келеді. Ойык шеңбері бойында
қозғалғыштығын кемітпей, буын ойығы көлемін үлғайтып, сонымен
бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мен шайқалыстарды
93 - с у р е т. Иық буыны, art. humeri;
алдынан қарағандағы
көрінісі.
1 - lig. coracohumerale; 2 - lig.
coracoacromiale; 3
processus coracoideus; 4 - scapula; 5 - capsula
articularis; 6 - humerus; 7 tendo m.
bicipitis brachii (caput longum); 8 - tendo
m. subscapularis; 9 - acromion.
94 - с у p e t . Иык буыны, art.
humeri (фронталды жазықтықтағы
кесіндісі).
1 - processus coracoideus; 2, 5 ten­
do m. bicipitis brachii (caput longum);
3 - cavitas glenoidalis; 4 capsula
articularis; 6
vagina synovialis
intertuberalis; 7 - caput humeri; 8 - lig.
coracohumerale.
189

193.

жұмсартатын шеміршекті буын ернеуі, labrum glenoidale, жатады. Иық
буынының қапшығы жауырында буын ойығының сүйекті жиегіне бекіп,
әрі иық басын қаусырып, анатомиялық мойында аяқталады. Иық
буынының қосалқы байламы ретінде құстұмсықты өсінді негізінен
шығатын және буын қапшығына қосылып-өрілетін тығыздау талшықтар шоғыры, lig. coracohumerale, болады. Жалпы алғанда иық буынында
нағыз байламдар жоқ, ол иық белдеуі бұлшықеттерімен бекиді. Бұл
жағдай бір жағынан дұрыс сияқты, өйткені еңбек ету мүшесі ретіндегі
қолдың қызметі үшін қажет иық белдеуінің кең қозғалыс-қимыл
жасауына себебін тигізеді. Екінші жағынан, иық буынындағы әлсіз
беку, онда буын тайып кетуінің көп болуына себеп болады.
Буын қапшығын ішінен астарлайтын синовиалды қабық буыннан
тыс екі томпақ түзіледі. Олардың біріншісі, vagina sinovialis intertubercularis, sulcus intertubercularis-те жататын екібасты бұлшықеттің
ұзын басының сіңірін қоршайды, ал басқа томпақ, bursa m. subscapularis
subtendinea, m. scapularis-тің үстіңгі бөлімінің астында орналасқан.
Иық буыны нағыз көпбілікті шартәрізді буындасу ретінде аса
қозғалмалы. Қимыл үш негізгі білік айналасында жасалады: фронталды,
сагитталды және вертикалды. Сондай-ақ айналмалы қозғалыс та
(циркуляция) жасалады. Фронталды білікті айнала қол бүгіп, жазылады.
Сагитталды білікті айнала қол әкетіліп, әкелінеді. Вертикалды білік
айналасында қол сыртқа (супинация) және ішке қарай (пронация)
айналады. Жоғарыда айтылғандай, қолды бүгу және көтеру иық
деңгейіне дейін ғана мүмкін, өйткені одан арғы қимыл буын қапшығының керілуінен және жауырын акромионы мен lig. coracoacromiale
түзетін күмбезге тоқпан жіліктің жоғарғы шетінің тірелуімен тежеледі.
Егер қолдың қозғалысы горизонталдыдан жоғары жалғаса беретін
болса, онда бұл қимыл енді иық буынында жасалмайды, бүкіл қол иық
белдеуімен бірге қозғалады, бұл кезде жауырынның төменгі бұрышы
алға және латералды жаққа қарай ығыса бұрылады.
Адам қолы барынша еркін қозғала алады. Қолдың босауы адам
эволюциясы үрдісіндегі ең еркін буынға айналады. Соның нәтижесінде
біз денеміздегі кез келген жерді қолмен ұстай аламыз және еңбек үрдісі
кезінде қол ұшымен барлық бағытта қимыл жасай аламыз.
Иық буынының артқы рентгенограммасында екі контурымен қос
дөңесті линза пішінді cavitas glenoidalis көрінеді; олардың медиалдысы
cavitas glenoidalis алдыңғы жартышеңберіне, ал латералдысы оның
артқы жартышеңберіне сәйкес келеді. Рентген суретінің ерекшеліктерінен медиалды контур қалыңдау және айқындау көрінеді де, соның
себебінен жарты сақинатәрізді көрініс пайда болады, бұл қалыпта
(норма) белгі болып табылады (“айқын жартысақина белгісі”).
Қартайғанда және кейбір аурулар кезінде латералды контур да айқын
білінеді де, ондай жағдайда cavitas glenoidalis, қалыпты “жартысақина
белгісі” патологиялық “сақина белгісімен” ауысады.
190

194.

Токпан жіліктің басы арткы рентгенограммада өзінің төменгімедиалды бөлігінде cavitas glenoidalis-пен қабаттасады. Cavitas glenoidalis scapulae мен caput humeri арасында иық буынының рентгендік
саңылауы көрінеді.
Иык буынының “Рентгендік буын саңылауы” cavitas glenoidalis-тің
медиалды (алдыңғы) жиегі мен caput humeri-дің айкын контуралары
арасында орналасатын иілген ақшыл түрінде болады. Буынның
шықканын немесе шала тайғанын анықтау үшін, articulatio humeri,
буындық беттерінің қалыпты ара қатынастар жілік басының төменгі
медиалды бөлігінің cavitas glenoidalis-пен қабаттасуы және оның
төменгі шекарасынан жоғары проекциялануымен сипатталады.
Иық буыны a. circumflexa humeri anterior, a. circumflexa humeri
posterior, a. thoracoacromialis (a. axillaris-тен) тармақтарынан түзілген
rete articulare-ден қоректенеді. Веналық ағын v. axillaris-ке қүятын аттас
веналарға қүйылады. Лимфа ағыны терең лимфа тамырлары бойымен
nodi lymphatici axillares-ке құйылады.
Шынтақ буыны
Шынтақ буыны, articulatio cubiti.
Шынтақ буынында үш сүйек: тоқпан жіліктің
дисталды шеті және кәрі жілік пен шынтақ
жіліктің проксималды шеттері буындасады
(95-сурет). Буындасатын сүйектер бір
қапшыққа қаусырылған (күрделі буын) үш
буын түзеді: тоқпан-шынтақ жілік буыны,
a rt. h u m e r o u ln a r is, тоқпан-кәрі жілік буыны,
a rt.
h u m e r o r a d ia lis
жэне проксималды
кәрішынтақ жілік буыны, a rt. ra d io u ln a r is
p r o x im a lis. Соқғы буын аттас дисталды
буыдасумен бірге қызмет атқара, үйлесімді
буын түзеді.
Т о қ п а н -ш ы н т а қ
ж іл ік
буы ны ны ц
беттері шығыршықтәрізді буын болып
табылады (96-сурет). Иық жағынан буындық бетін шығыршық, trochlea, түзеді; ондағы ойма (бағыттаушы жүлге) шығыршық
білігіне перпендикулярлы емес, біршама
бүрыш жасай орналасады да, соның салдарынан винтті жол пайда болады. Шынтақ
жіліктің incisura trochlearis-ci шығыршыкпен буындасады, тіліктің тоқпан жілік
шығыршығына сәйкес келетін кішкене
қыры болады.
95 - с у р е т. Ш ынтақ
буы н ы , art. cubitis;
(сагитталды к е с ін д іс і).
1 - hum erus; 2 - cavitas
articulare;
3
- cap su la
articularis; 4 - olecran on ; 5 u ln a ; 6 - radius; 7 p ro cessu s
coran oid eu s; 8 - cartilage
articularis;
9 - troch lea
hum eri.
191

195.

9 6 - с у р е т. Ш ы нтақ буы н ы , art. cubitis;
алды нан қарағандағы к ө р ін ісі.
1 - cap su la articularis; 2 lig . c o lla tera le
ulnare; 3 - chorda ob liq u e; 4 - ulna; 5 - radius;
6 - ten d o m . b ic ip itis b rachii (к есіл ген ); 7
lig . anulare radii; 8 lig . c o ll a t e r a l radiale;
9 - hum erus.
Тоқпан-кәрі жілік буыны capitulum humeri кәрі жілік басындағы
шұңқырмен буындасуынан түзіледі
де пішіні шартәрізді, бірақ іс жүзінде
онда қозғалыс шынтақ буыны үшін
ғана мүмкін екі білік айналасында
жасалады, өйткені ол соңғының
бөлігі ғана болып табылады және
оның қимылын шектейтін шынтақ
жілікпен байланысқан.
Проксималды кәрі-шынтақ жілік буыны өзара буындасатын
circumferentia articularis radii және
incisura radialis ulnae-ден тұрады,
цилиндр пішінді. Тоқпан жіліктегі
буын қапшығы арт жағынан шынтақ
шұңқырының үштен екі бөлігін, алдыңғы жағынан тәждік және кәрі
жілік шұңқырларын қаусырып, айдаршық үстілерін бос қалдырады. Ол
ulnae де incisura trochlearis-тің жиегіне бекиді. Кәрі жілікте мойнына
бекіп, алдыңғы жағынан синовиалды қабықтың томпағын - recessus
sacciformis түзеді. Қапшықтың алдыңғы және артқы жақтары бос, ол
бүйір жақтарында көмекші байламдар бар: ulnae жағынан lig. collaterale
ulnare, кәрі жілік жағынан lig. collaterale radiale, бұлар фронталды
біліктердің шеттерінде және оған перпендикулярлы орналасқан. Lig.
collaterale ulnare тоқпан жіліктің медиалды айдаршық үстінен басталып,
incisura trochlearis ulnae-нің бүкіл медиалды жиегіне бекиді. Lig.
collaterale radiale тоқпан жіліктің латералды айдаршық үстінен
басталып, кәрі жіліктің басын алдынан және артынан екі аяқшасымен
қаусырып, incisurae radialis ulnae-ның алдыңғы және артқы жиегіне
бекиді. Екі аяқша арасында кәрі жіліктің мойны мен басын қосып,
доғатәрізді оралып өтетін фиброзды талшықтар жатады. Бұл талшықтар
lig. anulare radii деп аталады. Сақинатәрізді байламның горизонталды
жазықтықта вертикалды айналу білігіне перпендикуляр орналасуына
байланысты байлам кәрі жіліктің қозғалысын осы білікті айнала
бағыттап, айналу үшін кедергі келтірмей оны ұстап тұрады.
192

196.

Шынтак буынындағы козғалыстар екі түрлі. Біріншіден, онда білек
фронталды білік айналасында бүгіліп әрі жазылады. Бүл козғалыстар
шынтак жіліктің тоқпан жілік шығыршығымен буындасқан жерінде іске
асады, бүл кезде кәрі жілік те capitulum бойымен сырғанай қозғалады.
Фронталды білік айналасында козғалыс көлемі 140° тең.
Екінші қозғалыс кәрі жіліктің вертикалді білікті айналуы түрінде
тоқпан-кәрі жілік буынында, сондай-ақ проксималды және дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындарында жасалады, сөйтіп, бүлар үйлесімді
айналмалы буындар болып табылады. Кәрі жіліктің төменгі шеті кол
үшымен байланыста болғандықтан, олардың қимылы бір-біріне тәуелді. Кәрі жілік бүрыш жасай шынтак жілікті киып, ал қол үшы сырт
жағымен алға қараған (қол төмен түсіп түрғанда) қозғалысты пронация,
pronatio, деп атайды. Білектің екі сүйегі де бір-біріне параллель орналасып, ал қол үшы алақан жағымен алға қарай бүрылатын (пронацияға
қарама-қарсы) қозғалыс супинация, supinatio, деп аталады. Білек
пронациясы мен супинациясы кезіндегі қозғалыс көлемі шамамен 140°.
Жануарларда бастамасы ғана болған білек сүйектерінің пронация
мен супинацияға қабілеті ағашқа өрмелеп, үстау қызметінің артуына
байланысты приматтарда жетіле түсті, дегенмен тек адамда ғана еңбек
етудің әсерімен ол барынша дамыды.
Шынтақ буыны аймағының рентгенограммаларында тоқпан жіліктің дисталды бөлімі мен білек сүйектерінің проксималды бөлімдерінің
бір уақыттық кескіндері алынады. Артқы және бүйір суреттерде бүл
бөлімдердің жоғарыда сипатталған барлық бөлшектері көрінеді. Бүйір
суретте trochlea мен capitulum humeri бір-біріне қабаттасады да, соның
салдарынан бұл түзілістердің көлеңкелері қабаттасқан дөңгелектер
тәрізді болады. Articulatio humeroulnaris, articulatio humeroradialis, art.
radioulnaris proximalis-тердің “рентгендік буындық саңылаулары”
жақсы көрінеді.
Артқы рентгенограммада тоқпан-кәрі жілік буыны саңылауы
айырықша айқын білінеді, бүйір суретте ұзына бойы тоқпан-шынтақ
жілік буын саңылауы байқалады.
Білек сүйектерінің қосылыстары
Бүл сүйектер шеттерімен өзара үйлесімді буындасулармен - art.
radioulnaris proximalis және art. radioulnaris distalis пен байланысқан,
қалған бөліктерінде де олар сүйекаралық жарғақпен қосылады. Art.
radioulnaris proximalis шынтақ буынының қапшығына қамтылған. A r t.
r a d io u ln a r is d is t a lis шынтақ жіліктің басының circumferentia articularis
және кәрі жіліктің incisura ulnaris-інен түзіледі. Бүл буындасудың
түзілуіне сондай-ақ үшбүрыш пішінді, кең негізімен incisura ulnaris-тің
төмснгі жиегіне, ал үшымен шынтақ жіліктің бізтәрізді өсіндісіне
193

197.

97 с у р е т. Оң білек сүйектерінің қосылысы;
алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - ulna; 2 processus styloideus ulnae; 3 discus
articularis; 4 - processus styloideus radii; 5 membrana
interossea antebrahii; 6 - radius; 7 - tendo m. bicipitis
brahii; 8 -lig. anulare radii.
бекіген шеміршек табақша, discus articularis,
қатысады. Дисталды кәрі-шынтақ жілік буыны
пішіні жағынан вертикалді айналу білігі бар
цилиндрлі буынға жатады және дәл осындай
проксималды буынмен бірге функционалдық
жағынан бірыңғай үйлесімді буын түзеді.
Сүйекаралық жарғақ - membrana interos­
sea, білектің бұлшықеттерінің бекитін шынтақ
және кәрі жіліктердің арасындағы фиброзды
жарғақша. Оның жоғарғы жағындағы тесіктен
a. interossea posterior, ал жарғақтың төменгі
жағынан a. interossea anterior өтеді.
Білек сүйектерінің қол үшымен қосылысы. Кәрі жілік-білезік буыны, art. radioсагреа (97-сурет). Сүтқоректілердің көбінде ол
шығыршық пішіндес. Пронация мен супинация
қабілеті пайда болуына қарай шынтақ жілік пен
кәрі жіліктің арасында жеке буын-дисталды
кәрі-шынтақ жілік буыны art., radioulnaris
distalis, дамиды, ол проксималды кәрі-шынтақ
жілік буынымен бірге вертикалды айналу білігі
бар үйлесімді буын түзеді. Бұл үйлесімді
буында кәрі жілік шынтақ жілікті айнала қозғалады, соның салдарынан
кәрі жіліктің дисталды эпифизі едәуір үлкейеді. Керісінше, шынтақ
жіліктің дисталды эпифизінің дамуы кенжелеп, ол кәрі жіліктен
қысқалау болып, бірақ оның есесіне онда арнаулы буын дискісі, discus
articularis, пайда болады. Адам супинация мен пронацияныц барынша
үлкен көлеміне байланысты discus articularis барынша дамып,
үшбұрышты талшықты-шеміршекті табақша, fibrocartilago triangulare
пішініне ие болады, ол табақша кәрі жіліктің дисталды эпифизімен
бітісіп-өсіп, онымен бірге кәрі жілік-білезік буынының проксималды
бөлімінің буындық ойығын түзеді. Демек, шынтақ жілік кәрі жілік -білезік
буынына тек аталған шеміршекті диск арқылы ғана кірісіп, бұл буындасуға
тікелей қатысы болмайды, сондықтан бұл буынның проксималды бөлімі
білек-білезік буыны емес, кәрі жілік-білезік буыны деп аталады.
Жоғарыда айтылатындарға сәйкес art.radiocarpea-ның буындық
ойығын кәрі жіліктің facies articularis және discus triangularis, ал бүл
194

198.

буынның буын басын өзара
сүйекаралык байламдармен,
lig. intercarpea, байланыскан
білезік сүйектерінің os scaphoideum, lunatum et triquetrumдердің, проксималды беттерін
түзеді. Буын катысатын сүйек
санына қарай күрделі, ал
буындык беттерінің пішініне
карай екі айналу білігі (сагитталды және фронталды) бар
эллипстәрізді буынға жатады.
Қол ұшы сүйектерініц
қосылыстары, articulationes
manus. 1. Білезіктің орталық
буыны, art. mediocarpea, білезік сүйектерінің дәнтәрізді
сүйекке жататын бүршақтәрізді сүйекті қоспағанда бірінші және екінші қатары ара98 с у р е т. Қол үшының буындары мен
сында жатады. Бұл буынның
байламдары (сол кәрі жілік білезік
буыны және алақан сүйектері
буын ойығы қызметін білезік
арасындағы
буындардың фронталды
сүйектерінің бірінші қатакесіндісі,
үлгі);
алдынан қарағандағы
рының дисталды беті атқаракөрінісі.
ды. Білезік сүйектерінің екін1 - radius; 2 art. radiocarpalis; 3 - lig.
ші қатарының проксималды
collaterale carpi radiale; 4
art.
mediocarpalis; 5 art. intercarpalis; 6 art.
беті буын басын түзеді.
Екі кол ұшы буынының да carpometacarpalis; 7 - art. intermetacarpalis;
8 - ligg. intercarpalia interossea; 9 - articu­
(кәрі жілік-білезік және білеlation ossis pisiformis; 10 lig. collaterale
зіктің орталық) олардың бу­ carpi ulnare; 11 art. Radioulnaris distalis;
ындык беттерінің жиектеріне
12 - ulna.
бекитін дербес буын қапшықтары бар (98, 99-суреттер). Кәрі жілік-білезік буыны қапшығын кәрі
жілік пен шынтақ жілік жағынан мына көмекші байламдар бекітіп,
нығайтады: кәрі жіліктің бізтәрізді өсіндісінен қайықтәрізді сүйекке
келетін lig. collaterale carpi radiale, және шынтақ жіліктің бізтәрізді
өсіндісінен os triquetrum және os pisiforme-re қарай созылатын lig.
collaterale carpi ulnare. Кәрі жілік-білезік буынының алакан жағында
lig. radiocarpeum palmare орналасады. Ол кәрі жіліктің бізтәрізді
өсіндісі мен буындық бетінің жиегінен басталып, бірнеше шоғыр
арқылы os scapoideum, lunatum, triquetrum et capitatum сүйектеріне
бекиді. Кәрі жілік-білезік буыны капшығы сырт жағынан кәрі жіліктен
білезіктің бірінші қатарындағы сүйектеріне баратын lig. radiocarpeum
dorsale арқылы нықталынады.
195

199.

22
99 - с у р е т. Қол ұшының буындары мен байламдары; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 art. radioulnaris distalis; 2 - lig. collateral carpi ulnare; 3 - lig. pisohamatum;
4 - lig. pisometacarpale; 5 - hamulus ossis hamati; 6 - ligg. carpometacarpalia
palmaris; 7 - ligg. metacarpalia palmaria; 8 ligg. metacarpalia transversa
profunda; 9 art. metacarpophalangealis (ашылған); 10 - vagina fibrosa digitorum
manus (ашылған); 11 - art. interphalangeales (ашылған); 12 - tendo m. flexoris
digitorum profundi; 13 tendo m. flexoris digitorum superficialis; 14 - ligg.
collateralia; 15 art. carpometacarpal is pollicis; 16 - os capitatum; 17 lig. carpi
radiatum; 18 lig. collateral carpi radiale; 19 lig. radiocarpale palmare; 20 - os
lunatum; 21 - radius; 22 - ulna.
196

200.

Корі жілік-білезік буыны байламдарынын сүйектерге бекитін
жерінде закымданса, сүйектерде патологиялык өзгерістер болады. Art.
mediocarpea өзара катынасын соңғы төрт білезік-алакан буындарында
камтиды. Art. mediocarpca-дан баска, білезіктің бір-бірімен сүйекаралық байламдары, lig. intercarpea interossea байланыскан жекелеген
сүйектері ксй жерлерінде өзара бір-біріне караған буындастык беттерімен косылады. Мүндай буындар білезікаралык, articulationes
intercarpeae, деп аталады.
Білезік аралық буындар көбіне бір сүйектен екінші сүйекке колдың
сырт жағында, ligg. intercarpea dorsalia, және алакан жағында көлденең
өтетін бірқатар кыска байламдармен ligg. intercarpea palm aria ,
нығайтылады. Бүдан баска, алакан жағында басты сүйектен көрші
сүйектерге шашырай таралатын будалар, lig. carpi radiatum байкалады.
Қол үшы буындарындағы козғалыс басты сүйектің басы аркылы өтетін
скі өзара перпендикуляр біліктер: фронталды білік (бүгу және жазу)
айналасында және сагитталды білік айналасында (әкету және әкелу)
жасалады. Бүл козғалыстарды айналу біліктеріне перпендикулярлы
және олардың шеттерінде, атап айтканда коллатералдылар - фронталды
білік шеттерінде, қол үшы сырты мен алакандары сагитталды білік
шеттерінде орналасқан байламдар тежейді. Сондыктан бірінші байламдар сагитталды білікті айнала көтеріп, түсіруді, ал екінші байламдар
фронталды білікті айнала бүгіп, жазуды тежейді. Барлык екі білікті
буындардағы сияқты, бүл жерде circumductio болуы мүмкін, бүл кезде
саусақ шеттері шеңбер жасай қозғалады.
2. Бүршақтәрізді сүйектің, art. ossis pisiformis, буыны жеке буын болып
табылады, онда бүршақтәрізді сүйек os triquetrum-мен буындасады.
Бүршақтәрізді сүйектен екі байлам: lig. pisohamatum ілмек тәрізді сүйекке
және lig. pisometacarpeum III-V алақан сүйектерінің негізіне қарай
шығады. Бұл байламдар қабатында аталған дәнтәрізді сүйек орналасқан ш.
flexor carpi ulnaris сіңірлерінің жалгасы болып табылады.
3. Бүккіш бүлшықеттер ұстағышының retinaculum flexorum, кол
үшы буындарына тікелей катысы жоқ. Ол көпірше түрінде eminentia
carpi radialis-тен eminentia carpi ulnaris-ке қосылып, өзекке, canalis carpi,
айналдырады. Өзекте n. medianus, сондай-ақ саусақтарының бүккіш
бүлшықеттері сіңірлері өтеді, осыдан байлам retinaculum flexorum деп
аталады.
1.
Білезік-алақан сүйектер буындары, artt. carpometacarpeae, білезік
сүйектердің екінші қатары мен алақан сүйектері негіздерінен түзілген.
Бас бармактың білезік-алақан сүйек буынынан басқа, бүл буындардың
барлыгы жалпак, сырт жағынан да, алақан жағынан да қатты керілген
байламдармен, ligg. carpometacarpea dorsalia et palmaria, бекіген,
сондықтан олардагы қозғалғыштық өте томен. Оларда ана, не мына
жаққа қарай 5-10°-қа жылжу ғана мүмкін. Олар қол үшының негіздік
бөлімін нығайтып, көп буынды бүлшықеттердің - саусак бүккіштерінің
14— 210
197

201.

күшті қозғалыстары кезінде алақанның төзімділігін арттыратын қатаң
буындар қатарына жатады. Шынашақтың білезік-алақан сүйек буыны
едәуір қозғалғыш. V алақан сүйектің негізінің буындык беті ертоқым
тәрізді болғандықтан, шынашақ өте шектеулі көлемде ғана бас бармаққа
қарама-қарсы келе алады. Қапшықпен қоршалған білезік- алақан сүйектер
буындарының жалпы қуысы білезіктің орталық буынымен және алақан
сүйекаралық буындарымен қатысатын көлденең саңылау пішінді келеді.
Аталған алақан сүйекаралық буындар, artt. intermetacarpeae, негіздерімен
бір-біріне жанасатын соңғы төрт алақан сүйектердің арасында жатады, бұл
сүйектердің негіздерінің тереңде буындасатын беттері берік байламдармен,
ligg. metacarpea interossea, байланысып-қосылады. Алақан сүйекаралық
буындар қапшықтары көлденең өтетін сыртқы және алақандық байламдарымен, ligg. metacarpea dorsalia et palmaria, нығайтылады.
Бас бармақтың білезік-алақан сүйек буыны, art. carpometacarpea
pollicis, басқа білезік-алақан сүйектер буындарынан мүлдем оқшауланған және құрылысы мен қозғалғыштығы жағынан олардан тіпті
өзгеше. Ол os trapezium мен I алақан сүйегінің негізі арқылы өтетін
сагитталды біліктер айналасында қозғалыс жасауға мүмкіндік береді.
Бұл біліктердің біріншісінің айналасында оның алақан сүйегімен коса
бас бармақ бүгіліп, жазылады, бірақ білік толықтай көлденең өтпейтіндіктен, саусақ бүгілген кезде шынашақ пен басқа саусақтарға қарсы
қойылса, алақан жаққа қарай ығысады. Бұл қозғалыс қарсы қойылу,
oppositio, деп аталады: кері қозғалыс repositio деп аталады. Сагитталды
біліктің айналасындағы қозғалыстардың мәні бас бармақты сұқ
саусақтан алыстатып, жақындатуда. Алыстатып, жақындатқан кездегі
қозғалыс көлемі 45-60° және қарсы қою мен қозғалыс кезіндегі көлемі
37-40°. Бұл айтылғандардан басқа тағы да circumductio болады. Адам
эволюциясы үрдісінде оның еңбек әрекетіне байланысты I саусақтың
ертоқымтәрізді буыны күшейді. Мәселен, неандерталь адамында бұл
буын, сірә, қысыңқы болған да, сондықтан осы адамға қарағанда тек
аздаған қозғалыстар жасай алған.
5.
Алақан сүйектер-бунақтар буындары, art. metacarpophalangeae,
алақан сүйектерінің дөңес бастары мен проксималды бунақтар негізіндегі
шұңқырлар арасында жатады, пішіні жағынан эллипстәрізділерге
жақындайды. Байлам аппарат алақан сүйектері бастарының шынтақ жілік
пен кәрі жіліктік беттеріндегі шұңқырдан проксималды бунақтар негізінің
бүйір жақтарына қиғаш келетін екі қосалқы байламнан, ligg. collateralia ,
тұрады. Алақан жағында талшықты шеміршегі бар жақындау жер, lig.
palmare болады. Осы жуандау жермен байланысса, П-ден V-ке дейін
олардың алақан жағынан алақан сүйектерінің бастары арасында
көлденеңінен берік фиброзды байламдар, ligg. metacarpea transversa
profunda , созылып жатады. Алақан-бунақты буындарда қозғалыс екі білік
айналасында жасалады: фронталды білік айналасында бүкіл саусак
қозғалыс көлемі 90°-100° мөлшерінде бүгіліп, жазылады және
198

202.

сагитталды білік айналасында саусак 45°-50с-ка алыстатылып.
жакындатылады. Сонгы козгалыстар ligg. col lateral іа босаңсыған кезде
жазылган саусактармсн ғана мүмкін болады; олар бүгілген кезде
керіледі дс, бүйір козгалыстарына кедерп жасайды. Бүлардан баска
саусак едәуір кен көлемде тағы айналма козғалыс жасай алады.
6.
Бунактараралык
буы ндар,
art.
in te r p h a la n g e a e
m a n u s,
көрш і
б у м а к т а р д ы ц б а с ы м ен н е г із і а р а с ы н д а о р н а л а с а д ы , к ө л д е н е и ( ф р о н т а л д ы ) б іл ік а й н а л а с ы н д а б ү г у , ж а з ы л у ғ а м ү м к ін д ік б е р е т ін тип тік
ш ы ғ ы р ш ы к т ә р із д і б у ы н б о л ы н т а б ы л а д ы .
Қосалқы байламдар, ligg. collateralia, буын бүйірлерінсн өтеді. Қол
үшының алақан жағынан жасалган рентген суретіндс оны түзуге
қатысатын барлык сүйекгер мен олардың бөлшектері көрінеді.
“Рснтгендік буын саңылаулары” сәйкесті сүйектердің буын беттері
арасында ақшыл жолақтар түрінде бейнеленген.
Кәрі жілік-білезік буынының “рентгендік саңылауы” медиалды
болігінде осы жерде орналасқан, рентген сәулелерін түтпайтын буын
дискісіне (үш бүрышты шеміршекке) сәйкес кеңейген.
Қол үшы қаңқасының негізгі сүйектерінен баска, суреттерде
қосымша немесе комплектіден тыс, түраксыз сүйектер кездеседі: 1. os,
centrale carpi - жануарлардагы аттас сүйектің рудименті, ossa trapezium,
capitatum et scaphoideum арасында орналаскан; 2. os styloideum III
алақан сүйегінің processus styloideus дербес дамуы, 3. os trapezoideum
sccundarium - os trapezoideum-нің екі еселенуі сиякты; 4. os triangulare кәрі жіліктің processus styloideus-інің бітісіп-өспеген бөлігі. Бүл түраксыз сүйектердің әсерінен диагноз қойғанда қате жіберуге болады.
Жануар ататектерінен өте ертедегі адам түқымдастарга (гоминидтсрге) түқым қуалай берілген қол үшы каңқасы адам эволюциясы
үрдіссінде еңбектің әсерімен өзгеріске үшырады.
Соның нәтижесінде қазіргі кездегі адамға тән мынадай ерекшсліктер пайда болды:
1. Бас бармақ сүйектерінің абсолютті және салыстырмалы (басқа
саусақтармен салыстырғанда) шамаларының үлкеюі.
2. Бірінші білезік-алақан сүйек буынының ертоқым тәрізді пішіні.
3. Бас бармақ басқа саусақтар жазықтығынан алақан бағытында
орын ауыстыруы, соның әсерінен оның баска саусақтарға қарсы койылу
қабілетінің артуы.
4. Бас бармақпен байланысқан білезік сүйектерінің және қайыктәрізді сүйектердің сол алақан бағытында ығысуы.
5. Бүл сүйектердің ығысуы салдарынан сіңірлер, нервтер мен
тамырларға арналған, retinaculum flexorum астында орналаскан науаның тереңдеуі.
6. II-V саусактар бунактарының кыскарып, тіктелуі, бүл кол үшы мен
оныц жеке бөліктерінің әр алуан козгалыстар жасауына көмегін тигізеді.
199

203.

Сүйектер мен буындардың бұл аталған қайта кұрылуларымен қатар
қол ұшының нерв-бұлшықет аппараты да өзгереді. Еңбек әрекеті мен
түсінікті сөз сөйлеуге байланысты орталық нерв жүйесінің жалпы
дамуының нәтижесінде қол, әсіресе оның ең басты бөлігі қол үшы,
еңбек мүшесі, сипап сезу ағзасына және ішінара қатынас құралына (қол
қимылдары) айналады.
Жамбас астауы сүйектерінің қосылыстары
Адамда жамбас астауы сүйектерінің қосылыстары бұл сүйектердің
филогенез үрдісінде өзгеріп отыратын функционалдық жағдайлармен
байланысты дамуын көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай, төртаякты омыртқалылардың горизонталды қалыпта жүреттіндіктен, олардың жамбас
астауына көп ауырлық түспейді. Адам тік жүруге көшкеннен кейін жамбас
астауы ішкі ағзаларды ұстап-сүйейтін және салмақтың тұлғадан аяқтарға
ауысатын жеріне айналып, соның салдарынан оған зор жүк түседі.
Шеміршекпен байланысқан жекелеген сүйектер бірегей сүйекті
түзіліске-жамбас сүйекке айналып қосылып- бітіседі де, синхондроз
синостозға ауысады. Бірақ қасаға сүйектері араларындағы синхондроз,
синостозға айналмай симфиз болып кетеді (100-сурет).
100
с у р е т. Ж амбас астау байламдары ж ән е ұршық буыны; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 vertebra lu m b alis IV; 2 lig . lo n g itu d in a le anterius; 3 lig . Ilio lu m b a le;
4 lig . in gu in ale; 5 cap su la articularis; 6 - lig . ilio fe m o ra le ; 7 m em brane
obturatoria; 8 sy m p h isis pubica; 9 lig . arcuatum pubis; 10 lig. p u b icu m
superiu s; 11 trochan ter m ajus; 12 sp in a ilia ca anterior; 13 - lig . sa c ro ilia c u m
ventrale.
200

204.

101 с у р е т. Ж ам басты ң оң б ө .ііг ін ін
байлам дары ; артынан карагандағы
к өр ін ісі.
1 p ro cessu s tran sverses vertebrae lum b alis
IV; 2 - lig. lliolu m b ale; 3 - spina iliaca
posterior superior; 4 ala o ssis ilium ; 5
crista iliaca; 6 lig. sacroiliacu m ventrale;
7 - for. isch iad icu m m ajus; 8
lig.
Sacrosp in ale; 9 - for. isch iad icu m m inus;
10
lig. sacrotuberale;
11
tuber
isch iad icu m ; 12 p rocessu s fa lcifo rm is lig
sacrotuberale; 13 - os c o ccy g eu m ; 14 lig.
S a cro co ccy g eu m dorsale su p erficiale; 15
lig. sa cro co ccy g eu m laterale; 16
for.
sacralia posteriora; 17, 18 - ligg. sacroiliaca
posteriora; 19
lig. interspinale; 20 p ro cessu s sp in o su s vertebrae lu m b alis V
Қ озғалғы ш ты к пен берік тік ті
ұш тасты р уды
каж ет ететін д ік т ен
ж ам бас пен с е г ізк ө з бай лам дар ы м ен
б ек ітіл ген (с и н д е с м о з) нағы з буы н
ди а р т р о з т ү р ін д е бай лан ы сады .
С он ы ң н ә т и ж е с ін д е адам ж ам бас
астауы н да қаңка дам уы саты лары н
б ей н ел ей т ін
барлы қ
қосы лы стар
түр і байқалады ; с и н д е с м о зд а р (б а й л а м д а р ) т ү р ін д ег і си н а р тр о зд а р ,
с и н х о н д р о зд а р (о л а р б іт іс іп ж а м б а с с ү й е г ін е ай н алған нан к ей ін ),
си м ф и з (қ аса ға с ү й е к т е р д е ) ж ә н е д и а р т р о зд а р (сегізк өз-м ы қ ы н буы н ы )
(1 0 1 -с у р е т ). Ж а м б а с сү й ек т ер і арасы ндағы ж алпы қозғалғы ш ты қ он ш а
е м ес (4 -1 0 °).
1. С егізк ө з-м ы қ ы н буы н ы , art. sa cro ilia ca қатаң бу ы н да р (ам ф и арт р о з) т и п ін е ж атады , с е г із к ө з б е н мықын с ү й ек т ер ін ің өзар а ж анасаты н
қүлақш а т ә р із д і буы н б е т т ер ін ен т ү зіл г е н . Оны б ү к іл адам д е н е с ін ің ең
мықты бай л ам дар ы н а ж ататы н, қы сқа ш оғы рлар т ү р ін д е tu b erio sita s пен
с е г із к ө з ар асы н да ор н ал асқ ан lig . sa cr o ilia c a in tero sseu m б е к іт ед і. О лар
сегізк ө з-м ы қ ы н б у ы н д а су ы с е г із к ө з б е н мықын с ү й е г ін бай л аны сты раты н б а сқ а д а б а й л а м д а р м ен б ек іт іл ед і: алды нан lig . sa cr o ilia c a
v en tralia, арты нан lig . sa cr o ilia c a d o rsa lia , со н д а й -а қ V б ел ом ы ртқаны ң
к ө л д ен ең ө с ін д іс ін е н crista іііа с а -ғ а қарай тарты лған lig . ilio lu m b a le.
2. Қ асаға с и м ф и зі, sy m p h y sis p u b ica, орта сы зы қ б о й ы н д а
ор н ал асы п , екі қасаға с ү й е г ін өза р а бай лан ы сты р ады . Бұл сү й е к т е р д ің
ги ал и н ді ш ем ір ш ек қ абаты м ен ж абы л ган б ір -б ір ін е қараған fa c ie s
s y m p h y sia lis а р асы н да тал ш ы қ ты -ш ем ір ш ек ті табақ ш аны ң , d isc u s
in terp u b icu s, н е г ізі қалан ған , о н д а ә д е т т е 7 ж астан б астап тар
си н о в и а л д ы саң ы л ау (ш а л а б у ы н ) ж атады .
201

205.

Қасаға симфизі тығыз сүйек қабығы және байламдарымен
нығайтылған: жоғарғы жиегінде - lig. pubicum superius және төменгі
жиегінде - lig. arcuatum pubis; соңғы байлам симфиз астындағы
бұрышты, angulus suppubicus, тегістейді.
3. Lig. sacrotuberale және lig. sacrospinale - әр жағында сегізкөзді
жамбас сүйекпен байланыстыратын екі берік сүйекаралық байламдар:
біріншісі - tuber ischii, екіншісі - spina ischiadica-дан шығады .
Бұл сипатталған байламдар жамбас астауының артқы төменгі
бөлімінде сүйек арқауын толықтырып, үлкен және кіші шонданай
тіліктерін аттас: foramen ischiadicum majus et minus тесіктеріне
айналдырады.
4. Жапқыш жарғақ, membrana obturatoria, - жамбастың foramen
obturatum-ын жабатын (бұл тесіктің жоғарғы латералды бұрышынан
басқа) фиброзды табақша. Ол қасаға сүйегінің осы жердегі sulcus
obturatorius жиектеріне бекіп, бұл науашықты бекіткіш тамырлар мен
нервтің өтуіне арналған аттас өзекке айналдырады.
Тутас жамбас астауы. Екі жамбас сүйектері бір-бірімен және
сегізкөзбен қосылып, тұлғаның аяқтың еркін бөлігімен байланысуына
арналған - жамбас астауы pelvis, болып табылады, ол екі бөлімнен
тұрады: жоғарғы кеңдеу бөлімі - үлкен жамбас астауы, pelvis major,
және төменгі, тарлау бөлімі - кішкене жамбас атауы,pelvis minor. Үлкен
жамбас астауы тек бүйір жақтарынан азды-көпті жайылған мықын
сүйектерімен шектеледі. Оның алдыңғы жағында сүйекті қабырға жақ,
ал арт жағында бел омыртқалармен шектелген. Кішкене жамбастың оны
үлкен жамбастан бөліп тұратын жоғарғы шекарасын promontorium
мүйісі, мықын сүйектерінің linea arcuatae, қасаға сүйектерінің қырлары
мен қасаға симфизінің жоғары жиегіне түзілген шекаралық сызығы,
lineae terminalis, құрайды. Осылай қоршаған тесік apertura pelvis
superior деп аталады. Кіреберістен томен қарай кішкене жамбас
астауының қуысы, cavum pelvis, жатады. Жамбас астау қуысының
қасаға сүйектері мен олардың өзара байланысуынан түзілген алдыңғы
қабырғасы өте қысқа. Керісінше, қабырға артқы жағынан ұзын және
сегізкөз бен құйымшақтан тұрады. Кіші жамбас астауы қабырғасының
бүйір жақтары жамбас сүйектерінің ұршық ойықтарына сәйкес келетін
бөліктерінен, сондай-ақ сегізкөзден соларға қарай шығатын байламдармен бірге шонданай сүйектерінен түзіледі. Жамбас астауының
қуысы төменгі жағында қасаға және шонданай сүйектерінің тармақтарымен, шонданай төмпелерімен, сегізкөзден шонданай сүйектеріне
баратын байламдармен және ең соңында, құйымшақпен шектелген
жамбас астауының төменгі тесігімен, apertura pelvis inferior, аяқталады. Акушерлер жамбас астауын циркульмен өлшейді. Үлкен
жамбас астауын өлшегенде үш көлденең өлшемде анықтайды:
1) 25-27 см-ге тең екі spina iliaca anterior superior арасындағы
қашықтық - distantia (cristarum) spinarum.
202

206.

2) 28-29 см-гс тең екі crista іііаса арасындағы кашыктык - distantia
cristarum.
3) 30-32 см-ге тен trochanter major арасындагы кашыктык - distantia
trochantcrica.
Содан ксйін сырткы тура (тік, түзу) сызык шамасын аныктайды: 4)
20-21 см-ге тең, симфизден бастап соңғы бел омыртка мен 1 сегізкөз
омырткасы арасындагы үцғылға дейінгі кашыктык. Жамбас астауының
нағыз тура өлшемін (conjugata vera) аныктау үшін сырткы тура шама
цифрынан 9,5-10 см-ді алып тастайды. Сонда conjugata vera s.
gynecologica - әдетте 11-см-ге тең шама алынады.
5) Мыкын сүйектерінің алдыңғы жоғаргы және арткы жоғарғы
кылкандары арасындагы кашыктык (бүйір коньюгатасы) 14,5-15 см-ге
тең.
6) Кіші жамбас астауына кіреберістің көлденең шамасын аныктау
үшін (13,5-15 cm ) distantia cristarum (29 см) как бөлінеді немесе одан
14-15 см алып тасталады.
7) Кіші жамбас астауының шығаберісінің көлденең шамасын (11 см)
өлшегенде циркульды шонданай төмпелерінін ішкі жиектеріне койып,
алынған 9,5 см цифрына жүмсақ тіндердің калыңдығы есебіне 1-1,5 см
қосылады.
8) Кіші жамбас астауының шығаберісінің тура шамасын (9-10 см)
өлшегенде циркульды күйымшақтың үшы мен симфиздің төменгі
жиегіне орнатып, алынған 12-12,5 см шамадан сегізкөз бен жүмсак
тіндердің қалыңдығы есебіне 1,5 см-ді алып тастайды.
Егер кіреберіс пен шығаберісті косса, жамбас астауының тура
шамаларының орта түстарын қосып байланыстырсак, онда жамбас
астауы қуысының ортасынан өтетін, кисык, алға карай ойыс сызык
түріндегі жамбас астауы білігі (axis pelvis) деп аталатынды аламыз.
Жамбас астауы өзінің табиғи қалпында алға қарай тым кисайған
(inclinatio pelvis) сондықтан жамбас астауының кіреберіс жазыктығы,
немесе conjugata anatomica горизонталды жазыктыкпен бүрыш түзеді,
ол әйелдерде, еркектерге қарағанда, үлкендеу. Жамбас астауының
кисаюы адам денесінің тік қалпына байланысты, бұл жамбас тікелей
байланыста болатын омыртқа бағанасының иілімінің себебі болып
табылады. Жамбас астауының қисаю бүрышының шамасы 75° пен 50°
аралығында өзгеріп отырады. Отырған жағдайда жамбас астуы
горизонталды дерлік орналасады, соның салдарынан бүрыш тек 7°-қа
тең болады.
Жамбас астауының пішіні мен шамасы (көлемі) оның аткаратын
қызметін көрсетеді. Дененің бүкіл жоғарғы бөлімінің салмағын
көтермсйтін және ішкі ағзалар үшін таяныш болып табылмайтын
төртаяқты жануарлардың жамбас астауы біршама кішкентай және тар
үзарган пішінді, кішкене жамбас астауының алдыңғы арткы өлшемі
басым келеді. Қол мен аяктары бар адамтәрізді маймылдардың жамбас
203

207.

астауы к е ң д е у ә р і қ ы сқ ал ау, б ір а қ д е г ен м е н алды ңғы артқы өл ш ем
к ө л д е н е ң ө л ш е м н е н ба сы м , со н ы ң салдар ы н ан к іш к ен е ж а м б а с
астауы н а к ір е б е р іс ф и гу р а сы ж ү р ек к е ұқ сай ды . А қ ы р ы нда, тік ж ү р е т ін
адам н ы ң ж а м б а с астауы қы сқары п ә р і к ең ей ген , сон ды қ тан ер к ек т ер д е
екі өл ш ем д е б ір д е й б о л а д ы , ал б а л а к ө тер у м ен т у у а к тіл ер ін е
бай л ан ы сты ер ек ш е қ ы зм ет атқараты н ә й е л д е р д ің ж а м б а с астауы н ы ң
к ө л д е н е ң ө л ш ем і алды ң ғы артқы ө л ш ем н ен басы м к ел ед і.
Н еа н д ер т а л д ы қ адам н ы ң ж а м б а с а ста у ы н д а адам ж ам басы н ы ң
барлы қ б е л г іл е р і б а р , б ұ л ол ар ды ң д е н е с ін тік ұ ст а п , ек і аяқпен
ж ү р е т ін ін д ә л е л д е й д і, а л а й да ол осы к е з д е г і адам ж а м б а с астауы н а
қ ар аған да б ір ш а м а та р л а у . Б ұ л эв о л ю ц и я ү р д іс і адам о н т о г е н е зі к езін д е
қайталанады : қ ұр сақ тағы н ә р е с т е н ің ж а м б а сы төртаяқты ларға т ә н
қуш ы қ п іш ін д і, ж а ң а т у ға н н ә р е с т е н ің ж ам басы адам т ә р із д і
м а й м ы л д а р д ік ін е ү қ са й д ы (м ай м ы л ж а м б а с ), ақы ры нда, тік ж ү р у д і
ү й р е н г е н н е н к ей ін ж а м б а с а да м ға т ә н б е л г іл ер ге н е бо л а д ы .
Ж ам бас астауы н ы ң п іс іп -ж е т іл у і к е з е ң ін д е ж ы ны сты қ айы рм аш ы лы қтар к ү р т к ө р ін е б а ст а й д ы . О лар м ы н адан бай қ алады . Ә йел
ж а м б а с астауы н ы ң к ір е б е р іс і к ө л д е н е ң -со п а қ п іш ін д і, ал еркектікі
қ ы сқ ал ау ә р і т е г іс т е у . Ә й е л мы қы н с ү й е к т е р ін ің қанаттары ж ан-ж ақ қ а
ж айы лы ңқы лау, со н ы ң ә с е р ін е н ер к ек т ер д ік ін е қ ар аған да қы лқандар
м ен қы рлар ар асы н дағы қаш ы қты қ ү л к е н д е у . Ә й ел ж а м б а с астауы н ы ң
к ір е б е р іс і к ө л д е н е ң -с о п а қ п іш ін д і, ал ер к ек тік і к ө б ін е с е ұзы н а б о й л ы со п а қ п іш ін д і (1 0 2 -с у р е т ). Е рк ек ж а м б а с астауы н ы ң м ү й іс і ә й е л д ік ін е
қ ар аған да алға қарай ш ы ғы ң қ ы лау к ел ед і. Е рк ек с е г із к ө з і бір ш а м а тар
А
1
Б
102 - с у р е т Е р кектің (А ) ж ә н е ә й е л д ің (Б ) ж а м б а с астауы , pelvis. Ү л к ен
ж а м б а с астауы ж ә н е кіш і ж а м б а с к ір еб ер іс м ө л ш ер л ер ін ің сы зы қтары
бел гіл ен ген .
d istantia cristarum ; 2 d iam eter transversa; 3 d istan tia spinarum ; 4 - co n ju g a te
vera; 5 - d iam eter ob liq u a.
204

208.

1 0 3 - с у р е т . Ә й ел ж ам бас
астауы н ы ң ө л ш ем д ер і.
1. А н атом и я л ы к кон ъ ю гата. 2. Ш ын
к он ъ ю гата (ги н ек ол оги я л ы қ ). 3. Тік
өл ш ем (Ж а м б а с астаудан ш ы ғы с).
4. Д и а го н а л ды қ кон ъ ю гата.
әрі тым ойыстау, ал әйелдікі
біршама кеңдеу және сонымен
бірге жалпақтау. Еркектердің
жамбас астауының кіреберісі
әйелдердікіне қарағанда едәуір
тарлау: әйелдердің шонданай
төмпелері бір-бірінен қашықтау
жатады және құйымшақ онша
алға шығыңқы емес. Қасаға
сүйектерінің төменгі тармақтарының тоғысатын жері жақсы
дамыған әйел жамбас астауында доға пішінді, arcus pubis, ал еркектерде
ол сүйір бүрыш, angulus suppubicus, түзеді. Еркектердің кішкене жамбас
астау қуысы айқын қүйғыш пішінді, ал әйелдерде құйғыштәрізді пішін
онша байқалмайды әрі олардың жамбас қуысы пішіні жағынан
цилиндрге жақындау. Жамбас астауының жынысқа байланысты
ерекшеліктері туралы айтылғандарды қорыта келе, жалпы алғанда
еркектің жамбас астауы биіктеу әрі қысқалау да, ал әйелдікі аласалау,
бірақ оның есесіне кеңдеу әрі сыйымдылау.
Жамбас астауының артқы рентгенограммаларында жамбас сүйегі
өзінің барлық негізгі бөліктерімен көрінеді. Crista iliaca-ның артқы
бөлігі мен spina iliaca posterior сегізкөз көлеңкесіне қабаттасады.
Мықын сүйегі қанатының төменгі бөлігінде көбіне тамырлы өзектерге
сәйкес келетін ақшыл жерлер байқалады, оларды сүйектің бүзылу
ошағы деп шатастырмау керек. Қасаға сүйектері арасында қасаға
симфизінің discus interpubicus-ке сәйкес келетін енсіздеу ақшыл жолақ
түріндегі “рентгендік саңылауы” орналасады. Саңылау контурлары
онша тегіс емес. Сегізкөз-мықын буындасуының facies auricularis
бір-біріне қабаттасады да, сондықтан буын саңылауы артқы
рентгенограммада күрделі пішінді болады: ол көбіне жоғары және
төменде байланысып қосылатын (ромб сияқты) екі иілген ақшыл
жолақтан түрады.
20S

209.

Ұ рш ы қ буыны
Үршық буыны, art.
coxae, жамбас сүйек жағынан жартылай шартәрізді
ұршық ойығы, acetabulum,
дәлірек айтқанда оның
ортан
жіліктің
басы
кіретін facies lunata түзеді
(104-сурет). Үршық ойығының бүкіл жиегімен
талшықты-шеміршекті ернеу, labrum acetabulare,
өтеді, ол ойықты одан әрі
тереңдетеді де, ернеумен
бірге
оның
тереңдігі
шардың жартысынан асып
кетеді. Бұл ернеу incisura
acetabuli үстінде көпірше
104 с у р е т. Оң ұршық буынының
түрінде асыра өткізіліп,
байламдары.
lig. transversum acetabuli
1 мықын қырлы қапшықтық орналасқан түзеді. Үршық ойығы тек
жері; 2 - буын қапшығының жұқа жері; 3 lig.
facies lunata бойында гиаpubofemorale; 4 membrana obturatoria; 5
tuber ischiadicum; 6 - linea intertrochanterica; 7 - линді буын шеміршегімен жабылған, ал fossa
lig. iliofemorale.
acetabuli борпылдақ май
тіні және ортан жілік басы байламының негізімен толған. Acetabulum-мен буындасатын ортан жілік басының буындық беті жалпы
алғанда шардың үштен екісіне тең келеді. Ол fovea capitis-ті (жілік басы
байламы бекитін жер) қоспағанда, гиалинді шеміршекпен жабылған.
Үршық буынының қапшығы ұршық ойығының бүкіл шеңбер бойына
бекиді. Буын қапшығы ортан жілікке алдыңғы жағында бүкіл Ііпеа
interochanterica бойына, ал артқы жағында медиалды жағына ығыса
ортан жілік бойымен crista intertrochanterica- ға параллелді бекиді. Буын
қапшығының ортан жілікке бекитін сызықтарының осылай орналасуынан жілік мойынының үлкен бөлігі буын қуысында жатады.
Үршық буынының тағы да екі буынішілік байламдары бар: аталып
өткен lig. transversum acetabuli және жілік басы байламы, lig. capitis
femoris. Бұл соңғы байлам негізімен ұршық ойығы жиектерінен және
lig. transversum acetabuli-ден басталады; төбесі арқылы fovea capitis
femoris-ке бекиді. Жілік басы байламы синовиалды қабығымен жабылған, ол қабық оған ұршық ойығы түбінен көтеріледі. Бүл синовиалды
қабығы буынға түсетін соққыларды жұмсартатын серпінді төсем болып
табылады және тамырларды ортан жілік басына өткізеді. Сондықтан
206

210.

105 с у р е т Ж ам бас астауы
с ү й е к г е р ін ін косы лы стары ж он е он
ж ак урш ы к буы ны . (буы н капш ыf ынын б ір б ө л ігі алынып
тастал ган ). Л рты нан ж ән е б ү й ір ін ен
қарагандагы к өр ін ісі.
1 lig . ilio lu m b a le; 2 for. isch iad icu m
m ajus; 3 caput o s s is fem oris; 4 lig.
ilio fe m o ra le ; 5 - zon a orbicu laris; 6 lig . isc h io fem o r a le ; 7 - for. isch iad icu m
m inus; 8 - lig. sacrotuberale; 9 - lig.
sa cro sp in a le.
ортан жілік мойны сынғанда бүл
қабықша сақталса, жілік басы
жансызданбайды.
Үршық буыны шектеулі типті
шартәрізді буындарға (тостағантәрізді буын) жатады, сондықтан
шартәрізді буындағыдай өте
алуан түрлі болмаса да, басты үш; фронталды, сагитталды және
вертикалды біліктер төңірегінде қозғалыстар жасауға мүмкіндік береді.
Айналма қозғалыс, circumductio, жасай алады.
Фронталды білік айналасында аяқ бүгіліп, жазылады. Бүл екі козғалыстың ең үлкені - артқы жағынан ортан жілік мойнына бекітілмейтін
фиброзды қапшықтың керілу күшінің болмауы арқасында бүгілу. Тізе
бүгілгенде ол бәрінен көп (118-121°), сондықтан барынша бүгілгенде
аяқ ішке жанасуы мүмкін; тізеден жазылған аяқтардың қозғалысы аздау
(84-87°), өйткені оны ортан жіліктің артқы жағындағы бұлшықеттердің
керілуі тежейді (олар тізе бүгілгенде босаңсиды). Алдын ала бүгілген
аяқ тік (вертикалды) қалыпқа дейін жазылады. Одан арғы артқа қарай
қозғалыс тым аз (19° шамасында), өйткені оны керіліп-тартылатын lig.
iliofemorale, тежейді; бүған қарамастан аяқты одан әрі жазсақ, бүл
үршық буынында басқа жақтың бүгілуі есебінен болады. Сагитталды
білік төңірегінде аяк (немесе екі аяқты да латералды жақтарға қарай
әкетіп ажыратқанда) ортаңғы сызықтан алыстатылады және кері
қозғалыс арқылы жақындатылады. Аякты талтайту 70-75° -қа дейін
мүмкін. Вертикалды білік төңірегінде аяқ ішке және сыртқа қарай
айналады, оның көлемі 90°-қа тең.
Негізгі үш айналу біліктеріне сәйкес буынның сыртқы байламдары
орналасады.
1.
Lig. ileofemorale буынның алдыңғы жағында орналасқан. Ол үшы
арқылы spina iliaca anterior inferior-ға, ал кеңейген негізі аркылы Ііпеа
intertrochanterica-ға бекиді (105-сурет). Ол жазылуды тежеп тік жүрген
ксзде дененің артқа қүлап кетпеуіне себеп болады. Адамда бүл
207

211.

байламның барынша дамуы осыған байланысты, ол адам денесіндегі
байламдардың ең мықтысы, 300 кг салмаққа төтеп береді.
2. Lig. pubofemorale қасаға сүйегінен кішкене ұршыққа қарай созыла
және буын қапшығына қосыла өрлеп, буынның медиалды-төменгі
жағында орналасады.
3. Lig. ischiofemorale шонданай сүйегі аймағында буынның артынан
acetabulum жиегінен басталып, ортан жілік мойны үстінен қапшыққа
қосыла өрлей, үлкен ұршықтың жиегінде аяқталады. Ол ортан жіліктің
ішке қарай айналуына кедергі жасап, lig. iliofemorale-нің латералды
бөлігімен бірге түсіруді тежейді.
4. Дөңгелек аймақ, zona orbicularis сипатталған бойлық байламдардың астында буын қапшығының терең қабаттарынан бастама алған
талшықтар ортан жіліктің мойнын ілмек түрінде қаусырып, spina іііаса
anterior inferior астында сүйекке бітісіп-өседі. Zona orbicularis-тің
дөңгелектене орналасуы ортан жіліктің айнала қозғалуына сәйкес
келеді.
Тірі адамда байламдар шегіне жете керіліп-тартылмайды, өйткені
буын шеңберіндегі бұлшықеттердің кернеуі оны тежейді.
Байламдардың көптігінен, ұршық буынының буын беттерінің иық
буынымен салыстырғанда тым қисықтығы мен конгруенттігінен бүл
буынның қозғалысы иық буынына қарағанда шектеулі, бұл осы буында
көбірек орнықтылықты қажет ететін аяқтың қызметіне байланысты.
Буын қозғалысының шектеулілігі мен беріктігінен бұнда иық буынына
Караганда буынның тайып кетуі аздау кездеседі.
Түрлі проекцияларда жасалған ұршық буынының рентген суреттерінде бір мезгілде жамбас сүйегі мен ортан жіліктің кескіні барлық
анатомиялық бөлшектерімен қоса алынады.
Буын ойығы рентгенологиялық тұрғыдан түбі және қақпағы деп
бөлінеді. Ойық түбі медиалды жағынан конустәрізді ақшылмен
(“көзжасы фигурасы”) шектелген, ол буын ойығының қақпағы (fossa
acetabuli-дің жоғарғы жиегі) дөңгелектелген, патологиялық жағдайларда ол сүйірленеді. Рентгенограммада буын басы, caput femoris,
шартәрізді пішінді және контуры тегіс. Бұған fovea capitis femoris
жатпайды, онда бүдыр жиекті шұңқыр байқалады: оны сүйектің бұзылу
ошағы деп шатасып қалмау керек. Ортан жіліктің ұршықты ойыққа еніп
тұрған басы мен acetabulum арасында “рентгендік буын саңылауьГ
айқындалып түратыны көрінеді.
Жыныстық, жасқа және дене бітіміне байланысты ерекшеліктер
туралы ой-пікір айтуға келгенде ортан жіліктің мойыны мен диафиз
арасындағы бұрышты есепке алудың маңызы күшті. Тірі адамда бүл
бұрышты рентген сәулесі көмегімен анықтауға болады. Ересек ер
адамда ол 130°-135° аралығында, балаларда үлкендеу, қарттарда
кішілеу, еркектерге қарағанда, әйелдерде кішілеу болады.
208

212.

Т ізе б у ы н ы
I ізе буыны, art. genus, буындасулардың ішіндегі ен үлкені әрі ең
күрделісі болып табылады (106-сурет). Бүл жүргенде барынша кең
алымды қозғалыс жасайтын аяктың ең үзын рычагтарының (ортан жілік
пен сирақ сүйектерінің) нак осы жерде буындасатындығына байланысты. Оны түзуге ортан жіліктің дисталды басы, асықты жіліктің
проксималды шеті және тізе тобығы қатысады. Ортан жілік айдаршыкгарының tibia-мен буындасатын буын беттері көлденең және сагитталды бағыттарда дөңесті және эллипстәрізді кесінділері болып табы­
лады.
Ортан жілік айдаршықтарымен буындасатын асықты жіліктің facies
articularis superior-i екі сәл ойыстанған, гиалинді шеміршекпен
жабылған буын алаңдарынан түрады; бүлар ортан жіліктің айдаршықтармен асықты жіліктің буындық беттері арасында жатқан екі
буынішілік шеміршектер немесе менискілер, meniscus lateralis et
medialis, арқылы толығады.
Әрбір мениск үшқырлы, жиегі иілген табақша болып табылады.
Оның шеткі жуандау жиегі буын капшығымен қосылып-бітіскен, ал
буын ішіне қараған өткірленген жиегі бос болады. Латералды мениск
медиалдыға қарағанда майысыңқыраған; медиалды мениск пішіні
жағынан көбіне жарты айға, ал
латералды мениск дөңгелекке
үқсайды. Екі менискінің де шеттері алды және артынан eminentia4*
106
с у р е т. О ң т ізе буы ны ,
art. genus; алды нан қарағандағы
к ө р ін ісі. (буы н қапш ы ғы алы ны п,
т ізе тобы ғы ортан ж іл ік тің төрт
басты б ү л ш ы қ ет ін ің с ің ір ім е н б ір ге
т ө м ен тарты лған).
1
o s fem o ris; 2
lig . cruciatum
p osteriu s; 3 - lig . cruciatum anterius;
4
m e n isc u s m ed ia lis; 5
lig.
tran sversum g en u s; 6
lig . c o lla tera le
tib ia le;
7 - bursa
in frap atellaris
profunda; 8
lig. p atellae; 9 - fa cie s
articu laris p a tellae; 10 - ten d o m.
q u a d ricip itis fem oris; 11 - m em brana
in tero ssea cruris; 12 tibia; 13 - fibula;
14 - lig . c a p itis fib u la e anterius; 15
lig . c o lla te r a le fibu lare; 16 - m en iscu s
lateralis; 17
c o n d y lu s lateralis; 18 fa c ie s p a tella ris.
209

213.

intercondylaris-ке бекиді. Алдыңғы жақтан екі менискінің арасында lig. transversum genus деп
аталатын фиброзды буда созылып жатады.
Буын қапш ы ғы ортан жілік,
асықты жілік және тізе тобығының буындық беттерінің жиектерінен сәл кейіндеу орналасады.
Сондықтан ол ортан жілікте
алдыңғы жағынан facies pattelaris-ті айналып өтіп, бұлшықеттер мен байламдардың бекуі
үшін айдаршықтар мен айдаршықтарүстілердің (оларды тысқары
қалдырып)
арасымен,
бүйірлері бойымен жүреді, ал
артында айдаршықтардың буындық беттерінің жиектеріне дейін
төмен түседі. Бұдан басқа, сино­
вий қабығы ортан жілік пен
санның төртбасты бұлшықеті
арасында созылып жатқан үлкен
қапты, bursa suprapatellaris-ті
түзеді.
Кейде bursa suprapatellaris
107 с у р е т. Тізе буыны, art. genus;
тұйықталып, тізе буыны қуысыартынан қарағандағы көрінісі.
нан оқшаулануы мүмкін. Асықты
1 lig. collaterale fibulare; 2 - lig.
popliteum arcuatum; 3 m. popliteus жілікте қапшық айдаршықтардың
(бөлшектеп алынған); 4 - membrana буындық беттерінің жиегіне беinterossea cruris; 5 - терең қаз табан; 6 киді. Ол тізе тобығында оның
lig. collaterale tibiale; 7 - tendo m.
semimembranosi; 8
lig. popliteum шеміршекті бетінің жиектеріне
бітісіп-өседі де, соның салдаobliquum.
рынан, рамкаға қойылғандай,
қапшықтың алдыңғы бөліміне қондырылған сияқты болады. Буынның
бүйірлерінде фронталды білікке перпендикуляр өтетін бүйір
байламдар: медиалды жағынан, lig. c o lla te r a l tibiale (санның
epicondylus medialis-інен tibiae жиегіне дейін, қапшық және медиалды
менискімен бітісіп-өсіп) және латералды жағынан, lig. c o lla te r a l
fib u la re (epicondylus lateralis-тен fibulae басына дейін), орналасады. Тізе
буыны қапшығының артқы жағында қапшықтың артқы қабырғасына
lig. popliteum arcuatum және lig. popliteum
бітісетін екі байлам
obliguum (m. semimembranosi сіңірінің үш соңғы шоғырларының біреуі)
жайғасқан (107-сурет).
210

214.

Тізе буынынын алдыңғы жағында саннын төртбасты
бүлшыкет
сіңірі
орналасады, ол patella-ны
тобык сүйек ретінде каусырып, одан әрі жуан және
берік байламға, lig. patellae ,
айналып созылады, бүл байлам тізе үшынан жоғарыдан
төмен карай өтіп, tubero­
sitas tibiae-re бекиді.
Patella бүйірлерінде төртбасты бүлшықет сіңірінің бүйір жағында кеңейген
жерлері горизонталды және
вертикалді
шоғырлардан
108 сурет. Оң тізе буыны, a r t . g e n u s . Буын
капшығы ж әне кресттәрізді байлам
түратын retinacula patellae
(кесілген), сонымен қатар асықты жіліктің
laterale et mediale деп атапроксималды эпифизі менискісімен бірге
латынды түзеді, вертикалді
көрсетілген.
шоғырлар tibiae айдаршық1
lig. patellare; 2 - bursa infrapatellaris
тарына, ал горизонталды
profunda; 3 - lig. transversum genus; 4 - capsula
шоғырлар ортан жіліктің
articularis; 5 - meniscus lateralis; 6 - lig.
c o lla t e r a l fibulare (кесілген); 7 - lig. cruciatum
екі ерісопёуіііне бекиді. Бүл
posterius; 8 meniscus medialis (кесілген); 9
шоғырлар тізе тобығын козlig. c o lla t e r a l tibiale (кесілген); 10
lig.
ғалыс кезінде өз қалпында
cruciatum anterius.
үстап түрады.
Сипатталған буыннан тыс байламдардан басқа тізе буынында екі
буынішілік, кресттәрізді деп аталатын байлам- дар, ligg. cruciata genus
бар. Олардың бірі - алдыңғы, lig. cruciatum anterius ортан жіліктің
латералды айдаршығының ішкі бетін area intercondylaris anterior
tibiae-мен жалғастырады. Басқа артқысы, lig. cruciatum posterius, ортан
жіліктің медиалды айдаршығының ішкі бетінен асыкты жіліктің area
intercondylaris posterior-ына келеді (108-сурет). Қапшықты іштей
астарлайтын синовиалды қабығы буынға батыңқырап түрған кресттәрізді байламдарды жауып, буынның алдыңғы кабырғасында тізе
тобығынан төмендеу жерде майлы, қанаттәрізді катпарларды, plicae
alares түзеді. Бұл қатпарлар тізенің әрбір қалпы кезінде аралықтарын
толтыра отырып, буын беттеріне икемделе бейімделеді. Кресттәрізді
байламдар буын қуысын алдыңғы және артқы бөліктерге бөліп, кабыну
кезінде белгілі бір уақытқа дейін іріңнін бір бөліктен екінші бөлікке
өтуіне кедергі жасайды.
Буынмен көршілес бірнеше синовиалды қаптар орналасады,
олардың кейбіреулері буынмен қатынасады. Тізе тобығының алдыңғы
бетінде саны үшеуге жететіндей қаптар кездеседі: тізе тобығы
211

215.

алдындағы тері астылық қап, bursa prepatellaris subcutanea, тереңдеу
тізе тобығы шандырының астындағы қап, bursa prepatellaris subfascialis, ақырында, тізе тобығы сіңірінің астындағы қап,
bursa
subtendinea prepatellaris. Lig. patellae төменгі бекитін жерінде, осы
байлам мен асықты жілік арасында тұрақты, буынмен қатынаспайтын,
синовиалды қап, bursa infrapatellaris profunda, бастама алады. Буынның
артқы аймағында қаптар барлық дерлік бұлшықеттердің астында
кездеседі. Тізе буынында бүгу, жазу, айналдыра бұру қимылдарын
жасауға болады. Ол сипаты жағынан айдаршық буын болып табылады.
Тізені жазып тікейтетін кезде менискілер қысылады, ligg. collateralia et
cruciata қатты керіледі де, сирақ санмен бірге қозғалмайтын біртұтас
құрылымға айналады. Тізені бүккен кезде менискілер жазылады, ал lig.
collateralia олардың беку нүктелерінің жақындасуы арқасында босайды,
соның салдарынан тізе бүгілгенде вертикалді білік төңірегінде
айналдыра қозғалту мүмкін болады. Сирақты ішке қарай айналдырғанда кресттәрізді байламдар қозғалысты тежейді, ал сыртқа қарай
айналдырғанда, керісінше, кресттәрізді байламдар босайды. Бұл
жағдайда қозғалыс бүйір байламдары әсерінен шектеледі. Адамның тізе
буынының құрылысы мен байламдарының орналасуы оның ұзақ уақыт
тік қалыпта болуына мүмкіндік туғызады. Ал маймылдарда тізе буыны
байламдары, керісінше, тік қалыпта тұруды қиындатып, жүресінен
отыруды жеңілдетеді.
Тізе буыны аймағының рентгенограммаларында бір уақытта ортан
жіліктің дисталды бөлімінің, сирақ сүйектерінің проксималды бөлімінің,
тізе тобығының, сондай-ақ art. tibiofibularis кескіндері алынады. Art. genus
“рентгендік буын саңылауы” адамның бүкіл сүйек-буын аппаратындағы ең
кеңі болып табылады, өйткені ол, нағыз анатомиялық буын саңылауы мен
буындық шеміршектерінен басқа, шеміршекті менискілерге де сәйкес
келеді. Рентгенограммада ортан жілікітің дисталды бөлімі мен сирақ
сүйектерінің проксималды бөлімінің барлық анатомиялық бөлшектерін
ажыратуға болады. Бүйірден түсірілген суреттерде тізе буыны көрінісі
қырынан көрінеді: сол себепті ортан жілік айдаршықтары мен айдаршықүстілері және сирақ бір-біріне проекцияланып қабаттасады.
Сирақ сүйектерінің қосылыстары
Екі сирақ сүйегі бір-бірімен буын арқылы проксималды, ал дәнекер
тінді бітісіп-өсу (синдесмоз) арқылы дисталды байланысқан. Сүйектер
қалған бөліктерінде де сидесмозбен қосылған.
Асықты жілік пен кіші жіліншіктің проксималды байланысуы, art.
tibifibularis, fibulae басының жайпақ буындық бетінің tibiae (art. plana)
латералды айдаршықтардың осындай бетімен буындасуы болып
табылады. Екі буын беттеріне бітісе өсетін қатты керілген буын
212

216.

109 - с у р е т. Сирак
асык буыны,
өкше- кайыкгерізді буын, art. talocalcaneonavicularis (ронталды жазыктыктағы
кесіндісі).
1 - tibia; 2
m alleolus medialis; 3 talus; 4 - pars tibiocalcanea lig. mediale
(deltoideum); 5
lig. talocalcaneum
interosseum; 6 articulatio subtalaris;
7 - calcaneus;
8 - capsula articularis;
9 - malleolus lateralis; 10 - articulatio
talocruralis; 11
syndesm osis (articu­
latio) tibiofibularis; 12 - membrana
interossea cruris; 13 fibula.
a r t. t a l o c r u r a l i s , асык
қапшығы тығыз байламдармен,
ligg. capitis fib u la e anterior et
posterior
нығайтылған. Буын
қуысы 20% жағдайларда тізе
буынымен қатынаста болады.
Сүйекаралык жарғақ, m em b­
rana
interossea
cruris,
екі
сүйектін margo interossea арасында керіліп тұрады. Сүйектер
арасындағы кеңістікті түгелдей
дерлік жауып тұратын сүйекаралық жарғақтың жоғарғы бөлігінде
тамырлар мен нервті өткізуге арналған тесігі болады.
Асықты жілік пен асықты жілік шыбығының шеттері syndesmosis
tibiofibularis синдесмозы арқылы дисталды байлансады. Бұл байланыс
алдынан және артынан латералды толарсақтан асықты жіліктің шетіне
келетін байламдармен, lig. tibiofibulares anterius etposterius нығайтылады.
Білек пен сирақ сүйектерінің байланысуларын салыстырғанда сирақ
сүйектерінің өзара байланысуларында аз қозғалғыштығы көзге түседі,
бүл дененің жоғары орналасқан бөлімі үшін тіреуіш болып табылатын
аяқтын тірек қызметіне байланысты, ал білек еңбек мүшесінін бөлігі
ретінде әр алуан қимыл, қозғалыстар жасай алуы тиіс.
Сирақ сүйектерінің аяқ үшымен жопе аяқ үшы сүйектерінің өзара
қосылыстары.
1. Сирақ-асық буыны, art. talocruralis, екі сирақ сүйегінің шанышкы
тәрізді асық сүйектің шығыршығын, trochlea, қаусыратын төменгі
шеттерінің буындық беттерінен түзіледі, және де шығыршықтың facies
articularis superior-ына асықты жіліктің төменгі буындық беті, ал
шығыршықтың бүйір беттеріне толарсақтардың буындык беттерінің
шеміршекті жиегін бойлай бекиді, ал алдыңғы жағынан асықты сүйек
мойынының бір бөлігін қосып алады (109, 110-суреттер). Қосалқы
15— 210
213

217.

A
Б
110 с у p e т. Оң сирақ-асық буынының байламдары (үлгі).
А сыртынан қарағандағы көрінісі. Б - ішінен қарағандағы көрінісі.
1 - capsula articularis; 2 lig. talofibulare anterius; 3 lig. bifurcatum;
4 - lig. calcaneofibulare; 5 - lig. talofibulare posterius; 6 lig. mediale
(deltoideum).
байламдар буын бүйірлеріне орналасқан және толарсақтан tarsus көрші
сүйектеріне барады. Медиалды байлам, lig. m ediale (deltoideum) грек
әліппесінің дельта әрпіне ұқсайтын табақша пішінді; медиалды
толарсақтан шығып, төмен қарай желпуіш сияқты ажырай үш: асық,
өкше және қайықтәрізді сүйектеріне барады, латералды байлам
латералды толарсақтан шығып түрлі үш бағытта жүретін үш шоғырдан
тұрады: алға қарай - lig. talofibulare anterius , томен қарай - Ugcalcaneofibulare, және артқа қарай -lig. talofibulare posterius. Сирақ-аяк
ұшы буыны құрылысының сипаты жағынан шығыршықтәрізді
буындасу болып табылады (111-сурет). Қозғалыстар асық сүйек
шығыршығы арқылы өтетін фронталды білік айналасында жасалады,
сонымен бірге аяқ ұшы біресе жоғары көтеріледі (жазылу) біресе томен
түседі (бүгілу). Бүл қозғалыстардың амплитудасы 63°-66°. Бүккен кезде
кішкене бүйір қимылдары жасалуы мүмкін, өйткені бұл қалыпта асық
сүйек блогының тарлау артқы бөлігі сирақ сүйектері айыршасымен
онша қатты қаусырылмайды. Керісінше, жазылған кезде шығыршық
214

218.

I l l - с у p e т. О ң аяқ ұш ы ны ң буы ндары м ен байлам дары.
1 - tibia; 2 - lig . m ed ia le (d elto id eu m ); 3 - lig. ca lca n eo n a v icu la re; 4 - lig.
c a lc a n e o c u b o id e u m ; 5 lig g . cu n eo n a v icu la ria dorsalia; 6 - lig g . m etatarsalia
in tero ssea ; 7 - lig g . tarsom etatarsalia d orsalis; 8 lig . cu n eo cu b o id eu m dorsale;
9 - lig . c a lc a n e o c u b o id e u m dorsale; 10 - lig . talocalcan eu m laterale;
11 - lig . c a lca eo fib u la re; 12 m a lle o lu s lateralis; 13 lig . talofib u lare anterius;
14 - lig . tib io fib u la re anterius; 15 m em brana in terossea cruris;
16 - m a lle o lu s m ed iale.
толарсақтарының айыршасында қатты қысылатындықтан, бұндай
қозғалыстар жасау мүмкін болмайды.
2.
Тілерсек сүйектері арасындағы қосылыстарда, articulationes
intertarseae, төрт буынды ажыратады:
А. Асықасты буыны, art. subtalaris, жалпы алғанда цилиндр бетінің
кесінділері болып табылатын асық және өкше сүйектерінің артқы
буындық беттерінен түзілген.
Б. Асық-өкше-қайықтәрізді буын, art. talocalcaneonavicularis асық
сүйектің алдында жатады. Ол асық сүйектің шартәрізді басынан, оған
сәйкес келетін буын қапшығынан қүрылады. Буын қапшығын
215

219.

қайықтәрізді сүйек, өкше сүйегінің sustentaculum tali-дегі буын тілігі
және sustentaculum мен os naviculare артқы жиегі аралығын толтыратын
lig. calcaneonaviculare plantare және арасында талшықты шеміршек
қабаты бар fibrocartilago navicularis түзеді. Буын қапшығын сырт
жағынан lig. talonaviculare және табан жағынан lig. calcaneonaviculare
plantare нығайтылады.
Бұл аталған екі буын арасынан сүйекті өзек -тілерсек қойнауы, sinus
tarsi, өтеді, онда асық сүйек пен өкше сүйегі арасында созылып жатқан
мықты байлам, lig. talocalcaneum interosseum, орналасады.
В. Өкше-текше буыны, art. calcaneocuboidea, өкше және текше
сүйектердің бір-біріне қарсы қараған буын беттерінен түзілген. Ол
асықасты және асық-өкше-қайықтәрізді буындасулардың қозғалыстарына қатысып, олардың көлемін ұлғайтады. Art. calcaneocuboidea
көрші art. talonaviculare екеуі бірге көлденең тілерсек буыны, art. tarsi
transversa деген жалпы атаумен де сипатталады.
Көлденең буынның art. calcaneocuboidea мен art. talonavicularis-ті
жеке-жеке нығайтатын байламдарынан басқа, екі буындасуға да ортақ,
практикалық маңызы күшті тағы бір байламы бар. Бұл lig. fiburcatum
артқы шеті өкше сүйегінің жоғарғы жиегінен басталып, содан кейін екі
бөлікке бөлінетін, ол бөліктің біреуі, lig. calcaneonaviculare, қайықтәрізді сүйектің артқы латералды жиегіне бекитін, ал екінші бөлігі, lig.
calcaneocuboidea, текше сүйектің сыртқы бетіне бітісіп-өсетін байлам.
Бұл қысқа, бірақ мықты байлам көлденең буынның “кілті” болып
табылады, өйткені аяқ ұшын ажыратуға арналған операция жасағанда
оны кесіп жіберу арқылы ғана буын беттерін бір-бірінен айыруға
болады.
Г. Сына-қайық тәрізді буын, art. cuneonavicularis, сынатәрізді
сүйектердің артқы буын алаңдарының қайықтәрізді сүйектің дисталды
буындық бетінің үш тілігімен буындасуы арқылы түзілген. Art.
intertarseae-дегі қозғалыстарға келетін болсақ, бұл жерде ең алдымен
өкше сүйегі қайықтәрізді сүйекпен және аяқ ұшының алдыңғы ұшымен
бірге көлемі 55° мөлшерінде сагитталды білік төңірегінде айнала
қозғалады (бұл білік сырт жағында асық сүйек басына еніп, табан
жағынан calcaneus бүйір бетінен шығып, қиғаш бағытталған). Аяқ ұшы
ішке қарай айналғанда (пронация) оның латералды жиегі көтеріліп, ал
аяқ ұшы сырты медиалды жаққа қарайды, ал сыртқа қарай айналғанда
(супинация), керісінше, медиалды жиегі аяқ ұшының сырты латералды
жаққа қарата көтеріледі. Одан басқа, бұл жерде аяқ ұшының үшы
ортаңғы сызықтан медиалды және латералды қисайғанда вертикалды
білік айналасында жақындату және алыстату қимылдарын жасауға
болады. Ақырында, фронталды білік төңірегінде қозғалыстар күрделі
шартәрізді буын болып табылатын art. talocalcaneonavicularis-те
жасалады. Бұл қозғалыстардың барлығы онша емес және әдетте бірге
216

220.

коса жасалады да, сондыктан супинапиямен бір мезгілде аяк үшының
алдыңғы бөлігі жакындатылып және ша.малы бүгіледі, немесе.
ксрісімшс пронация алшактату және созылумен коса жүреді.
Жалпы алғанда сирак-асык буыны, artt. mtertarseae-мсн коса аяк
үшыма коп білікті буын типі бойынша көптеген козғалыстар жасауға
мүмкіндік береді.
3. Тілсрсск-табан сүйсктер буындары, art. tarsometatarseae тілерсектің скінші катарындағы сүйектерін табан сүйектерімен байланыстырады. Artt. tarsometatarseae - нағыз катаң буындар, олардып аз
козгалагындығы аяк ұшы күмбезіне серпімділік береді. Жекелеген
буын капшыктарында I табан сүйегі мен медиалды сынатәрізді сүйек, II
және III табан сүйектері текше сүйекпен буындасады. Тілерсек-табан
сүйектер буындары сырткы, табандык және сүйекаралык байламдар,
ligg. tarsometatarsea dorsalia, plantaria et cuneometatarsea interossea,
аркылы нығайтылады.
Табан сүйектераралык буындар, artt. intermetatarseae, табан сүйектсрінің бір-біріне қараған беттерінен түзіледі, олардың буын саңылаулары көбіне artt. tarsometatarseae куысымен катысады. Буындар
көлденең өтетін ligg. metatarsia dorsalia, plantaria et interossea аркылы
нығайтылған.
4. Бақай сүйектерінің қосылыстары.
А. Табан сүйектер-бақайшақтар буындары, artt. metatarsophalangeae, табан сүйектерінің бастары мен проксималды бакайшактардың
негіздері арасында болады, қүрылыс сипаты мен байлам аппараты
жағынан кол үшының сондай буындасуларына үқсас. Буындардағы
козғалыстар жалпы алғанда сәйкесті қол үшы буындасуларындағы
сияқты, бірақ шектеулілеу. Бакайларды сәл-пәл жанына карай әкету
кимылын және оған кері қимылды (кайта жакындату) есепке алмасақ,
онда тек бүгу және жазу қозғалыстары ғана жасалады және де, кол
үшындағы сияқты емес, бүнда жазу бүгуге қарағанда көлемділеу
жасалады.
А. Бақайшақтараралық буындар, artt. interphalangeae pedis өзінің
қүрылысы жағынан код үшындағы сондай буындардан өзгешеленбейді.
Көбіне V бақайда дисталды және ортаңғы бақайшақтар өзара сүйектене
қосылып-бітісіп кететінін айту керек.
Сирақүшы буыны мен аяк үшы аймағының рентген суреттерінде
сирақ сүйектерінің дисталды бөлімі мен барлық аяк үшы сүйектерінің
бірмезгілдік кескіндері алынады. Арткы суретте incisura fibularis tibiae
аймагы бүдыр тәрізді, сондықтан оны үшінші толарсак - malleolus tertius
деп атайды. Бүл аймақка fibula дисталды бөлімі қабаттасады да, сол
ссбспті сүйек сыныгы сиякты болып көрінеді.
Түтас аяқ үшы. Аяк үшы серпімді козғалғыш күмбез тәрізді
қүрылған және сол сиякты қызмет етеді (112-сурет). Адамтәрізді
маймылдарды коса барлык жануарлардың аяк үшының күрылысы
217

221.

112 с у р е т. Оң аяқ ұшының буындары, art. Pedis
(сагитталды кесіндісі).
1 - tibia; 2 - art. talocruralis; 3 - talus; 4 calcaneus; 5 art. Subtalaris;
6 lig. talocalcaneum interosseum; 7 lig. plantare longum; 8 cartilago
articularis; 9 - os sesamoideum; 10 phalanx proximalis; 11 - art.
Metatarsophalangealis; 12 - os metatarsale I; 13 art. Tarsometatarsalis;
14 os cuneiforme mediale; 15 - art. cuneonavicularis; 16 - os naviculare;
17 - art. talocalcaneonavicularis.
күмбез сияқты емес, бұндай құрылыс тік жүруге байланысты пайда
болғанға ғана тән белгі болып табылады. Аяқ ұшының мұндай
құрылысы адамның аяқ ұшына қойылатын жаңа функционалдық
талаптарға сәйкес пайда болды: дененің тік қалпына қарай аяқ ұшына
түсетін салмақтың артуы, құрылыс материалын үнемдеу мен бүкіл
құрылымның беріктігімен ұштаса тірек алаңының кішіреюі.
Қатаң буындар аркылы қозғалмайтындай дерлік болып қосылған
аяқ ұшы сүйектері комплексі қатты аяқ ұшы негізін құрайды, оның
құрамына 10 сүйек кіреді: os naviculare, ossa cuneiformia, ossa metatarsalia I, II, III, IV, V
Байламдардан аяқ ұшы күмбезін бекітуде lig. plantare longum - үзын
табандық байлам шешуші роль атқарады. Ол өкше сүйегінің төменгі
бетінен басталып, алға қарай созылып, терең талшықтарымен tubero­
sitas ossis cuboidea-re және беткі талшықтармен табан сүйектерінің
негізіне бекиді. Sulcus ossis cuboidei арқылы асып өтіп, ұзын табандық
байлам бұл жүлгені m. peronei longi сіңірі өтетін сүйекті-фиброзды өзекке айналдырады.
218

222.

113 с у р е т. Аяқ ұшының бойлық кесіндісі (үлгі). Аяк үшының үзына
бойлык күмбезі сызықпен көрсетілген.
1 calcaneus; 2 talus; 3 os naviculare; 4 os cuneiforme intermedium;
5 - os metatarsi II; 6 - phalanges digiti II.
Аяқ үшының жалпы күмбездік қүрылысында бес бойлық күмбез бен
бір көлденең күмбезді ажыратады (113, 114-суреттер). Бойлық күмбездер өкше сүйегінін бір пунктінен басталып, аяқ ұшының бес сәулесіне
сәйкес келетін жоғары қарай
дөңесті радиустар бойынша алға
шашырай ажырасады.
Бірінші (медиалды) күмбездің түзілуінде sustentaculum tali
маңызды рөл атқарады. Бойлық
күмбездердің ішіндегі ең ұзыны
әрі биігі - екінші күмбез. Алдың114 - с у р е т. Аяқ ұшының
көлденең (тілерсек және табан
сүйектер аймағындағы) кесіндісі
(үлгі). Көлденең күмбездің бағыты
сызықпен көрсетілген.
А
табан сүйектер буындары
аркылы кесілген: 1 =os cuboideum;
2,3,4- ossa cuneiforme. Б - 1- V табан
сүйектер арқылы кесілген: 50 және
45° - аяқ үшының көлденең күмбезінің горизонталды жазықтыққа
қатысты иілуі.
219

223.

ғы жағында параболатәрізді-байланысқан бойлық күмбездер аяқ
ұшының көлденең күмбезін түзеді. Сүйекті күмбездер оларды түзетін
сүйек, бұлшықет, шандырлар арқылы пішіндерін сақтайды, сонымен
бірге бұлшықеттер күмбезді ұстап тұратын белсенді “құлыпшалар”
болып табылады. Атап айытқанда, аяқ ұшының көлденең күмбезін
табанның байламдары, қиғаш орналасқан m. peroneus longus, т . tibialis
posterior сіңірлері және т . adductor hallucis көлденең басы сүйеп
тұрады.
Бойлық орналасқан бұлшықеттер аяқ ұшын қысқартады, ал қиғаш
және көлденең орналасқан бұлшықеттер оны ұзартады. Бұлшықетсырғыма құлыпшалардың осындай екіжақты әрекеті аяқ ұшының
жүрісті серпімді де серпінді ететін күмбезді пішінін сақтайды. Бұл
сипатталған аппарат нашарлағанда күмбез аласарып, табан жалпайып,
құрылысы өзгеріп, жалпақтабандылық (тобанаяқ) пайда болуы мүмкін.
Дегенмен күмбезді (аяқтың үстін) сақтауда пассивті факторлар да
(сүйектер мен байламдар) активті факторлардан (бұлшықеттер) артық
болмаса, кем қызмет атқармайды.
3-кесте
БУЫНДАРДАҒЫ ҚОЗҒАЛЫСТАРҒА ШОЛУ
Қозғалыс
жасалатын
буындар мен
қаңқа бөліктері
Қозғалыс
түрлері
Қозғалыс туғызатын
бұлшықеттер
1
2
3
Омыртқа бағанасының
бүгілуі
(екі
жақты
жиырылғанда)
mm. longus colli, longus
capitis,
scaleni,
rectus
abdominis, obliqui abdo­
minis, iliopsoas, quadratus
lumborum
Омыртқа бағанасының
жазылуы (екі жақты
жиырылғанда)
mm.
trapezius,
splenius
capitis et cervicis, sternocleidomastoideus,
erector
spinae, transversospinalis
Жанына қарай иілу (бір
жақты жиырылғанда)
mm.
trapezius,
erector
spinae, splenius capitis et
cervicis, levator scapulae,
transversospinalis, quadra­
tus lumborum, sternocleidomastoideus, longus colli.
КЕУДЕ
омыртқа бағанасы
Articulationes
intervertebrales
220

224.

жалгасы
]
2
3
longus capitis, mm. scaleni,
obliquus internus abdomi­
nis, obliquus externus abdo­
minis (соңгысы
карама
карсы жакка)
Айналу (бүралу) (бір
жақты жиырылғанда)
mm. transversospinalis, obliquus externus abdomnis,
obliquus internus abdominis
(соңтысы - карама-карсы
жакка), mm. scaleni, splenius cervicis
КНУДЕ ТОРЫ
Дем алу
diaphragma,
mm.
inter­
costales externi, levatores
costarum;
при форсированном вдохе;
mm. pectorales major et
minor,
serratus
anterior,
scaleni, serratus posterior
superior
Дем шығару
mm. intercostales interni,
subcostales, transversus tho­
racis,
serratus
posterior
inferior, rectus abdominis,
obliqui externus et internus
abdominis, transversus ab­
dominis, quadratus lumborum
ВАС
Articulationes
atlantooccipitales
Бастың алға карай иілуі
(екі
жақты
жиырылғанда)
mm. longus capitis, rectus
capitis
anterior,
rectus
capitis lateralis, sternocleidomastoideus
Articulationes
atlantooccipitales
Бастың
артка
карай
иілуі (екі жакты жиырылғанда)
mm. recti capitis posterior
major et minor, obliquus
capitis superior, trapezius,
sternocleidomastoideus,
splenius capitis, longissimus
capitis,semispinalis capitis
Бастың
иілуі
Сәйкес жактардың бүккіштері мен жазғыштары
(жогарыдагыны қараңыз)
Articulationes
costovertebrales
(articulatio
capitis
costae et articulatio
costotransversaria)
жоне articulationes
sternocostales
жанына
карай
221

225.

жалгасы
1
2
3
Articulationes
atlantoaxiales
mediana et laterals
Бастың бұрылуы (бір
жақты жиырылғанда)
mm. splenius capitis, longissimus capitis, obliquus capi­
tis inferior, stemocleidomastoideus (последняя - в про­
тивоположную сторону)
ТӨМЕНГІ
ЖАҚСҮЙЕК
Articulationes temporomandibulares
Төменгі жақсүйектің
томен түсуі (екі жақты
жиырылғанда)
mm. digastricus (venter
anterior), geniohyoideus et
mylohyoideus
Төменгі жақсүйектің
жоғары көтерілуі
mm. temporalis, masseter,
pterygoideus medialis
Төменгі жақсүйектің
алға қозғалуы
mm. pterygoidei lateralis
Артқа қозғалуы
m. temporalisTiH
будалары
Жанына қозғалуы
m. pterygoideus lateralis
(қарама-қарсы жаққа)
Жауырын мен бүғананың көтерілуі
mm. trapezius (жоғарғы
будалары), levator scapulae
Жауырын мен бұғананың томен түсуі
mm. trapezius (нижние
пучки), serratus anterior,
pectoralis minor, subclavius
Иық белдеуінің алға
қозғалуы
mm.
serratus
anterior,
pectoralis major, pectoralis
minor
Иық белдеуінің артқа
және медиальды жаққа
қозғалуы (омыртқаға
қарай)
mm. trapezius (средние
пучки) latissimus dorsi,
rhomboidei major et minor
Жауырынның сагиттальды білік бойынша
айналуы:
а) төменгі бүрышымен
латеральды айналу
mm. serratus anterior, tra­
pezius (жоғарғы будалары)
б) төменгі бұрышымен
медиальды айналу
(омыртқаға қарай)
mm. rhomboidei major et
minor, pectoralis minor
ҚОЛ
ИЫҚ БЕЛДЕУІ
Articulationes
stemoclavicularis et
acromioclavicularis
Articulationes
stemoclavicularis et
acromioclavicularis
111
артқы

226.

жалгасы
1
A rticu la tio hum eri
A rticu la tio cubiti
A rticu la tio n es radioulnaris
p ro x im a lis
d ista lis
2
3
Бүгу
m m . b icep s brachii, coracob rach ialis d elto id eu s (алды ңғы будал ар ы ), p ectoralis
major
Ж азу
m m . tricep s brachii (caput
lon gu m ), d elto id eu s (задн и е
пучки), la tissim u s dorsi,
teres m ajor, infraspinatus,
teres m inor
Иықты әк ел у
m m . p ectoralis m ajor, la tis­
sim u s dorsi, teres m ajor,
infraspinatus, subscapularis
Иықты әк ет у
m m. d elto id eu s, supraspinatus
Іш ке қарай айналу
m m. su b scap u laris, p e c to ­
ralis
m ajor,
d elto id eu s
(п ер ед н и е
пучки), la tis­
sim u s dorsi, teres m ajor
Сы ртқа карай айналу
m m. d eltoid eu s (задн и е пуч­
ки) infraspinatus, teres m inor
Б ілектің б ү г іл у і
m m. b icep s brachii, brach ia lis, b rach iorad ialis, pro­
nator teres
Б ілек тің ж азы луы
mm. triceps brachii, anconeus
Іш ке карай айналу
m m . pronator teres, pronator
quadratus, brachiorad ialis
Сы ртқа карай
(суп и н ац и я )
m m . supinator, b icep s
brachii, brach iorad ialis
айналу
ҚОЛ ҮШ Ы
A rticu la tio
radiocarpea,
a rticu latio
m ed io ca rp ea
Қ ол үш ы ны ң б ү г іл у і
m m . fle x o r carpi ulnaris,
flex o r carpi rad ialis, flex o r
d igitorum profundu s, flex o r
p o llic is
lo n g u s, palm aris
lon gu s
A rticu la tio
radiocarpea,
a rticu latio
m ed io ca rp ea
Қ ол үш ы ны ң ж азы луы
m m . ex ten so res carpi radiales lo n g u s et b revis, ex ten so r
carpi uln aris, ex ten so r d ig i­
torum. extensores p ollicis
longus et brevis, extensor
indicis, extensor digiti m inim i
223

227.

жалгасы
1
САУСАҚТАР
Бас бармақтың қозғалысы
Articulatio carpometacarpea pollicis
Articulatio metacarpophalangea pollicis
Articulatio interphalangea pollicis
II-V САУСАҚТАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ
Articulationes metacarpophalangeae
Articulationes interphalangeae manus
224
2
3
Әкелу
mm. flexor carpi ulnaris,
extensor carpi ulnaris (бір
мезгілде жиырылғанда)
Әкету
mm. flexor carpi radialis,
extensor carpi radialis longus, extensor carpi radialis
brevis (бір мезгілде жиырылғанда)
Әкелу
m. adductor pollicis
Әкету
mm.
adductor pollicis
longus, abductor pollicis
brevis
Қарама-қарсы қою
Oppositio: mm. opponens
pollicis, flexor pollicis
brevis
Repositio: mm. abductor
pollicis longus et brevis,
extensor pollicis longus,
extensor pollicis brevis
Бүгу
mm. flexor pollicis longus,
flexor pollicis brevis, adduc­
tor pollicis
Жазу
mm. extensor pollicis lon­
gus, extensor pollicis brevis
m. flexor pollicis longus
Жазу
mm. extensor pollicis longus
Бүгу
mm.
flexor
digitorum
superficialis, flexor digito­
rum profundus, lumbricales,
flexor digiti minimi (V cayсақ үшін)
Жазу
mm. extensor digitorum,
extensor indicis (II саусақ
үшін),
extensor
digiti
minimi (V саусақ үшін)
III саусаққа әкелу
m. interossei palmares
III саусақтан өкету
mm. interossei dorsales,
abductor digiti minimi (V
саусақ үшін)

228.

жале асы
1
ЛЯҚ
A rticu la tio co x a e
A rticu la tio g en u s
2
3
Бүгу
m m. flexor digitorum superfic ia lis (сги бан и е ср ед н ей
ф аланги), flexor digitorum
profundus (сги бан и е с р е д ­
ней и ди стал ьн ой фаланг)
Ж азу
m m.
exten sor
digitorum
exten sor
digiti
m inim i
(до п о л н и тел ь н о
для
V
пальца), ex ten so r in d icis
(для II пальца)
Б үгу
m m. ilio p so a s, rectus fem oris,
sartorius,
p ectin eu s,
tensor fa scia e latae (алды ңғы будал ар )
Ж азу
m m.
g lu teu s
m axim u s,
b icep s fem oris, se m im e m ­
branosus, sem iten d in o su s
Ә келу
mm.
adductor
m agnus,
adductor lo n g u s, adductor
b revis, p ectin eu s, gracilis
Ә к ету
m m. g lu teu s m ed iu s, g lu teu s
m in im u s, ten sor fa scia e latae
Ішке қарай айналу
m m. g lu teu s m ed iu s, glu teu s
m inim us (алдыңғы буда
лар)
Сы ртқа карай айналу
m m.
ilio p so a s,
sartorius,
g lu teu s m axim u s, g lu teu s
m ed iu s, g lu teu s m in im u s,
quadratus fem oris, obturatorius extern u s et internus,
p iriform is, g e m e lli
Б үгу
m m. b icep s fem o ris, se m i­
m em b ran osu s,
se m ite n d i­
n osu s, sartorius, g ra cilis,
p o p liteu s,
g a strocn em iu s,
plantaris
Ж азу
m. q uad riceps fem oris
Ішке карай айналу
m m.
sem im em b ran osu s,
se m ite n d in o su s,
sartorius,
g r a c ilis, p o p liteu s, g astro­
cn em iu s (м еди ал ьды басы )
225

229.

жалгасы
1
2
3
Сыртқа қарай айналу
mm. biceps femoris, gastro­
cnemius (латеральды басы)
Бүгу
mm. triceps surae, tibialis
posterior, flexor digitorum
longus, flexor hallucis
longus, peroneus longus,
peroneus brevis
Жазу
mm. tibialis anterior, exten­
sor digitorum longus, exten­
sor hallucis longus
Ішке қарай бұрап
(пронация)әкету
mm. peroneus longus, pero­
neus brevis
Сыртқа қарай бұрап
(супинация) аяқ үшын
әкелу
mm. tibialis anterior, tibialis
posterior, flexor hallucis
longus, flexor digitorum
longus
БАҚАЙЛАР
Үлкен бақайдың
қозғалысы
Бүгу
mm. flexor hallucis longus,
flexor
hallucis
brevis,
adductor hallucis (қиғаш
басы)
Articulatio
metatarsophalangea
hallucis
Жазу
mm.
extensor hallucis
longus, extensor hallucis
brevis
Әкелу
m. adductor hallucis
Әкету
m. abductor hallucis
Бүгу
m. flexor hallucis longus
Жазу
m. extensor hallucis longus
Бүгу
mm.
flexor
digitorum
longus, quadratus plantae,
flexor digitorum brevis,
interossei,
lumbricales,
flexor digiti minimi (V
бақай үшін)
Жазу
mm. extensor digitorum
longus, extensor digitorum
brevis
III, IV, V бақайларды II
бақайға әкелу
m. interossei plantares
Articulatio talocruralis, articulatio talocalcaneonavicularis,
articulatio subtalaris
Articulatio
interphalangea
hallucis
II-V бақайлардағы
қозғалыс
Articulationes
metatarsophalangea
226

230.

жалгасы
1
2
III, IV бакайларды
бакайдан әк ету
3
II
mm.
m terossei
d orsales,
abductor digiti m inim i (V
бақай үш ін )
A rticu la tio n es
interphalangeae
(II-V бакайлар)
Б үгу
m m.
flex o r
lo n g u s,
flexor
brevis
A rticu la tio n es
in terp h alan geae
(II-V бакайл ар)
Ж азу
mm.
exten sor
digitorum
lo n g u s, ex ten so r digitorum
b revis, lu m b ricales
digitorum
digitorum
БҰЛШЫҚЕТТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ - MYOLOGIA
Жалпы миология
Тұлға бұлшықеттері мезодерманың
біріншілік сегменттерге немесе сомиттерге бөлінетін, хорда мен ми
түтігінің бүйірлерінде жатқан дорсалды бөлігінен дамиды. Омыртка
бағанасын түзеуге кететін склеротом бөлінгеннен кейін сомиттің қалған
дорсомедиалды бөлігі миотом түзеді, оның жасушалары (миобластар)
бойлық бағытта созылып, бір-бірімен қосылып, одан әрі бүлшықет
талшықтарының симпластарына айналады. Миобластардың бір бөлігі
симпластармен қатар жататын ерекше жасушаларға - миосателлиттерге
айналады. Миотомдар вентралды бағытта өсіп-үлғайып, дорсалды және
вентралды бөліктерге бөлінеді (115-сурет). Миотомдардың дорсалды
бөлігінен түлғаның арқа (дорсалды) бүлшықеттері, ал вентралды
бөлігінің тұлғаның алдыңғы және бүйір жақтарында орналасқан және
вентралды деп аталатын бүлшықет пайда болады. Әрбір миотомға
(миомерге) аттас жүлын нервісінің (невромердің) тармағы бітісіп-өседі.
Миотомның екі бөлікке бөлінуіне қарай нервтен екі тармақ шығады,
олардың дорсалды (артқы) тармағы миотомның дорсалды бөлігіне, ал
вентралды (алдыңғы) тармағы миотомның вентралды бөлігіне кіреді.
Бүл миотомнан пайда болатын барлық бүлшықеттер бір ғана жұлын
нервісімен қамтамасыз етіледі. Көршілес миотомдар бір-бірімен
бітісіп-өсуі мүмкін, бірақ бітісіп-өскен миотомдардың әркайсысы өзіне
жататын нервті сақтайды. Сондықтан бірнеше миотомнан пайда
болатын бүлшықеттер (мысалы, іштің тік бүлшықеті) бірнеше нервпен
нервтендіріледі. Алғашқы кезде миотомдар әрбір жағында бір-бірінен
көлденең дәнекер тінді қалқалар, myosepta аркылы бөлінеді.
Бүлшықеттердің бүлайша сегментті орналасуы карапайым жануарларда
өмір бойы сақта лады. Ал күрделі омырткалылар мен адамда бүлшық- етБ ұ л ш ы қ е т т е р д ің
дам уы .
227

231.

тердің едәуір даралануы
(дифференциялануы) нәтижесінде сегменттену
біраз жойылады, дегенмен оның іздері дорсалды
бұлшықетте де (омыртқалар арасындағы қысқа
бұлшықеттер), сондай- ақ
венралды бұлшықетте де
(қабырғааралық бұлшықеттер мен іштің тік бұлшықеті) қалады. Тұлғада
дамыған бұлшықеттердің
бір бөлігі орнында қалып,
жерглікті,
аутохтонды
бұлшықет (autos-соның
өзі, chton грекшежер)
түзеді. Басқа бөлігі даму
процесінде тұлғадан қолаяқтарға ауысады. Мұндай бұлшықеттер трункофугалды (truncus-тұл115 - с у р е т . А д а м ұры ғы ны ң басы м ен
д е н е с ін ің м и отом дар ы .
ға, fugo-қашырамын) деп
I - к ө зд ің бұл ш ы қ еттер і дам и ты н м и отом дар ;
аталады. Ақырында, бұлII - ш ү й д е м и отом дары ; III
д е н е н ің м ойы н
шықеттердің
үшінші тоб ө л ім ін ің м и отом дары ; IV
к е у д е б ө л ім ін ің
бы қолаяқтарда пайда
м и отом дары ; V - б ел б ө л ім ін ің м иотом дары ;
V I - с е г ізк ө з б ө л ім ін ің м и отом дар ы ; V II құйболып, тұлғаға ауысады.
ы мш ақ б ө л ім ін ің м и отом дар ы . А р а б циф рлаБұл трункопеталды бұлры м ен б ір ін ш іл ік сегм ен т т ер к өр сетіл ген .
шықеттер (peto-тырысамын). Нервтендіру негізінде әруақытта аутохтонды (яғни, сол жерде дамыған) бұлшықетті осы
жерге ығысып келген бұлшықеттер - келімсектерден ажыратуға болады.
Қол-аяқ бұлшықеттері қол-аяқ бастамасы мезенхимасынан түзіліп,
нервтерін иық және бел-сегізкөз түйіндері арқылы жұлын нервтерінің
алдыңғы тармақтарынан алады. Қарапайым балықтарда (селахий) тұлға
миотомдарынан бұлшықет бүртіктері өсіп шығады, олар жүзу қанатының дорсалды және вентралды жақтарына орналасқан екі қабатқа
бөлінеді. Дәл осылайша құрылықта тіршілік ететін омыртқалыларда
бұлшықеттер қол-аяқ қаңқасының бастамасына алғашқы кезде
дорсалды және вентралды (жазғыш және бүккіш бұлшықеттер)
орналасады. Одан әрі дифференциаланғанда қол бұлшықеттерінің
бастамалары проксималды бағытта да өсіп-ұлғайып (трункопеталды
бұлшықеттер), аутохтонды тұлға бұлшықетін кеуде және арқа жағынан
да жауып тұрады (mm. pectorales major et minor, m. latissimus dorsi).
228

232.

Аяктын бүл алғашқы бүлшыкетінен баска, иык белдеуіне тағы да
трункофугалды бүлшықеттер, яғни вентралды бүлшыкеттін туындылары косылады, ол орын ауысып ығысқан mm. trapezius және
sternocleidomastoideus түлғадан ауысқан mm. rhomboideus, levator
scapulae, serratus anterior, subclavius omohyoideus ныктауға кызмет
етеді.
Жамбас белдеуіне екінші бүлшыкеттер дамымайды, өйткені ол
омыртқа бағанасымен қозғалмайтын болып байланысқан. Құрлықта
тіршілік ететін омыртқалылардың, әсіресе олардың күрделі
формаларының, қол-аяқ бұлшықеттерінің күрделі дифференциялануы
әр алуан қозғалыстар жасайтын күрделі рычагтарға айналған кол-аяқ
қызметіне байланысты түсіндіріледі.
Бас бүлшықеттері аздап бас сомиттерінен, ал негізінен желбезек
доғалары мезодермасынан пайда болады. Қарапайым балыктардың
висцералдық аппараты түтас бұлшықет қабатынан (ортақ қысқыш)
түрады, ол нервтендірілуі жағынан желбезек доғаларының метамерлі
орналасуына сай келетін жеке бөліктерге бөлінеді: 1-желбезек
(мандибулалық) доғаға бассүйек нервтерінің V жүбы (үшкіл нерв), 2желбезек (гиоидты) доғасына - VII жұбы (бет нервісі), 3-желбезек
доғасына
IX жүбы (тіл-жұтқыншақ нерві) сәйкес келеді. Ортак
қысқыштың қалған бөлігі X жұптың (кезбе нерв) тармактарымен
қамтамасыз етіледі. Ортақ қысқыштың артында иық белдеуіне бекитін
шоғыр (трапециятәрізді бүлшықет) оңашаланып шығады. Судан
қүрлықта тіршілік етуге ауысуға байланысты қарапайым омыртқалыларда суда өмір сүруге бейімделген желбезекпен тыныс алу
тоқталғаннан кейін, желбезек аппаратының бүлшыкеттері (висцералды) бассүйегіне таралып, ол жерде шайнау және мимика бұлшықеттеріне айланған, бірақ қаңқаның желбезек доғаларынан пайда
болған бөліктерімен байланыстарын сақтап қалған. Сондықтан
жақсүйек доғасы мен ауыз түбі бұлшықеттерінен пайда болатын шайнау
бүлшықеттері төменгі жақсүйекке орналасып, бекиді және үшкіл
нервпен (V жұп) нервтендіріледі. 2-желбезек доғасына сәйкес келетін
бүлшықеттен негізінен бет нервісімен (VII жұп) нервтендірілетін
мойын мен бастың теріасты бұлшықеті пайда болады.
Екі желбезек доғасының материалынан пайда болатын бұлшықеттердің қос бекитін жерлері және қос нервтелуі болады, мысалы,
қосқарыншалы бүлшықеттің алдыңғы қарынша төменгі жақсүйкке
(үшкіл нервтен нервтендіріледі), ал артқы қарынша тіласты сүйегіне
(бет нервісінен нервтенеді) бекиді. Құрылықта тіршілік ететін
омыртқалыларда IX және X бассүйек нервтері жүптарымен нервтендірілетін висцералды бүлшықеттің бір бөлігі редукцияланады, бір
бөлігі жүтқыншақ пен көмей бүлшықеттерін түзуге жүмсалады.
Трапециятәрізді бүлшықет желбезек доғаларымен барлық байла­
ныстарын жоғалтып, тек иық белдеуі бүлшықетіне айналады.
16— 210
229

233.

Сүтқоректілерде одан жеке бөлік ретінде төс-бұғана-емізіктәрізді
бұлшықет бөлініп шығады. Кезбе нервтің трапециятәрізді бұлшықетті
нервтендіретін артқы тармағы күрделі омыртқалыларда жеке бассүйек
нервісіне - n. accesorius айналады. Ми сауыты барлық бөліктері
қозғалмайтын түзіліс болғандықтан, онда бұлшықет дамуын күтуге
болмайды. Сондықтан баста тек бас сомиттерінен түзілген бұлшықеттің
кейбір қалдықтары ғана кездеседі. Олардың қатарына құлақалды
миотомдары деп аталатындардан пайда болатын көз бұлшықеттерін
жатқызуға болады (бассүйек нервтерінің III, IV және VI жұптарынан
нервтендіріледі).
Шүйде миотомдары алдыңғы тұлға миотомдарымен бірге әдетте
вентралды өсінділер арқылы висцералды қаңқа астында жататын
ерекше желбезекасты немесе тіласты бұлшықеттерін түзеді. Алдыңғы
жағында төменгі жақсүйекке өтетін осы бұлшықеттен құрлықта
тіршілік ететін омыртқалыларда тіл бұлшықеттері пайда болады. Олар
шүйде сомиттерінен пайда болуы себепті тек күрделі омыртқалыларда
ғана нағыз бассүйек нервіне айналған тіласты нервін түзетін нерв
талшықтары комплексімен нервтендіріледі. Тіласты бұлшықетінің
қалған бөлігі (тіласты сүйегінен томен) жұлын нервтерінің алдыңғы
тармақтарынан нервтендірілетін вентралды тұлға бұлшықетінің жалғасы болып табылады. Сонымен, бұлшықеттердің орналасуы мен бекуін
түсіну үшін олардың қызметін басқа дамуын да ескеру керек.
Бұлш ықет - мүше ретінде. Бұлшықет көлденең жолақты бұлшықет
талшықтарынан тұрады. Бір-біріне параллелді жүретін бұл талшықтар
борпылдақ дәнекер тін (endomysium) арқылы бірінші ретті шоғырға
байланысады. Осындай бірнеше бірінші шоғырлар бірігіп, екінші ретті
шоғыр, және т.с.с. түзеді. Жалпы барлық ретті бұлшықет шоғырлары
бұлшықет қарыншасын түзе, дәнекер-тінді қабықпен - perimysium
бірігеді. Бұлшықет будалары арасындағы, бұлшықет қарыншасы
ұштарындағы дәнекер тінді қабатшалар бұлшықетінің сіңір бөлігіне
айналады.
Бұлшықет орталық нерв жүйесінен келетін импульстардың әсерінен
жиырылатындықтан, әрбір бұлшықет онымен нервтер арқылы байланысқан: “бұлшықет сезімінің” өткізгіші (И. П. Павлов бойынша,
қозғалыс анализаторы) болып табылатын афферентті нервтермен және
оған нерв қозуын әкелетін эфферентті нервтермен байланысқан. Одан
басқа, бұлшықеттерге симпатикалық нервтер келеді, солардың әсерінен
тірі организмдердегі бұлшықет үнемі тонус деп аталатын біршама
жиырылу күйінде болады. Бұлшықеттерде өте күшті зат алмасу жүреді,
сонымен байланысты олар қан тамырлармен бай жабдықталған. Қан
тамырлары бұлшықетке оның ішкі бетінен бұлшықет қақпалары деп
аталатын бір немесе бірнеше пунктен өтеді. Бұлшықет қақпаларына қан
тамырларымен бірге нервтер де еніп, олармен бірге бұлшықет
230

234.

кабатында оның шоғырларына сәйкестене (үзына бойына және
көлденең)тарамдалады.
Бүлшықетте белсенді жиырылатын бөлігін
карыншаны және
пассивті, сонын көмегімен сүйекке бекитін бөлігін - сіңірді ажыратады.
Сіңір тығыз дәнекер тіннен түрады және кызыл-коңыр түсті бүлшыкет
карыншасынан тым өзгеше келетін жылтыр акшыл-алтын түсті. Көбіне
сіңірлер бүлшыкеттің екі шетінде орналасады. Ол өте қысқа болса,
бүлшықет сүйектен басталатын немесе оған тікелей карыншасымен
бекитін сияқты көрінеді. Зат алмасу аздау жүретін сіңір бүлшыкет
карыншасына қарағанда кан тамырларымен кемдеу жабдыкталады.
Сойтіп қаңқа бүлшықеті тск көлденең жолақты бүлшыкет тінінен ғана
емес, сонымен бірге дәнекер тіннің әр түрінен (perimysium) (сіңір), нерв
тінінен (бүлшықет нервтері), эндотелийден және бірыңғай салалы
бүлшықет талшықтарынан (кантамырлары) түрады. Алайда көлденең
салалы бүлшықет тіні басым келеді, оның касиеті (жиырылғыштығы)
бүлшықеттің жиырылу ағзасы ретіндегі қызметін анықтайды. Әрбір
бүлшықет белгілі бір өзіне тән пішіні, күрылысы, қызметі, дамуы және
организмдегі өзіндік жағдайы бар жеке ағза, яғни түтас түзіліс болып
табылады.
Бүлшықеттердің жүмысы. Бүлшықеттері жүмысына негіз
болатын бүлшықет тінінің негізгі қасиеті оның жиырылғыштығы болып
табылады.
Бүлшықет жиырылғыштығында қысқарып, бекіген екі нүкте өзара
жақындайды. Бұл екі нүктеден жылжымалы беку пункті, punctum mobile
қозғалмайтын нүктеге, punctum fixum, тартылып, нәтижесінде дененің
сол бөлігі қозғалады.
Осылай әрекет ете, бұлшыкет белгілі бір күшпен тартады да, жүкті
(мысалы, сүйек салмағын) қозғап, белгілі мөлшердегі механикалық
жүмысты атқарады. Бүлшықеттің күші оның күрамына кіретін
бүлшықет талшықтарының санына байланысты және физиологиялық
көлденеңі деп аталатынның ауданымен, яғни бүлшықеттің барлық
талшықтары өтетін жердің кесіндісінің ауданымен анықталады.
Жиырылу шамасы бүлшықеттің үзындығына байланысты. Буындарда
бүлшықеттердің әсерінен қозғалатын сүйектер механикалық түрғыдан
рычагтар, яғни ауырлықты қозғалтуға арналған карапайым машиналар
түзетін сияқты.
Бүлшықеттер тірек жерден неғұрлым алыстау бекісе, соғырлым
пайдалы, өйткені рычаг иінінің үзаруы арқасында олардың күші
толығырақ пайдаланылады (1 16-сурет.). Осы түрғыдан П.Ф. Лесгафт
тірек нүктесінен алыстау бекитін күшті бұлшықеттерді және оған
жакын бекитін етті бүлшықеттерді ажыратады. Әрбір бұлшықеттің
басталатын жері - origo, және бекитін жері - insertio, болады. Дененің
брта сызығы бойымен орналасқан омыртқа бағанасы бүкіл денеге тірек
болатындықтан, бүлшықеттің әдетте қозғалмайтын нүктеге сәйкес
231

235.

I - тепе-теңдік рычагы. II - күш рычагы. ІІІ - жылдамдық рычагы.
A - тірек нүктесі, Б - күш түсу нүктесі, В - қарсы күш нүктесі.
келетін басталатын жері ортаңғы жазықтыққа жақындау, ал қолаяқтарда тұлғаға жақын орналасқан; бұлшықеттің қозғалмайтын
нүктеге сәйкес келетін бекитін жері ортаңғы сызықтан әрірек, ал
қол-аяқтарда тұлғадан әрірек, дисталды жатады. Punctum fixum мен
punctum mobile қозғалмалы нүкте бекітіліп, бекіген нүкте босатылған
жағдайда бір-бірімен орын ауыстыра алады. Мысалы, тік тұрған кезде
іштің тік бұлшықеттерінің қозғалмалы нүктесі оның жоғарғы шеті
(тұлғаның жоғарғы бөлігін бүгу), ал қолмен көлденең жұмыр білекте
(перекладинада) бүкіл дене асылып тұрғанда төменгі шеті қозғалмалы
нүктесі болады (тұлғаның төменгі бөлігін бүгу). Қимыл екі
қарама-қарсы бағытта жасалатындықтан (бүгу-жазу, қашықтатужақындату, және т.б.), қайсыбір білік байланысындағы қозғалыс үшін
232

236.

қарама-карсы жақтарда орналасқан ең кемі екі бүлшыкет керек. Өзара
карама-қарсы бағытта кимылдайтын мүндай бүлшыкеттер антагонистер деп аталады. Әрбір бүгілу кезінде бүккіш бүлшыкет кана емес,
міндстті түрдс жазғыш бұлшыкет те кимылдайды, ол біртіндеп бүккіш
бүлшықетінің ыңғайына көшіп, оны тым катты жиырылудан сактайды.
Сондыктан бүлшықеттердің антагонизмі (карама-карсылығы) қимылдың бірқалыпты және үйлесімділігін камтамасыз етеді. Сөйтіп, әрбір
қозғалыс антагонистер әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Антагонистерден өзгеше, теңдестірушілері бір багытта өтетін
бүлшыкеттер агонистер немесе синергистер деп аталады. Қозғалыс
сипатына және оған қатысатын бүлшықеттердің функционалдык
комбинациясына қарай, бір бүлшыкеттің өзі бірде антагонист, бірде
синергист ретінде қимылдауы мүмкін.
Бұлшықеттердің нақты буынының айналу білігіне анатомиялык
қатынасымен анықталатын олардың қарапайым кызметінен басқа тірі
организмде байқалатын бүлшықеттердің функционалдык күйінің
өзгеріп отыратынын ескеру кажет. Ол өзгерістер дене мен оның
бөліктерінің қалпын сақтауға және қозғалғыш аппаратына түсетін
статикалық жүктеменің үнемі өзгеріп отыруына байланысты.
Сондықтан бір бұлшықеттің өзі дененің немесе қасына әрекет ететін
дене бөлігінің қалпына және тиісті қозғалыс актісінің фазасына карай өз
қызметін өзгертіп отырады. Мысалы, трапециятәрізді бүлшықет колды
горизонталды қалыптан жоғары көтергенде жоғары және төменгі
шеттерімен оған түрліше қатысады. Мәселен, колды көтергенде
трапеция тәрізді бұлшықеттің аталған екі бөлігі бүл қимылға белсене
қатысады, содан кейін (120°-тан жоғары қарай көтергенде) оның
төменгі белсенділігі тоқталады да, ал жоғарғы бөлігінің белсенділігі
қолды вертикалды қалыпқа көтергенше жалғаса береді. Қолды
бүккенде, яғни оны алға қарай көтергенде, трапециятәрізді бұлшықеттің төменгі бөлігі онша белсенділік көрсетпейді, ал 120°-тан жоғары
көтергенде белсенділігі едәуір артады.
Тірі организмнің жекелеген бұлшықеттерінің функционалдык күйі
туралы мүндай тереңдеу және дәлдеу деректер электромиография
әдісінің көмегімен алынады.
Б Ұ Л Ш Ы Қ Е Т Т Е Р Д ІҢ Б Ө Л ІН У З А Ң Д Ы Л Ы Қ Т А Р Ы
1. Дененің екіжақты симметрия принципі бойынша қүрылуына
сәйкес бұлшықеттер жүп болады немесе екі симметриялы жартыдан
түрады (мысалы, m. trapezius).
2. Қүрылысы сегментті тұлғада көптеген бұлшықеттер (қабырғааралық, омыртқалардың қысқа бүлшықеттері) сегментті болып келеді
немесе метамерияның іздерін сақтайды (тік іш бүлшықеттері). Іштің
233

237.

жалпақ бұлшықеттері сүйекті сегменттердің - қабырғалардың редукциялануы себепті сегменттік қабырғааралық бұлшықеттерден тұтас
құрастыруға айнала қосылып-бірігуінен түзілген.
3. Бұлшықет қозғалысы екі пункт арасындағы (punctum fixum et
punctum mobile) ең төте қашықтық болып табылатын түзу сызық
бойымен жалғасатындықтан, бұлшықеттердің өздері де осы нүктелер
арасындағы ең қысқа қашықтық бойымен орналасады. Сондықтан
бұлшықеттің беку нүктесін, сондай-ақ бұлшықет жиырылғанда
қозғалмалы пункт қозғалмайтын пункте тартылатынын біле отырып,
осы бұлшықет қозғалысының қай жаққа қарай жасалатынын және оның
қызметін әруақытта алдын ала айтуға болады.
4. Бұлшықеттер буын арқылы асып өтіп, айналу біліктеріне белгілі
бір қатынаста болады, бұлшықеттердің қызметі осыған байланысты.
Көбіне бұлшықеттер өздерінің талшықтары немесе олардың күшін
теңдестіруші арқылы әруақытта буындағы өзі айнала қозғалатын білікті
шамамен тік бұрыш жасай айқастырады. Егер фронталды білігі бар
бірбілікті буында бұлшықет вертикалды, яғни білікке перпендикулярны
жатса, онда ол бүгу қозғалысын, flexio (қимылдаушы бөліктер
арасындағы бұрышты кішірейту) жасайды. Егер бұлшықет вертикалды,
бірақ жазғыш жағында жатса, онда ол жазу, extensio (толык жазылғанда
бұрыштың 180° дейін үлкеюі), қозғалысын жасайды.
Буында басқа горизонталды білік (сагитталды) болған жағдайда екі
бұлшықет - антагонистері күшінің теңестірушісі де осылайша орналасып, сагиталды білікті буын бүйірлері бойымен айқастыруы керек
(кәрі жілік-білезік буынындағы сияқты). Бұл жағдайда, егер
бұлшықеттер немесе олардың теңдестірушісі саггитталды білікке
перпендикулярны жене одан медиалды жатса, онда олар ортаңғы
сызыққа әкелу, adductio, қозғалысын, егер латералды жатса, онда одан
әкету, abductio, қозғалысын жасайды. Ақырында, егер буында тағы да
вертикалды білік болса, онда бұлшықеттер оны перпендикулярлы
немесе қиғаш қиып өтіп, ішке қарай (қол-аяқтарда - pronatio) жене
сыртқа қарай (қол-аяқтарда - supinatio) айналу қозғалыстарын жасайды.
Сөйтіп, буында қанша айналу білігі барын білсек, қызметі жағынан
қандай бұлшықеттер болатынын жене олар буын айналасында қалай
орналасатынын айта аламыз. Бұлшықеттердің айналу біліктеріне сәйкес
орналасуын білудің практикалық маңызы бар. Мысалы, егер фронталды
біліктің алдында жатқан бүккіш бүлшықетті артқа ауыстырсақ, онда ол
жазған бұлшықет сияқты кызмет атқара бастайды, бұны жансызданған
бүлшықеттердің қызметін толықтыру үшін сіңірлерді ауыстырып салу
операцияларын жасағанда пайдаланады.
Б ұ л ш ы қ е т т е р д ің ж ік т е л у і. Сансыз көп бүлшықеттердің (олар
400-ге жуық) пішіні, қүрылысы, қызметі жене дамуы эр алуан болады.
Пішіні жағынан бүлшықеттерді ұзын, қысқа және жалпақ деп бөледі.
Үзын бұлшықеттер қозғалыс рычагтарына сәйкес келеді де, сондықтан
234

238.

А
1 1 7 - с у р е т. Б ұл ш ы қ еттердің түр л ер і.
ү р ш ы қ т әр ізд і. Б екі басты . В екі қары нш алы. Г т а с п а т ә р ізд і. Д - қос
қауы рсы нды . Е б ір қауы рсы нды .
1 caput; 2 - venter; 3 cauda; 4 - аралы қ сің ір ; 5 in tersectio tindinea.
көбіне қол-аяқтарда кездеседі. Олар үршық пішінді, сонымен бірге
олардың ортаңғы бөлігі қарынша, venter, бүлшықеттің басталатын
жеріне сәйкес келетін бір шеті - басы, caput, ал екінші шеті - құйрық,
cauda деп аталады. Үзын бұлшықеттердің сіңірі - tendo, жіңішке таспа
тәрізді болып келеді (117-сурет).
Үзын бұлшықеттер түрлі сүйектерден бірнеше баспен (көпбасты)
басталады, бұл олардың тірегін күшейтеді. Екібасты, biceps, үшбасты,
triceps және төртбасты, quadriceps, бұлшықеттер болады. Әр текті немесе
бірнеше миотомдардан дамыған бүлшықеттер қосылып-тұтасқанда
олардың арасында аралық сіңірлі дәнекерлер, intersecciones tendineae
қалады. Мүндай бүлшықеттердің (көпқарыншалы) екі (мысалы, m
digastricus) немесе одан көп (мысалы, m. rectus abdominis) қарыншалары
болады. Бұлшықеттер аяқталатын сіңірлердің саны да өзгеріп отырады.
Мәселен, қол мен аяқтың бүккіш және жазғыш бұлшықеттерінде
бірнешеден сіңір (4-ке дейін) болады, сол себепті бір бұлшықет
қарыншасының жиырылуы бірден бірнеше саусаққа қозғалу эффектісін
беріп, сол арқылы бұлшықеттер жұмысын үнемдеп жасауға қол жетеді.
Жалпақ бұлшықеттер негізінен тұлғада орналасқан және оның
жалпақ сіңір немесе апоневроз, aponeurosis, деп аталатын сіңірі болады.
Бүлшықеттердің басқа пішінділері де болады: шаршы ( т .
quadratus), үшбүрышты (m. triangularis), пирамидалық ( т . pyramidalis),
дөңгелек (жүмыр) ( т . teres), дельтатәрізді (m. deltoideus), тісті (т .
serratus), қамбалатәрізді (m. soleus) және т.б.
235

239.

Талшықтардың атқаратын қызметіне байланысты бағыты бойынша
талшықтары тік параллелді (m. rectus), қиғаш (m. obliquus), көлденең
( т . transversus), дөңгелек ( т . orbicularis) орналасқан бұлшықеттер
болады. Соңғы бұлшықеттер тесікті қоршап тұратын қысқыш немесе
сфинктер түзеді. Егер қиғаш талшықтар сіңірге бір жағынан
байланысатын болса, он да бір қауырсынды бұлшықет түзіледі.
Талшықтардың сіңірге ерекше қатынасы жартылай сіңірлі (ш.
semitendinosus) және жартылай жарғақты (m. semimembranosus)
бұлшықеттер де байқалады.
Бұлшықеттер қызметі жағынан бүккіштер (flexores), жазғыштар
(extensores), әкелушілер (adductores), әкетуіпілер (abductores),
айналдырушылар (ratatores), ішке (pronatores) және сыртқа қарай
айналдырушылар (supinatores) деп бөлінеді.
Бұлшықеттер буындарға (бір, екі немесе бірнешеу) қатынасы
бойынша бір, екі немесе көпбуынды деп аталады. Үзындау келетін
көпбуынды бұлшыкеттер бірбуынды бұлшықеттерге қарағанда беткей
орналасады. Орналасу жағдайына қарай бұлшықеттер беткей және
терең, сыртқы және ішкі, латералды және медиалды деп бөлінеді.
Б ұ л ш ы қ е т т е р д ің қ о с а л қ ы б ө л ік т е р і. Бұлшықеттердің басты
бөліктері - оның денесі мен сіңірінен басқа оның жұмысын жеңілдететін
қосалқы бейімділіктер болады. Бұлшықеттер тобы (немесе дененің
белігілі бір бөлігінің барлық бұлшықеттер жиынтығы) талшыкты
дәнекер тіннен түзілген шандырмен (фасциямен) қоршалады.
Шандырлар құрылымдық және қызметтік ерекшеліктеріне қарай
беткей, терең және ағзалар шандырлары деп бөлінеді. Беткей
(теріасты) шандырлар, fasciae superficiales s. subcutaneae терінің
астында жатады. Олар теріасты шелмайының тығыздалған түрі болып,
сол аумақтың барлық бұлшықеттерін
қоршайды. Беткей шандырлар морфологиялық, қызметтік жағынан
теріасты шелмайы, терімен бай­
ланысты және олармен бірге дененіқ
серпімді тірегін қамтамасыз етеді
(1 18-сурет).
118 - с у р е т. И ы қты ң ш анды рлары .
А л ды н ан қарағандағы к ө р ін ісі.
Ж оғарғы үш тен б ір б ө л іг і (бұл ш ы қ еттің
ш анды рлы қы наптары аш ы лған).
1 - m. b ic ep s brachii; 2 - m. brachialis;
3 - sep tu m in term u scu lare b rachii m ed iale;
4
m. tricep s brachii; 5 - sep tu m inter­
m u scu lare brachii laterale; 6 -h u m eru s;
7 - fa scia brachii; 8 - fa sc ia brachii
s u p e r f i c i a l ; 9 - tela subcutanea; 10 - cu tis.
236

240.

Терец шандырлар, fasciae profundae, синергист-бұлшыкеттер тобын
(ягни біртектес қызмет аткаратын) немесе әрбір жеке бұлшыкетті
(мсншікті шандыр, fascia propria) жабады. Бұлшыкеттің меншікті
шандыры зақымдалғанда, бұлшықеттің осы жері томпайып, жарык
түзіледі.
Бүлшықеттердің бір тобын баска топтан бөліп түратын
шандырлардан тереңге қарай, көрші бұлшыкет топтарының арасына
өтетін және сүйектерге бекитін өсінділер, бүлшықет аралык калқалар,
septa intermuscularia түзіледі.
Ш андырлардын қы напты қ құрылысы. Беткей шандыр бүкіл
адам денесі үшін өзіндік біртүтас қынап түзеді. Меншікті шандырлар
жеке бүлшықеттер мен ағзалар үшін қынап құрайды. Шандырлардын
қынаптық кұрылыс принципі дененің барлық бөліктерінің (түлға, бас,
қол-аяқтар) және іш, кеуде, жамбас қуыстары ағзаларының шандырларына тән; әсіресе, қол-аяк шандырлары күрылысын Н.И. Пирогов
толық зерттеді.
Қол-аяқтың әрбір бөлімінің бір сүйек (тоқпан жілік және ортан
жілікте) немесе екі сүйек (білек пен сирақта) айналасында орналасқан
бірнеше қынабы немесе шандырлы қаптары болады. Мысалы, тоқпан
жіліктің проксималды бөлімінде - 7-8, ал дисталды бөлімінде 14
шандырлы қынапты айыруға болады.
Бүкіл қол-аяқ айналасын қоршайтын негізгі қынапты және
бүлшықет топтарын, тамыр және нервтерді қамтитын екінші ретті
қынаптарды ажыратады. Н.И. Пироговтың қол-аяқ шандырларының
қынапты құрылысы туралы теориясының іріңді ісіктердің, қан
құйылғанда қанның таралуын түсінуде, сондай-ақ жергілікті (қынапты)
анестезия үшін маңызы бар.
Шандырлардың қынапты құрылысынан басқа, соңғы кезде тірек
және шектеуші рөлін атқаратын шандырлы түйіндер туралы түсінік
пайда болды. Тірек рөлі шандырлы түйіндердің сүйек және сүйек
қабығымен байланысынан көрінеді, соның арқасында шандырлар
бүлшықеттердің тарту күшіне жағдай туғызады. Шандырлы түйіндер
тамыр мен нервтердің, бездердің және т.б. қынаптарын нығайтып, қан
және лимфа ағындарына жағдай тудырады.
Шектеуші рөлі мынада: шандырлы түйіндер бір шандырлы қынапты
басқаларынан бөліп, іріңнің таралуына тосқауыл болады, ал шандырлы
түйіндер бұзылса, ірің ешбір кедергісіз тарала береді.
Шандырлар бүлшықеттерді қоршап және бір-бірінен бөліп, олардың бөлек жиырылуына жағдай жасайды. Сөйтіп, шандырлар бүлшықеттерді әрі бөледі, әрі байланыстырады.
Ағзаларды, жабатын терең шандырлар, атап айтқанда бұлшықеттердің меншікті шандырлары қаңқада бүлшықетаралық қалқалар
немесе шандырлы түйіндердің көмегімен бекиді. Тамыр-нерв будаларының қынабы осы шандырлардың қатысуымен қүрылады. Аталған
237

241.

2
1 1 9 - с у р е т. С ің ір д ің қы наптары (ү л гі).
А к ө л д ен ең к е с ін д і. Б - бой лы қ к е с ін д і. 1 - stratum fibrosum ;
stratum sy n o v ia le ; 3 - tendo; 4 cavu m sy n o v ia le ; 5 - m eso ten d in eu m .
түзілістер, қаңқаны созған сияқтанып, ағзалар, бұлшықеттер, нервтер
үшін тірек қызметін атқарады. Сондықтан оларды адам денесінің
жұмсақ қаңқасы деп қарауға болады.
Кейбір қол-аяқ буындары аймағында шандыр қалыңдап, осы жерден
өтетін сіңірлерден асып өтетін тығыз талшықтардан тұратын сіңірлі
ұстағыш (retinaculum) түзеді. Осы шандырлы байламдардың астында
фиброзды және сүйекті-фиброзды қынаптар, vaginae fibrosae tendinum,
түзіледі, олар арқылы сіңірлер өтеді. Байламдар және олардың
астындағы фиброзды қынаптар сіңірлерді сүйектерден алыстатпай өз
қалпында ұстап тұрады, оның үстіне сіңірлердің бүйір жақтарға
ығысуын болдырмай, бұлшықеттердің тарту күшінің дәлірек бағытталуына жағдай жасайды. Фиброзды қынаптың қабырғасын астарлаған
жұқа синовиалды қабық өзек шеттері аймағында сіңірге қарай бүгіліп,
оны айналдыра тұйық синовиалды қынап, vagina synovialis tendinis,
түзеді. Синовиалды қабықтың бір бөлігі сіңірді қоршап, онымен
бітісе-өсіп, оның висцералды жапырақшасын түзеді. Ал басқа бөлігі
фиброзды қынапты іштей астарлап, онымен бітісе-өсіп, қабырғалық,
париеталды жапырақша түзеді. Висцералды жапырақ- шаның
париеталды жапырақшаға ауысқан жерінде сіңір жанында синовиалды
қабық екі еселеніп, сіңір шажырқайын, mesotendineum, түзеді. Оның
қабатында сіңір нервтері мен тамырлары өтеді, сондықтан mesotendineum-де орналасқан нервтер мен тамырлар зақымдануынан
сіңір жансызданады. Сіңір шажырқайы жіңішке байламдар, vincula
tendinum, арқылы бекиді (119-сурет). Синовиалды қынап қуысында,
синовиалды қабықтың висцералды және париеталды жапырақшалары
238

242.

ар асы н да си н о в и ге үк са с б ір н е ш е тамш ы сүйы к ж атады , ол с ің ір д ін
кы нап іш ін д е сы р ғанай к озғалуы н ж е ң іл д е т е д і.
Б үл ш ы қ еттер м ен сің ір л е р асты н да ә р ж ер д е, н ег ізін ен оларды ң
б ек и т ін ж ер л ер і қ асы н да орн ал асқ ан си н ов и ал ды капта д а , bursae
s y n o v ia le s , о сы н д а й қ ы зм ет атқарады . О ларды ң к ей б ір і, артр ологи яда
к ө р с ет іл г е н д ей , буы н қ уы сы м ен бай лан ы сады . Б үлш ы қет сің ір і ө з
бағы ты н ө зг е р т е т ін ж ер л е р д е к ө б ін е с е ш ы ғы рш ы қ, troch lea, т ү з е д і, ол
арқылы с ің ір л е р ө т е д і. Ш ы ғы рш ы қтар сү й ек т і, ф и б р о зды ш ығырш ы қтар д е п б ө л ін е д і. С ің ір сү й ек арқылы асы ра ө т к ізіл с е, сүй ек ті
ш ы ғы рш ы қ т ү з іл е д і, б ұ л ж а ғд а й д а сү й ек б е т і ш ем ір ш ек п ен қапталады
да, ал с ү й ек п ен с ің ір арасы н да си н ов и ал ды қап ор н ал асады . Ф и бр озды
ш ы ғы рш ы қ ш анды р бай л ам дар ы н ан т ү зіл е д і. Б ұл ш ы қ еттер дің қосалқы
аппараттары н а с о н д а й -а қ д ә н т ә р із д і сү й ек т ер д е , o ssa sesa m o id ea ,
ж атады .
О лар б ү л ш ы қ ет к ү ш ін ің
ж ер л е р д е қ алы п тасады .
и ін ін
үл к ей ту
үш ін
сүй ек к е
бек и тін
Б ұ л ш ы қ е т к е с ы р т қ ы о р т а ф а к т о р л а р ы н ы ң ә с е р і. Б үлш ы қетте
ж үм ы с іс т ег е н к е зін д е о д а н сайы н ү д е й т ін күш ті зат ал м асу ү р д ісі
ж ү р е д і. Бүл к езд е бұл ш ы қ етк е там ы р арқылы к ел етін қан ағыны
к ү ш е й е д і.
Б ұл ш ы қ ет
қ ы зм ет ін ің
к ү ш е ю ін е н
он ы ң
қ о р ек т ен у і
ж ақ сар ы п , сал м ағы артады (б ұ л ш ы қ ет т ің ж үм ы сш ы ги п ер тр о ф и я сы ).
Е ң б ек п ен сп о р т т ы ң ә р т ү р л е р ім е н бай л ан ы сты ж асал аты н д е н е
қ и м ы л дары е ң к өп ж үк т ү с е т ін б ұ л ш ы қ ет т е р д ің ж ан - ж ақты д а м у ы н а ,
ү л к е ю ін е ә к е л е д і.
Ә р б ір к ә с іп т ү р ін е бай лан ы сты ең б ек д е н е н ің үзақ уақы т бой ы б ір
қалы пты ж а ғд а й д а б о л у ы н (м ы салы , верстак ж аны н да ең к ей іп ж үм ы с
іс т е у ) н е м е с е д е н е қалпы ны ң ү н ем і б ір бағы тта ө зг е р іп оты руы н
(м ы салы , балташ ы лар ды ң тұл ғасы ү н ем і б ү г іл іп , ж азы лы п оты рады )
талап е т е д і. С он ды қ тан м а м а н д а н у б ү к іл д е н е б ұ л ш ы қ етін ің ж үм ы сы н
е м е с , он ы ң тек б е л г іл і б ір б ө л ім д е р ін ің ж үм ы сы н ғана к ү ш ей т ед і, со л
с е б е п т і к ә с іб и е ң б ек д е н е н ің к ей б ір б ө л ім д е р ін ің күш ті дам ы п , ал басқ а
б ір б ө л ім д е р ін ің к ен ж ел еп қалуы на с е б е п бо л а д ы . Д ә л осы сияқты
сп ор тты ң к ей б ір арнаулы тү р л ер і тек б ү л ш ы қ еттер д ің ж ек ел еген
топ тар ы н ған а ө с ір іп , дам ы тады . Д е м ек , ең б ек п ен сп о р т ги ги ен асы
адам д е н е с ін ің ж ар асы м ды да м у ы н а ж ағдай туды раты н ә м б е б а п д е н е
ш ы ны қты руды к ерек е т е д і.
Д ү р ы с та ң да п алған д е н е ж атты ғулары б ү к іл д е н е бұл ш ы қ етін
ү й л е с ім д і дам ы тады . Б ұ л ш ы қ еттер дің қарқы нды ж үм ы сы бүк іл
о р г а н и зм н ің зат а л м асуы н а э с е р ет ет ін д ік т ен , д е н е ш ы ны қты ру ж ә н е
с п о р т о р га н и зм д а м у ы н а қолайлы э с е р ететін күш ті ф ак торл арды ң
б ір ін е ж атады . Бүл ж ө н ін д е к ө п теген м ы сал дарды к ел тір у ге бо л а д ы .
М ә с е л е н , Д аң қ ы ж ер ж арған Қ азақ б ал уан дар ы Н ү р м ү қ а н б ет (Б алуан
Ш ол ақ ) Б ай м үр заүл ы , Қ аж ы м үқан М үң ай тп асүл ы талай р ет күш
239

243.

қаиратымен жұртты таң қалдырған. Мәселен, 1920 жылдары
Балуан Шолақ атақты Қоянды
Жәрмең- кесінде француздық
Карон дейтін балуанмен күресіп,
қабырғасын сындырған.
Қазақ даласының алыбы және күш атасы Қажымұқан Мұңайтбасұлы XIX ғасырдың басында өзінің табанды еңбектенуі
арқасында спорт, дене шынықтыру заңдылығына сәйкес, машықтану арқылы өзінің денесіндегі бұлшықеттерді жан - жақты
жетілдіріп өз еркіне бағындыру
арқылы ерекше жетістіктерге
жетті. Қажымұқан 1895 жылы
француз күресі бойынша дүние
жүзінің чемпионы атағын алып
кейінгі жылдары 48 алтын және
күміс медальдармен марапатхддти ПУХАП Ъ
талған (120-сурет).
с н л ь и Ъ й і л і й ч у с у л ыиа нс к і н б о р е ц ъ .
Ол бүкіл Европа мен
У
Азияны шарлады, Африкада
болды. Өз дәуірінде Петербургте
120 ■с у р е т. Қажымұқан
Лурихпен және Абергпен, ВеМұңайтпасұлы.
нада, негр Бамбуламен, Римде
итальян Стументомен кездесті.
Парижде ол Руальдо де Боше, Руальдо де Руан, Бокеруа және
Лосортистермен белдесті. Барлық кездесу оның пайдасына шешілді.
Берлинде Қажымұқан дүниежүзі чемпионы Карло Зифті, Ганс Кауфман,
Дон-Кеннигті жеңді. Брюсельде бельгиялық Стерстің жауырынын
жерге жапсырды. Японияда дүниежүзі чемпионы Саракикиді жеңді.
Константинопольда ол түріктер Рахмет, Хаджи-гали және қара
Мұстафамен, Египетте негр Джио Мурамен кездесті...”
240

244.

ЖЕКЕ МИОЛОГИЯ
Арқа бұлшықеттері
Арқа бүлшықеттері көп: олардың басты бөлігін тұлға миотомдарының дорсалды бөлімдерінен пайда болған аутохтонды бүлшыкет
жиынын құрайды, оған бастан (висцералды) және колдан арқаға
(трункопеталды) ауысқан бүлшықеттер қабаттасады, соның себебінен
олар екі - беткей және терең қабат болып орналасады (121, 122суреттер).
Беткей бұлшықеттер.
1. И ық белдеуі мен тоқпан жілікке бекитін бұлшықеттер: а)
желбезек текті трапециятәрізді бұлшықет: тұлғаға бастан ауысқан,
сондықтан XI бассүйек нервімен, n. accessorius, нервтендіріледі; ә)
арқаның аса жалпақ, бұлшықеті трункопеталды: түлғаға қолдан
ауысқан, сондықтан иық өрімімен нервтендіріледі; б) m. levator scapulae
және т . rhomboideus, трункофугалды; тұлғадан иық белдеуіне ауысқан,
иық өрімінің қысқа тармақтарымен нервтендіріледі.
2. Қ абы рғаларға бекитін бұлшықетте, mm. serratus posteriores
superior et inferior; бұлардың екеуі де түлғаның кейін қарай ығысқан
вентралды бұлшықеттерінің туындылары. Олар бассүйек нервтерінің
алдыңғы тармақтарынан, nn. intercostales нервтендіріледі.
3. Терең бұлшықеттер. Филогенез үрдісінде біліктік қаңқаны
қамтамасыз ететін бүлшықеттер, қаңқа сияқты бірінші пайда болады,
сондықтан адам онтогенезінде де олар бәрінен бұрын пайда болады
және қарапайым құрылысын сақтап, тереңде жатады. Олар шығу тегі
жағынан былайша бөлінеді:
121
с у р е т. Т үл ға
қ абы р ғасы н ы ң ж ә н е иық
б е л д е у ін ің құры лы сы
(к ө л д е н е ң к е с ін д іс ін ің ү л г ісі).
О ң ж ағы н да - іш айм ағы , сол
ж ағы н да - иық аймағы .
1 - m. E rector spinae; 2 - costa;
3 m m . in te r c o sta les extern i et
interni; 4 m. rh o m b o id eu s
et
m. la tissim u s dorsi; 5 - scapula;
6
hum erus; 7 - m . serratus
anterior; 8 - m. rectu s ab d om in is;
9 - m m . o b liq u i
a b d o m in es
ex tern u s et internus; 10
m.
tra n sv ersu s a b d om in is; 11 - m.
p so a s m ajor.
241

245.

122 с у р е т. Арқаның беткей бұлшықеттері.
1 - ш. trapezius; 2 m. splenius capitis; 3 mm. rhomboidei major et minor;
4 - m. serratus posterior inferior; 5 fascia thoracolumbalis; 6 - m. latissimus
dorsi.
242

246.

1 Миотомдардың дорсалды бөлімдерінен пайда болған, сондыктан
жүлын нервтерінің арткы тармактарымен нервтендірілетін аутохтонды
бүлшықсттср.
2.
Жүлын нервтерінің алдыңғы тармақтарымен нервтендірілетін
вентральтекті терең бүлшыкеттер.
А р к а н ы ң б е т к е й б ұ л ш ы қ е т т е р і. Иық белдеуі мен токпан жілікке
бекитін бүлшықеттер екі кабат болып орналасады, олардың ең беткісі
екі жалпақ бүлшыкеттен: трапециятәрізді бүлшықеттен және арканың
аса жалпақ бүлшықетінен түрады.
1. Трапециятәрізді бұлшықет, т trapezius. Ол шүйдеге дейін
арқаның жоғарғы бөлігін алып жатады және үшбүрыш пішінді келеді.
Трапеуиятәрізді екі бүлшықетті қоса алғанда трапеция пішіні түзіледі,
бүлшықеттің аты осыдан шыққан. Бұлшықет барлық кеуде
омыртқалылардың қылқанды өсінділерінен, lig. nuchae және шүйде
сүйектің linea nuchae superior-нан басталады. Оның жоғарғы
талшықтары төмен түсіп, бүғананың акромиалды шетіне бекиді,
ортаңғы талшықтар горизонталды жүріп, acromion-ға барады, ал
төменгілері жоғары көтеріліп, латералды бағытталып spina scapulae-re
барады.
Қызметі. Бүлшықеттің жоғарғы талшықтары иық белдеуін жоғары
көтереді, бұл кезде жауырын, қолды горизонталды сызықтан жоғары
көтергендей, өзінің төменгі бүрышымен латералды жаққа қарай
бүрылады. Төменгі талшықтар жауырынды томен түсіреді. Барлық
талшықтар жиырылғанда бұлшықет иық белдеулерін артқа және ортаға
қарай тартады, бұлшықеттер екі жағында жиырылса, екі жауырын өзара
жақындайды.
2. А рқаның аса ж алпақ бұлшықеті, т. latissimus dorsi, өзінің
жоғарғы бөлігімен трапециятәрізді бұлшықеттің төменгі шетінің
астында жатып, арқаның бүкіл төменгі бөлігін алып жатады. Ол соңғы
торт (кейде бес және алты) кеуде, барлық бел және сегізкөз
омыртқаларынан, сондай-ақ мықын қырының артқы бөлігінен, төрт
тісше арқылы төменгі төрт қабырғадан басталады. Бұл тісшелер іштің
сыртқы қиғаш бұлшықеттерінің артқы тісшелерімен кезектесіп
отырады. Арқаның аса жалпақ бұлшықетінің талшықтары басталған
жерінен жоғары және латералды түйісетін бағытта жүріп, тоқпан
жіліктің crista tuberculi minoris-на бекиді. Өзінің басталатын бөлігінде,
арқаның аса жалпақ бүлшық еттері бел аймағында fascia thoracolumbalis-пен қосылып-бітіскен ауқымды апоневроз түзеді.
Қызметі. Иықты жазып, пронациялайды, көтерілген қолды түсіреді. Бұлшықет тоқпан жілік арқылы эсер етіп, иық белдеуін де сол
бағытта қозғалтады. Бүлшықет қабырғаға бекитіндіктен, қол қозғалмай
түрған жағдайда кеуде торын кеңейтіп, тыныс алуға, сондай-ақ тұлғаны
қолға тартып, жақындатуға (мысалы, арқанмен жоғары өрмелегенде)
жәрдемдеседі. Маймылдар түлғасын жоғары тартып көтере ала243

247.

тындықтан, денесін бұтақтан бұтаққа лақтырып жеткізе алады (қолдың
көмегімен жүру-брахиация), маймылдарда аса жалпақ арқа бұлшықетінің күшті дамуы және адамда оның едәуір сақталуы (филогенездің қалдық әсері) осыған байланысты.
3 . Р о м б т ә р із д і б ұ л ш ы қ е т , т. r h o m b o id e u s , трапециятәрізді бұлшықеттің астында жатады, пішіні ромб табақша сияқты. Екі төменгі
мойын және төрт жоғарғы кеуде омыртқаларынан басталып, spina
scapula-дан томен қарай бағытталып, жауырынның медиалды жиегіне
бекиді.
Қ ы з м е т і. Жиырылған кезде ромбтәрізді бұлшықет жауырынды
омыртқаға жоғары қарай тартады. Ол m. serratus anterior-дың антогонисі
ретінде, онымен бірге жауырынның медиалды жиегін кеуде торына
жақындатады.
4 . Ж а у ы р ы н д ы к ө т е р е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. l e v a t o r s c a p u la e . Торт
жоғары мойын омыртқаларының көлденең өсінділерінен басталып,
томен және латералды жүріп, жауырынның жоғарғы бұрышына бекиді.
Қ ы з м е т і атынан көрінеді.
Қабырғаларға бекитін бұлшықеттер екі жұқа табақша түрінде
арқаның беткей бұлшықеттерінің үшінші қабатында орналасады.
1. А р т қ ы ж о ғ а р ғ ы т іс т і б ұ л ш ы қ е т , т. s e r r a t u s p o s t e r i o r s u p e r io r ,
ромбтәрізді бұлшықеттің астында жатады, екі төменгі мойын және екі
жоғарғы кеуде омыртқаларынан басталып, томен қарай латералды
бағытталып, II-V қабырғаларда аяқталады.
Қ ы з м е т і. Қабырғаларды көтереді.
2. А р т қ ы т ө м е н г і т іс т і б ү л ш ы қ е т , т. s e r r a t u s p o s t e r i o r in fe r io r ,
төменгі кеуде және жоғарғы бел омыртқаларының қылқанды өсінділерінен басталып, ІХ-ХІІ қабырғаларға бекиді.
Қ ы з м е т і. Төменгі қабырғаларды түсіреді.
АРҚАНЫҢ ТЕРЕҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Арқаның аутохтонды бұлшықеттері. Олар әр жағынан екі-екіден латералды және медиалды - бұлшықет жолдарын түзеді, бұлар
қабырғалардың қылқанды және көлденең өсінділері мен бұрыштары
арасындағы науашықтарда жатады. Қаңқаға жақын терең бөлімдерінде
олар жеке омыртқалар арасындағы орналасқан қысқа бұлшықеттерден
тұрады (медиалды жол); ұзын бұлшықеттер (латералды жол) бетіне
жақындау жатады (123-сурет). Бұдан басқа, артқы мойын аумағында екі
жолдың үстін ала қайыс бұлшықет, m. splenius, жайғасады. Бұл
бұлшықеттердің барлығының шығу тегі бір - арқа бүлшықеттерінің
жиыны. Ол қосмекенділерде бірқатар миомерлерден тұрады, бірақ,
жорғалаушылардан бастап, арқа бұлшықеттерінің бір бөлігі ғана
метамерлі құрылысын сақтап, жеке омыртқаларды байланыстырады
244

248.

4
123 - с у р е т. Арқаның терең бүлшықеттері (сол жағында омыртқаны
тікейтетін бүлшықеттің артында жоғарғы және төменгі артқы тісті
бүлшықеттер сақталған, оң жағында олар алынып тасталған).
1 m. serratus posterior inferior; 2 * т . erector spinae; 3 - m. serratus posterior;
4 - mm. splenii capitis et cervicis.
17— 210
245

249.

медиалды жол бұлшықеттері); ал бір бөлігі ұзын бұлшықеттер түзу
үшін өзара қосылып-байланысады (латералды жол).
Бастың және імойынның қайыс бұлшықеттері, mm. splenius
capitis et cervicis, бес төменгі мойын және алты кеуде омыртқаларының
қылқанды өсінділерінен басталады; бұлшықеттің бастық бөлігі, ш.
splenius capitis, linea nuchae superior мен емізіктәрізді өсіндіге, ал
мойындық бөлігі, m. splenius cervicis, ІІ-ІІІ мойын омыртқаларының
көлденең өсінділеріне бекиді.
Қызметі. Бір бұлшықет жиырылғанда бас жиырылған жаққа қарай
бұрылады, ал екі бұлшықет жиырылғанда бас артқа қарай шалқайып,
омыртқа бағанасының мойындық бөлімі жазылады.
Латералды жол. Оған тән белгі - бұлшықеттердің омыртқалардың
көлденең өсінділері мен қабырғаларға немесе олардың рудименттеріне
бекуі.
1. О мы ртқа баганасын тікейтетін бұлшықет, т. erector spinae,
сегізкөзден, бел омыртқаларының қылқанды өсінділерінен, мықын
қырынан, crista іііаса, және fascia thoracolumbalis-тен басталады (124сурет). Осы жерден бұлшықет шүйдеге дейін созылып, бекитін жеріне
байланысты 3 бөлікке бөлінеді:
а) қабырғаларға - m. iliocostalis, мықын-қабырға бұлшықеті (ш.
erector spinae - латералды бөлігі);
ә) көлденең өсінділерге - m. longissimus, аса ұзын бұлшықет (т .
erector spinae-нің ортаңғы бөлігі) және processus mastoideus (бас
бөлімі);
б) қылқанды өсінділерге - m. spinalis, қылқанды бұлшықет (m. erec­
tor spinae - медиалды бөлігі).
2. Екі көрші омыртқаның көлденең өсінділері арасындағы
жекелеген будалар да латералды жолға жатады: олар омыртқа
бағанасының ең қозғалғыш бөлімдерінде - мойын (mm. intertransversarii
posteriores cervicis) және бел (mm. interiransvrsarii medialis lumborum)
бөлімдерінде айқын байқалады.
Медиалды жол. Бұл жолдың бұлшықеттері латералды жол
бұлшықеттерінің астында жатады. Олар төменде жатқан омыртқалардың көлденең өсінділерінен жоғарыда орналасқан омыртқалардың
қылқанды өсінділеріне қарай бағытталған жекелеген будалардан
тұрады, осыдан m. transversospinalis деген жалпы атпен аталған.
Бұлшықеттер неғұрлым беткей орналасса, соғұрлым олардың жолы тік,
әрі ұзын. Осыған сәйкес, мынадай бөлімдер ажыратылады: беткей қабат
- жартылай қылқан бұлшықет, m. semispinalis, оның будалары 5-6
омыртқадан асып өтеді; ортаңғы қабат - көп бөлінген бұлшықеттер, mtn.
multifidi, олардың будалары 3-4 омыртқаны асып өтеді; терең қабат айналдырғыштар, mm. rotatores, бір омыртқа арқылы немесе көрші
омыртқаға өтеді. Сондай-ақ шекаралас омыртқалардың қылқанды
өсінділерінің арасында орналасқан бүлшықет будалары, қылқанаралық
246

250.

124 с у р е т. Арқаның терең бұлшықеттері: сол жағында омыртқа бағанасын
тікейтетін, оң жағында көлденең - қылқан бұлшықет орналасқан.
1 - ш. semispinalis capitis; 2 m. longissimus capitis; 3 - m. Iliocostalis
cervicis; 4 - m. longissimus thoracis; 5 - m. iliocostalis dorsi; 6 - m. iliocostalis
lumborum; 7 - m. erector spinae (бөлінгенге дейін); 8 m. spinalis thoracis;
9 - m. semispinalis thoracis; 10 m. semispinalis cervicis;
11 - m. longissimus cervicis.
247

251.

бұлшықеттер де, mm. interspinales, медиалды жолға жатады. Бұлар
омыртқа бағанасының ең қозғалғыш мойын және бел бөлімдерінде
жақсы дамыған.
Омыртқа бағанасының ең қозғалғыш жері - оның шүйдемен
буынында, m. transversospinalis айрықша дамыған; ол бұл жерде екі
қиғаш және тік - 4 жұп бұлшықеттен тұрады; олар m. semispinalis және
т . longissimus астында орналасады.
Қиғаш бұлшықеттер жоғарғы және төменгі болып бөлінеді.
Жоғарғы қиғаш бұлшықет, m. obliquus capitis superior, ауыз
омыртқаның көлденең өсіндісінен linea nuchae inferior-re қарай
шығады. Бастың төменгі қиғаш бұлшықеті, m. obliquus capitis inferior, II
мойын омыртқаның қылқанды өсіндісінен I мойын омыртқаның
көлденең өсіндісіне қарай шығады. Тік бұлшықеттер үлкен және кіші
болып бөлінеді (125-сурет). Бастың артқы тік үлкен бұлшықеті, т .
rectus capitis posterior major, II мойын омыртқаның қылқанды
өсіндісінен linea nuchae inferior-re бекиді. Бастың артқы тік кіші
бұлшықеті, m. rectus capitis posterior minor да сол сызыққа I мойын
омыртқаның tuberculum posterius-ынан келеді. Біржақты жиырылғанда
олар бастың сәйкес жаққа бұрылуына, ал екіжақты жиырылғанда оның
артқа қарай шалқаюына қатысады.
Арқаның аутохтонды бұлшықеттерінің бәрінің жалпы қызметі - бұл
бұлшықеттер тұлғаны жазады (тіктейді). Бұл бұлшықеттер бір жағында
сол жақтағы бүккіш бұлшықеттермен бір мезгілде жиырылғанда
омыртқа бағанасын және онымен қоса тұлғаны өз жағына қарай
қисайтады. Аутохтонды бұлшықеттердің қиғаш будалары, rotatores,
multifidi, омыртқа бағанасын айналдырады. Бұлшықеттің бассүйекке
жақын жатқан жоғарғы бөлімдері бастың қозғалыстарына қатысады.
Терең арқа бұлшықеттері тынысалу қозғалыстарына да қатысады. М.
iliocostalis қабырғаны түсіреді; ал жоғарғы бөлігі оны көтереді. М.
erector spinae омыртқа бағанасы жазылған кезде ғана емес, тұлға
бүгілген кезде де жиырылып, қозғалыстың бірқалыпты болуын
қамтамасыз етеді.
Арқаның вентралді текті терең бұлшықеттері.
1. Қабырғаларды көтеретін бұлшықеттер, mm. levatores costarum,
омыртқаның бағанасына қарай ығысқан, сыртқы қабырғааралық
бұлшықеттердің бұлшықет будаларына ұқсас. Ол тек кеуде бөлімінде
болады және m. erector spinae-нің астында жайғасады. Аттарына қарай
алғанда бұл бұлшықеттердің қабырғаларды көтеруші ретіндегі әрекеті
онша емес; олар негізінен омыртқа бағанасын бүйір жаққа қарай
қисайтуға қатысады.
2. Вентралді текті бұлшықеттерге мойын омыртқалары қабыр- ғалардың рудименттері, алдыңғы төмпешіктерінің арасында (mm. intertransversarii anteriores cervicis) және бел омыртқаларының көлденең
248

252.

125 - с у р е т. Ш ү й д е асты ны ң ж ә н е м ойы нны ң артқы айм ағы ны ң тер ең
бұл ш ы қ еттер і.
1 ш . rectus c a o itis p osterior m ajor; 2 - m. rectus ca p itis p osterior m inor;
3 - m. o b liq u u s ca p itis superior; 4 - m. o b liq u u s ca p itis inferior;
5 m m . m u ltifid i; 6 - m . lo n g issim u s cap itis.
өсінділерінің арасында {mm. intertransversarii laterales lumborum)
бүлшықет будалары түрінде орналасқан қабырғааралық бұлшыкеттердің қалдықтары да жатады.
Арқаныц шандырлары. М. trapezius және m. latissimus dorsi-нің
сыртқы беті жүқа беткей шандырмен жабылған, ол мойынның артқы
бөлігінде едәуір қалыңдау келеді (fascia nuchae, шүйде шандыры). Бүл
шандырдан басқа, арқада тереңдеу жатқан және арқаның аутохтонды
бүлшықет жиынтығын бет жағына қарай жақын жаткан бүлшықеттерден бөлетін баска да шандыр бар (арқаның терең немесе меншікті
шандыры). Ол кеуде-бел шандыры, fascia thoracolumbalis, деп аталады.
249

253.

Онда екі жапырақшаны ажыратады: беткей немесе артқы және терең
немесе алдыңғы. Беткей жапырақша жамбастан басқа дейін созылады;
медиалды жағынан ол қылқанды өсінділермен бітісіп-өседі, ал
латералды жағынан қабырғаға ауысады. Fasciae thoracolumbalis-тің
терең жапырақшасы бел омыртқалардың көлденең өсінділерінен
басталып, оларға жоғарғы және төменгі жағынан бекиді. Латералды
жаққа қарай бағыт алған терең жапырақша fasciae thoracolumbalis m.
erector spinae-нің алдыңғы бетін жауып, оның латералды жиегі бойымен
жоғарғы жапырақшаға қосылады. Сөйтіп, терең аутохтонды бұлшықеттер тұйық сүйекті-фиброзды қынапта, ал m. erector spinae-нің
бастапқы бөлігі фиброзды қынапта орналасады.
ТҰЛҒАНЫ Ң ВЕНТРАЛДЫ Ж АҒЫ НЫ Ң БҰЛШ Ы ҚЕТТЕРІ
Қарапайым омыртқалылардың вентралды бұлшықеттері дененің
іш жағында үзіліссіз созылып жатады. Олар күрделі омыртқалыларда
4 аймаққа бөлінеді: мойын, кеуде, іш және құйрық аймақтары.
Адамда бұл төрт бөлімнен тік жүруге байланысты іш бұлшықеттері
айырықша дамиды, құйрық бөлімінде құйрықтың жоғалуына байла­
нысты кері дамыған.
Миотомдардың вентралды өсінділерінен пайда болған тұлғаның
аутохтонды бұлшықеттерінің құрылысы, жекелеген аймақтар бойынша
түрліше бөлінуіне қарамастан, бір типті болып келеді. Вентралды
бұлшықеттер толық дамыған, ең алдымен көбіне үш қабаттан тұратын
бүйір бөлігін (жалпақ бұлшықеттер) және жамбастан басқа дейін
бойлай ортаңғы дәнекер тінді қалқаның бүйірлерінде (ақ сызық)
орналасқан, алдыңғы бөлігін (тік бұлшықеттер) ажыратады.
Адамда бұл құрылыс типі бүйірлік жалпақ бұлшықеттері (mm.
obliqui et transversus abdominis) және тік бұлшықеттері (m. rectus
abdominis) бар іш аймағында жақсы байқалады; кеуде бөлімінде
төстің дамуы себебінен алдыңғы (тік) бұлшықеттер болмайды да, ал
мойында олар қайта пайда болады (тіласты сүйегіне бекитін
бұлшықеттер).
Бүйір бұлшықеттері іш аймағында сегменттелмеген, бірақ кеуде
аумағындағы ондай бүлшықеттерде миотомдардың myosepta-сы ұзына
бойына орналасқан қабырғалардың болуынан айқын пішінде бірінші
метамерия сақталған (mm. intercostales). Мойында бүйір бұлшықеттері
үш сатылы бұлшықеттерге түрлене өзгерген (mm. scaleni). Жоғарыда
айтылғандай, тік бұлшықеттерде де метамерияның іздері (сіңірлі
дәнекерлер) сақталады. Сонымен бірге, кей жерлерде вентралды
бұлшықеттердің бөліктері артқа қарай омыртқа бағанасының алдыңғы
бетіне (омыртқа алдындағы бүлшықеттер) немесе оның бүйір жағына
250

254.

(m. quadratus lumborum), омыртка бағанасының дорсалды бетіне
ығысып, арка бұлшықеттері күрамына енеді.
Омыртқа алдындағы бүлшықеттер түлғанын жоғарғы шетінде
(мойында) дамыған, адамда осындай бүлшыкеттер төменгі шетінде
жамбас астауы көкетін түзуге жүмсалған (m. levator ani et т . coccygeus,
спланхнологияда сипаттама беріледі). Вентралды бүлшыкеттердің
катарына тағы да бір өзіндік өзгешелігі бар, тек сүтқоректілерде болатын
бүлшықет енеді. Бүл көкет, ол - кеуде торының төменгі шетіне, іш
қуысымен шекараға карай томен түскен мойын бүлшыкеттерінің
туындысы. Ең ақырында, аутохтонды вентралды бүлшыкеттердің
үстінен кейбір жерлерде келімсек-бүлшыкеттер - желбезек доғаларының
туындылары мен қол-аяк бүлшықеттерінің бөліктері орналасады.
КЕУДЕ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Кеуде бұлшықеттері кеуде торының бетінде басталып, одан иык
белдеуі мен қолдың еркін бөлігіне баратын бүлшыкеттерге және кеуде
қуысының қабырғалары қүрамына кіретін меншікті (аутохтонды)
бүлшықеттерге бөлінеді.
Бұдан басқа, бүл жерде
кеуде қуысын астыңғы жағынан шектеп, оны іш қуысынан
бөліп түратын кеуде - іш
қалқасына (diaphragma) сипат­
тама береміз. Көкет шығу тегі
жағынан мойынға жатады,
сондықтан ол негізінен мойын
өрімінен (n. phrenicus) нервтенеді.
I.
Қ олдарға
ж ататы н
к е у д е б ұ л ш ы қ е т т е р і.
1.
Ү лкен к еуде бұлш ы қ е т і,
т. pectoral is major
(126-сурет), бұғананың медиалды жартысынан (pars clavicularis), төстің алдыңғы бетінен және II-VII қабырғалардың шеміршектерінен (pars
sternocostalis) және іштің тік
бүлшықеті қынабының алдыңғы қабырғасынан (pars
abdominalis) басталып, тоқпан
жіліктін crista tuberculi majo-
126 - с у р е т. Қолтық қуысының
алдыңғы қабырғасын түзетін үлкен
кеуде бүлшықеті (1) және кіші кеуде
бүлшыкетінің контуры; trigonum
clavipectorale (I), trigonum pectorale ( I I ) ,
trigonum subpectorale (III).
251

255.

ris-іне бекиді. Бұлшықеттің
латералды жиегі тоқпан жіліктің дельтатәрізді бұлшықетінің жиегіне жанасады, бұл
соңғы бұлшықеттен жоғары
қарай бұғананың астында
кеңейіп, ол жерде кішкене
бұғана шұңқыры пай да болуына себеп болатын жүлге
арқылы бөлінеді.
Қ ы з м е т і. Қолды тұлғаға
әкеледі, оны ішке қарай
айналдырады (пронациялайды); бұғаналық бөлігі қолды
бүгеді. Қолды қозғалтпай
тұрған кезде төспен коса қабырғаларды көтеріп, тынысалуға көмектеседі, өрмелегенде тұлғаны жоғары қарай
тартуға қатысады.
127 - с у р е т. С ол иық пен к еу д е
бұл ш ы қ еттер і.
1 ш. p ecto ra lis m inor; 2 - m . su b cla v iu s; 3 caput lo n g u m m. B ic ip itis brachii; 4
caput
b rev e
m.
b ic ip itis
brachii;
5
m.
C o racob rach ialis; 6 - m . la tissim u s dorsi; 7 - m.
teres m ajor; 8 m . B rach ialis; 9 m . serratus
2.
шықеті,
Кіші кеуде бұлт. p e c t o r a l i s m in o r
(127-сурет), үлкен кеуде
бұлшықетінің астында жатады. Ол II қабырғадан V
қабырғаға дейін төрт тіспен
басталып, жауырынның pro­
cessus coacoideus-іне бекиді.
Қ ы з м е т і. Жиырылғанда жауырынды алға және томен карай керіп
тартады. Қол қозғалмай тұрған кезде тынысалу бұлшықеті ретінде
жұмыс істейді.
3. Бұғанаасты бұлшықеті, т. s u b c la v iu s , бұғана мен I қабырғаның
арасында созылып жатады.
Қ ы з м е т і. Төс-бұғана буынын нығайтып, бұғананы томен және
медиалды жаққа қарай керіп тартады.
4. Алдыңғы тісті бұлшықет, т. s e r r a t u s a n te r io r , кеуде торының
бетінің бүйір жағында орналасады. Ол әдетте тістерімен 9 жоғарғы
қабырғадан басталып, жауырынның медиалды жиегіне бекиді.
Қ ы з м е т і. Жауырынның медиалды жиегіне бекитін ромбтәрізді
бұлшықетпен бірге тұлғаны қаусырып, оған жауырынды қысып
жабыстыратын жалпақ бұлшықет тұзағын түзеді. Арқа бұлшықеттерімен (ромбтәрізді және трапециятәрізді) тұтас бір мезгілде
жиырылғанда m. serratus anterior жауырынды алдыға карай тартып, оны
қозғалмайтын қалыпқа келтіреді. Бұлшықеттің төменгі бөлімі, қолды
252

256.

128 - с у р е т. Кеуденің терең булшықеттері.
1 m. intercostalis internus; 2 mm. intercostales extemi.
горизонталды қалыптан жоғары көтерген кездегідей, жауырынның
төменгі бұрышын алға және латералды тартады. Жоғарғы тістер
жауырынды бұғанамен қоса, ш. trapezius-тің ортаңғы талшықтарының
антагонисттері ретінде, алға қарай қозғайды, иық белдеуі қозғалмай
тұрғанда қабырғаларды көтеріп, тынысалуға жағдай жасайды. Бұл
сипатталған төрт бұлшықеттің алдыңғы екеуі - трункопеталды, қалған
екеуі - трункофугалды.
II. Аутохтонды кеуде бұлшықеттері.
1. С ы ртқы қабы ргааралы қ бұлшықеттер, mm. intercostales
extemi, омыртқа бағанасынан бастап қабырға шеміршектеріне дейін
қабырғааралық кеңістікті толтырып тұрады (128-сурет). Әрбір
қабырғаның төменгі жиегінен басталып, жоғарыдан төмен және арттан
алға қарай қиғаш өтіп, төмен жатқан кабырғаның жоғарғы жиегіне
бекиді. Қабырғалардың шеміршектері арасында бүлшықет талшықтары
253

257.

дәл осы бағыттас фиброзды табақшамен, membrana intercostalis externa,
ауысқан.
2. І ш к і қ а б ы р ғ а а р а л ы қ б ұ л ш ы қ е т т е р , m m . in t e r c o s ta le s in te r n i,
сыртқы қабырғааралық бұлшықеттердің астында жатады және
талшықтары соңғыларымен салыстырғанда кері бағытта өтіп, олармен
бұрыш жасай қиылысады. Олар төменде жатқан қабырғаның жоғарғы
жиегінен басталып, жоғары және алға қарай өтіп, жоғары жатқан
қабырғаның төменгі жиегіне бекиді. Сыртқы қабырғааралық бұлшықеттерге қарама-қарсы ішкі қабырғааралық бұлшықеттер төске жетіп,
қабырға шеміршектері арасында орналасады. Артқы бағытта mm.
intercostoles interni қабырғалардың бұрыштарына дейін ғана жетеді.
Олардың орнына қабырғалардың артқы шеттері арасында membrana
intercostalis interna орналасады.
3. Қ а б ы р ғ а а с т ы б ұ л ш ы қ е т т е р і, m m . s u b c o s ta le s , кеуде торы
төменгі бөлігінің ішкі бетінде, қабырға бұрыштары аймағында жатады,
талшықтарының бағыты ішкі қабырғааралық бұлшықеттердікі сияқты,
бірақ бір немесе екі қабырғадан асып өтеді.
4. К ө л д е н е ң к е у д е б ұ л ш ы қ е т і, т tr a n s v e r s u s th o r a c is , кеуде
торының ішкі бетінде, оның алдыңғы аймағында орналасып, іштің
көлденең бұлшықетінің жалғасын құрайды.
Қ ы з м е т і. Mm. intercostales externi қабырғаларды көтеріп, кеуде
торын алдыңғы-артқы және көлденең бағыттарда кеңейтіп, тынысалу
кезінде қызмет жасайды (ішке тынысалу бұлшықеттері болып
табылады). Қатты демалуға қозғалмалы нүктелері қозғалмайтындай
жағдайда қабырғаларды жоғары көтере алатын бұлшықеттер де (т .
scaleni, т . sternocleidomastoideus, mm. pectorales major et minor, m.
serratus anterior және т.б.) қатысады. Дем шығарған кезде кеуде
торының томен түсуі өкпе мен кеуде торының меншікті серпімділігіне
байланысты.
К ө к е т , d ia p h r a g m a , күмбезтәрізді иілген, үсті мен астынан шандыр
және сірлі қабықтармен жабылған жалпақ жұқа бұлшықет, m. phrenicus,
болып табылады (129-сурет). Оның бұлшықетті талшықтары кеуде
торының төменгі тесігінің бүкіл шеңбері бойынан басталып, көкеттің
сіңірлі орталығына, centrum tendineum, өтеді. Кеуде-іш қалқасының
бұлшықеттік бөлімінде талшықтардың шығатын жеріне қарай: белдік,
қабырғалық және төстік бөліктерін ажыратады.
Б е л д ік б ө л іг і, p a r s lu m b a lis , екі - оң және сол аяқшалардан
(сабақтардан), crus dextrum et sinistrum, түрады.
Көкеттің екі аяқшасы өзара және омыртқа бағанасы арасында
үшбұрышты кеңістік, қолқалық тесікті, hiatus aorticus, қалдырады, ол
арқылы қолқа және оның артында жатқан ductus thoracicus өтеді. Бүл
тесіктің жиегі сіңірлі жолақпен көмкерілген, соның арқасында көкеттің
жиырылуы қолқа қуысына эсер етпейді. Көкет аяқшалары жоғары
көтеріліп, қолқалық тесік алдында бір-бірімен түйісіп, содан кейін
254

258.

129 - су р ет. Көкет, diaphragma; астынан қарағандағы көрінісі.
1 centrum tendineum; 2 for. venae cavae; 3 - hiatus esophageus; 4 - hiatus
aorticus; 5 lig. arcuatum mediale; 6 lig. arcuatum laterale; 7 - trigonum
lumbocostale; 8 - crus sinistrum; 9 - crus dextrum.
аздап одан солға және жоғары қарай қайтадан ажырасып, өңештік
тесікті, hiatus esophageus, түзеді, ол тесік арқылы өңеш және онымен
қосарласқан екі кезбе нерві, nn. vagi, өтеді. Hiatus esophageus астың
жылжуын реттейтін қысқыш қызметін атқаратын бұлшыкет будаларымен көмкерілген. Көкеттің әрбір аяқшасының бүлшықет будалары
арасында саңылаулар түзіледі, олар арқылы nn. splanchnici, v. azygos
(сол жағынан v. hemiazygos) және симпатикалық сабау өтеді.
Қабыргалық бөлік, pars costalis, VII-XII қабырғалардың шеміршектерінен басталып, сіңірлі орталыққа карай барады.
Төстік бөлігі, pars sternalis, төстің семсертәрізді өсіндісінің артқы
бетінен сіңірлі орталыққа қарай шығады. Pars sternalis пен pars costalis
арасында, төстің жанында жұп үшбүрышты саңылау, төс-қабырға
үшбүрышы, trigonum stemocostale, жатады, ол арқылы a. thoracica
interna-ның төменгі шеті өтеді.
Көлемділеу басқа жүп саңылау, бел-қабырға үшбүрышы, trigonum
lumbocostale, pars costalis пен pars lumbalis арасында орналасқан.
Қүрсақта даму кезіндегі кеуде және іш қуыстарының арасындағы
қатынасқа сөйкес келетін бүл саңылау, жоғарғы жағынан өкпеқап және
fascia endothoracica, ал астыңғы жагынан - fascia subperitonealis, ішастар
астындағы шелмай және ішастармен қымталған. Ол арқылы көкет
жарықтары өтеді.
255

259.

Сіңірлі орталықта ортаңғы сызықтан аздап артқа және оңға қарай
төртбұрышты төменгі қуыс вена тесігі, foramen venae cavae, жатады, ол
арқылы төменгі қуыс вена өтеді. Бұрын айтылғандай, көкет күмбез
пішінді, бірақ күмбездің биіктігі екі жағында симметриялы емес; бұл оң
жағында көлемді бауыр орналасуына байланысты оң жағы сол жағына
қарағанда жоғарылау жатады.
Қызметі. Көкет демді алған кезде жиырылып, күмбезі жалпаяды да,
томен түседі. Көкеттің томен түсуі нәтижесінде демді алған кезде кеуде
қуысы вертикалды бағытта үлкейеді.
Кеуде ш андырлары. М. pectoralis major-дың алдыңғы беті кеуде
шандырының fascia pectoralis, беткей жапырақшасымен жабылған, ол
медиалды төс сүйек қабығына және латералды fascia deltoidea-ға
айналады. М. pectoralis major астында айқындау білінетін терең
жапырақша fascia pectoralis, жатады, ол trigonum clavipectorale
аймағында (бұғана мен кіші кеуде бұлшықеті арасында) fascia
clavipectoralis деген атпен бөлінеді. Бөлініп және қайта қосылып, терең
жапырақша fascia pectoralis m. subclavius және m. pectoralis minor-ды
қоршайды. Fascia pectoralis-тің беткей және терең жапырақшалары екі
жерде бір-бірімен қосылады. 1) Sulcus deltoideopectoralis және 2) fascia
pectoralis fascia axillaris-ке айналатын m. pectoralis major-дың төменгі
жиегінде. Fascia axillaris fossa axillaris қолтық қуысының түбін құрайды.
Оның шеңбері бойымен көрші бұлшықеттерге таралады, ал ортасында
оны жабатын терімен бірге өте тереңдейді де, сырт жағынан көрінетін
қолтық шұңқыры пайда болады. Кеуде торының сыртқы бетіндегі
шандырдан басқа ішкі жағынан кеуде қуысы шандырмен, fascia
endothoracica, астарланады, ол да өте жұқа қабат түрінде кокетке
ауысады.
ІШТІҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Іштің бұлшықеттері кеуде торының төменгі тесігі мен жамбас
астауының жоғарғы жиегі аралығын алып жатады. Олар іш қуысын
қоршап, оның қабырғасын түзеді. Бүйір, алдыңғы және артқы
бұлшықеттерді ажыратады. Іш бұлшықеттері осы аймақтың аутохтонды
вентралды бұлшықеттеріне жатады. Бүйір бұлшықеттері бір-біріне
қабаттасып жатқан үш жалпақ бұлшықеттерден түзіледі. Олардың
сіңірлі созылмалары m. rectus үшін қынап түзіп, іштің алдыңғы жағында
ақ сызык, бойында қосылады.
1. Іштің сы ртқы қиғаш бұлшықеті, т. obliquus externus abdominis,
іштің жалпақ үш бұлшықетінің ішіндегі ең беткісі (130-сурет). Ол кеуде
торының бүйір бетінде, төменгі сегіз қабырғадан басталып, жоғарыдан
томен қарай медиалды өтеді. Бұлшықеттің бүлайша кең алаңмен
басталуы және төртаяқтылармен салыстырғанда төмендеу орналасуы
256

260.

130 с у р е т. Іштің бүлшықеттері (сол жағында іштің тік бұлшыкеті
кынабының алдыңғы табақшасы алынған).
1 - гп. obliquus extemus abdominis; 2 - lam. anterior vaginae m. recti abdominis;
3 m. rectus abdominis; 4 intersectiones tendineae; 5 - anulus inguinalis
superficialis; 6 funiculus spermaticus; 7 hiatus saphenus;
8 - m. Pyramidalis; 9 linea alba.
257

261.

адамтәрізді маймылдарда ағаштан ағашқа секіруге, ал адамда еңбек
құралы ретінде қызмет етуге арналған қол бұлшықеттерінің күшеюіне
байланысты. Қол бұлшықеттеріне үлкен тіректің қажеттігінен кеуде
торы ұзарып, оған бекитін іштің қиғаш және тік бұлшықеттері төмен
қарай ығысады. Сыртқы қиғаш бұлшықеттер талшықтары сыртқы
қабырғааралық бұлшықеттердің жалғасы сияқты, осы бағытта қиғаш
жоғарыдан төмен және арттан алға қарай жүреді. Бұл филогенез
үрдісінде қабырғалар жоғала басталуымен қосарлана қабырғааралық
бұлшықеттер өзара бітісе-өсіп, тұтас бұлшықет қыртыстарын түзумен
түсіндіріледі. Артқы будалар мықын қырына бекиді. Бұлшықеттің
қалған талшықтары іщтің тік бұлшықеті, m. rectus, алдынан және іштің
орта сызығына, linea alba, өтіп, басқа жағының апоневрозымен
қосылады. Сыртқы қиғаш бұлшықеттің апоневрозының төменгі бос
жиегі spina iliaca anterior superior және tuberculum pubicum арасында
орналасып, науа түрінде ішке қарай бұрылады. Апоневроздың қалған
бөлігінен жасанды түрде бөліп қарастырылатын бұл жиек шап байламы,
lig. inguinale, деп аталады.
Приматтарда шап байламы іштің төменгі қабырғасын сүйейді және
эрекция үшін маңызы бар. Адамда ол шап өзегінің төменгі қабырғасы
ретінде ғана бөлінеді.
Шап байламының медиалды бекитін жерінде, оның фиброзды
талшықтары томен қасаға сүйегінің қырына қарай иіліп, тесіктік
байлам, lig. lacunare-ні, түзеді. Шап байламының медиалды бөлімінің
үстінде сыртқы қигаш бұлшықет апоневрозының үшбұрышты
саңылауы - беткей шап сақинасы, annulus inguinalis superficialis,
жатады. М. obliguus extemus abdominis-тің етті бөлігінің артқы жиегінде
және ш. latissimus dorsi басталатын жердің арасында төменгі жағынан
мықын қырымен шектелген кішкене бел үшбұрышы, trigonum lumbale,
түзіледі. Бұл үшбұрыштың түбін іштің ішкі қиғаш бұлшықеті, ш.
obliguus externus abdominis-тің сыртқы беті шандырлы жапырақшамен
жабылған, ол бұлшықеттің апоневрозына жалғасады. Осы жапырақшаның үстінде құрсақасты аймагында теріасты шелмайының терең
қабатында жататын тагы бір, беткей шандыр, fascia superficialis,
кездеседі, ол төменгі жақта шап байламымен бітісіп-өседі.
2. Іштің ішкі қиғаш бұлшықеті, т. ebtiquus interrtm abdominis,
сыртқы қиғаш бұлшықеттің астында жатады (131-сурет). Ол артында
fascia thoracolumbalis-тен, мықын қырынан және шап байламының
латералды үштен екі бөлігінен басталады. Бұлшықет талшықтарының
бағыты жалпы алғанда жогары қараған желпуіш тәрізді. Бұлшықеттің
артқы будалары жоғары көтеріліп, XII, XI және X қабырғалардың
төменгі жиегіне бекиді. Олардың қабырғалар арасындағы жалғасы mm.
intercostales interni болып табылады. Бұлшықеттің алдыңғы будалары
жалпақ апоневрозға ауысады, ол т . rectus-тың латералды жиегінде,
аталған бұлшықет қынабын түзуге қатысатын екі жапырақшаға
258

262.

131 су р ет. Іштің бұлшықеттері; бүйірінен қарағандағы көрінісі (іштің
сыртқы қиғаш бүлшықеті мен іштің тік бүлшықетінің қынабының алдыңғы
табақшасы алынған).
1 - ш. obliquus interims abdominis; 2 - m. rectus abdominis.
бөлінеді. M. rectus-тан медиалды, linea alba-ның бойымен қарама-қарсы
жақтың апоневроздарымен қосылады. М. obliquus interims abdominis-тің
сыртқы және ішкі беттері шандырлармен жабылған.
3.
Іштің көлденең бүлшықеті, т. transversus abdominis - жалпақ
іш бүлшықеттері ішіндегі ең тереңі және жүқасы. Ол төменгі алты
қабырғаның ішкі бетінен басталады. Көкеттен жоғары m. transversus
thoracis, оның жалғасын құрайды. Одан әрі бұлшықет томен және артқа
қарай fascia thoracolumbalis-тін терең жапырақшасынан, мықын
қырының ең төменгі жағы мен шап байламының латералды үштен екі
бөлігінен басталады. Осы басталатын жерлерінен бүлшықет талшық259

263.

тары көлденең, алға және медиалды өтіп, жалпақ апоневрозға ауысады,
m. rectum abdominis-ке бағыт алады да, жоғарғы бөлімінде Ііпеа
alba-ның артында, ал төменгі бөлімінде оның алдында орналасып,
қарама-қарсы жақтың апоневрозымен қосылады. Көптеген сүтқоректілерде бұл бұлшықет күштілеу дамыған және жыныс безін ен
қабығынан дене қуысына тартып алады. Адамда ішкі қиғаш және
көлденең бұлшықеттерден атабезге қарай, атабезді көтеретін кішкене
бұлшықет, ш. cremaster, бөлінеді. Іштің көлденең бұлшықетінің іш
қуысына қараған бетін ішастарасты шандырының, fascia subperitonealis,
бөлігі болып табылатын fascia transversalis жауып тұрады. Жалпы
ішастарасты шандыры іш қабырғаларының бүкіл ішкі бетін астарлайды
және орналасқан аймағына қарай жеке атаумен аталады: fascia
transversalis, fascia pelvis және т.б.
Алдыңғы бұлшықеттер.
Іштің тік бұлшықеті, т. rectus abdominis, ортаңғы сызықтан
латералды екі жағында жатады және вертикалды бағытта жүретін
бойлңқ бұлшықет будаларынан тұрады. Ол V, VI және VII қабырға
шеміршектерінің алдыңғы беттері мен төстің семсертәрізді өсіндісінен
басталып, содан кейін, біртіндеп жіңішкеріп, төмен қарай, мықты сіңір
арқылы симфиз бен tuberculum pubicum арасындағы кеңістікте қасаға
сүйегіне бекиді. Жануарлармен салыстырғанда адамда түзу жүру мен
еңбек етуге байланысты (адамтәрізді маймылдар мен адамда) қол
бұлшықеті тірекке айналып, кеуде торы кеңейеді. Бұлшықет көлденең
(3-4) өтетін сіңірлі дәнекерлер, intersectiones tendineae, түзеді.
Дәнекерлер, m. rectus орналасқан қынаптың алдыңғы қабырғасымен
бітісіп-өседі. Intersectiones tendineae вентралды бұлшықеттің бұрынғы
сецментті^дамуының іздері болып табылады. Олардың қызметтік те
маңызы бар: бұлшықеттерді жеке сегменттерге бөліп, олар әр
сегменттің дербес жиырылуына мүмкіндік береді.
П ирамидалык бұлшықет, т. pyramidalis, қасаға симфизі үстінде
тік бұлшықет қынабы алдыңғы қабырғасының астында жататын
кішкене үшбұрышты бұлшықеі. Ол клоакалылар мен қалталыларда
төлін алып жүретін қалтаны қоршайтын бұлшықеттің рудименті болып
табылада.
Іштің тік бұлшықетінің қынабы. Іштің әрбір тік бұлшықеті
қынаппен, vagina m. recti abdominis, қаусырылған, ол қынап үш жалпақ
іш бұлшықетінің апоневроздарынан түзілген (132-сурет). Қынап
кіндіктен жоғары бөлімінде былай құрылған. Іштің сыртқы қиғаш
бұлшықетінің апоневрозы m. rectus алдынан өтеді, ал көлденең
бұлшықет апоневрозы - артынан өтеді, ішкі қиғаш бұлшықеттің
апоневрозы екі табақшаға бөлінеді, олар тік бұлшықетті алды-артынан
қаусырып, сыртқы қиғаш және көлденең бұлшықеттердің апонев­
розымен бітісіп-өсіп және солармен бірге қынаптың алдыңғы және
артқы қабырғаларын түзеді. Кіндіктен 4-5 см төмендеу жерде қынаптың
260

264.

132 с у р е т. Іштің тік бүлшықет қынабының қүрылысы (үлгі; көлденең
кесінді).
А бүлшықеттің жоғарғы 2/3 бөлігі; Б - бүлшықеттің төменгі 1/3 бөлігі.
1 lam. anterior vaginae m. recti abdominis; 2 linea alba; 3 - m. obliquus
externus abdominis; 4 - m. obliquus intemus abdominis; 5 - m. transversus
abdominis; 6 - peritoneum; 7 - lam. posterior vaginae m. recti abdominis;
8 fascia transversalis.
құрылысы басқаша: бұл жерде барлық үш іш бүлшықеттерінің
апоневроздары тік бұлшықеттің алдынан, оның кынабының алдыңғы
қабырғасының құрамында өтеді, ал қынаптың артқы қабырғасын іш
қабырғасын іштей астарлайтын көлденең шандыр түзеді. Қынаптың
артқы апоневроздық қабырғасы осы жердің үстінде linea arcuata деп
аталатын біраз төмен қарай ойыстанған жиекпен аяқталады. Тік
бұлшықеттің төменгі жағында оның қынабының артқы қабырғасының
жүқа болуы, сірә қасаға симфизі жиегі үстіне көтеріліп, осы жерге
ығысатын несепқуықтың толуына байланысты болу керек. Алдыңғы
қабырғаның төменгі жағының қалыңдауы адам денесінің тік қалпына
байланысты. Бұл жағдайда іш қабырғасының төменгі бөлігіне барынша
көп қысым түседі.
Іштің ақ сы зығы . Іштің жалпақ бүлшықеттерінің апоневроздары
орталық сызық бойымен бірімен бірі түйісіп, қосылып, тік бұлшықеттер
арасында сіңірлі жолақ ақ сызық, linea alba, түзеді. Ол сызық төстің
семсертәрізді өсіндісінен қасаға симфизіне дейін созылады. Ақ сызык
жоғары бөлімінде едәуір кең (кіндік деңгейінде 2-2,5 см), ал төменде
кіндіктен шамалы қашықта тез тарылады, бірақ оның есесіне алдыңғыартқы бағытта жуандайды. Linea alba ортасында дерлік кіндік терісімен
қосылатын тыртық тінмен толған кіндік сақинасы, annulis umbilicalis,
жатады. Сызықтың ақшыл түсті болуы сіңір талшықтарының фронталды жазықтықта (бір жағынан екінші жағына ауысқанда) және
сагитталды жазықтықта (бет жағынан тереңге қарай ауысқанда)
18— 2 1 0
261

265.

айқасуына, сондай-ақ қантамырлардың аздығына байланысты. Хирургтер операция кезінде іш қуысын кеңірек ашу керек болғанда (мысалы,
кесар тілігін жасауда) осы жағдайды пайдаланады.
Іш булиіьщеттерінің қызметі. Іш бұлшықеттері іш қуысын
тарылтып, оның ішіндегі мүшелерді басып-қысып тұрады, сөйтіп іш
қысымын - prelum abdominale құрайды. Оның іс-әрекеті сыртқа нәжіс
шығару, несеп шығару, босану, сондай-ақ жөтелу және құсу кездерінде
байқалады. Бұл қимылдарға көкет те қатысады, ол демді ішке алған
кезде жиырылып, жалпақтануы арқылы жоғарыдан төмен қарай ішкі
ағзаларға қысым түсіреді де, ал жамбас астау көкеті оларға тіреніш
болады. Оған қоса, құрсақ тығыршығы бұлшықеттерінің тонусы
арқасында ішкі ағзалар өздерінің орналасу қалыптарын сақтайды; бұл
жағдайда іштің бұлшықет-апоневроздық қабырғасы іш белдеуін ұстап
тұрушы қызметін атқарады. Іш бұлшықеттері омыртқа бағанасы мен
тұлғаны иіп, оны жазғыш бұлшықеттердің антагонистері болып
табылады. Тік бұлшықеттер кеуде торы мен жамбас астауын өзара
жақындастырады, бұған екіжақты жиырылған кезде қиғаш бұлшықеттер де қатысады. Біржақты жиырылғанда іш бұлшықеттері m. erector
spinae-мен бірге тұлғаны бүйір жаққа қисайтады. Іштің қиғаш
бұлшықеттері омыртқа бағанасының кеуде торымен бірге айналуына
қатысады және де бұрылатын жақта m. obliquus intemus abdominis, ал
қарама-қарсы жақта - m. obliquus externus abdominis жиырылады.
Ақырында, іш бұлшықеттері тынысалу қозғалыстарына да қатысады:
олар қабырғаларға бекіп, оларды томен қарай тартып, тыныс шығаруға
жағдай жасайды.
Артқы бұлшықеттер.
Белдің шаршы бұлшықеті, т. quadratus lumborum, m. erector
spinae-нің, алдында жатқан және одан fascia thoracolumbalis терең
жапырақшасымен бөлінген төртбұрышты бұлшықет. Ол мықын қыры
мен lig. iliolumbale-ден басталып, XII қабырғаға және II-IV бел
омыртқалардың көлденең өсінділеріне бекиді.
Қызметі. Шаршы бел бұлшықеті біржақты жиырылғанда басқа іш
бұлшықеттері және m. erector spinae-мен бірге омыртқа бағанасын
кеуде торымен қоса бүйірге қарай қисайтады. Екі жақта да бір мезгілде
тонусты жиырылғанда сол бұлшықеттермен бірге омыртқа бағанасын
тік қалыпта ұстап тұрады. XII қабырғаны томен қарай тартып, тыныс
шығаратын бұлшықет рөлін де атқарады.
Шап өзегі, canalis inguinalis, саңылау болып табылады, ол арқылы
еркектерде шоует шылбыры, funiculus spermaticus, ал әйелдерде
жатырдың жұмыр байламы, lig. teres, өтеді. Ол іш қабырғасының
төменгі бөлімінде іштің екі жағында да, іле-шала шап байламының
үстінде орналасады да, жоғарыдан томен, сыртқы жағынан ішке, артқы
жағынан алға қарай өтеді. Оның ұзындығы 4,5 см. Ол былай түзіледі:
шап байламының сыртқы үштен екісіне ішкі қиғаш және көлденең
262

266.

133 с у р е т. Шап өзегі және іштің бүлшықеттері (оң жағының бүлшықеттері
кесіліп алынған. Сол жағында іштің тік бұлшықетінің қынабы ашылған, ал
бұлшықеттің өзі кесіліп алынған).
1 lam. posterior vaginae m. recti abdominis; 2 - linea arcuata; 3 - fascia
transversalis; 4 - m. rectus abdominis; 5 - m. pyramidalis; 6 annulus inguinalis
profundus; 7 annulus inguinalis superficialis; 8 - funiculus spermaticus;
9 - m. cremaster; 10 - aponeurosis m. obliquui extemi abdominis; 1 1 m.
obliquus extemus abdominis; 12 m. obliquus intemus abdominis;
13 - m. transverses abdominis.
бұлшықеттер бітісіп өседі, ал байламның медиалды үштен бірінде
мұндай бітісіп-өсу болмайды да, бұлшықеттер шәует шылбыры немесе
жұмыр байлама, арқылы асып өтеді. Сөйтіп, жоғарғы жағынан ішкі
қиғаш және көлденең бұлшықеттердің төменгі жиектері және төменгі
жағынан шап байламының медиалды бөлімі арасында үшбұрышты
немесе сопақша саңылау пайда болады, оған жоғарыда аталған
құрылымдардың біреуі орналасады. Осы саңылау шап өзегі деп
аталады. Шәует шылбырының үстінде орналасқан ішкі қиғаш және
көлденең бүлшықеттердің төменгі жиегінен шәует шылбырына қарай
онымен үмаға дейін қосарлана ілесетін атабезді көтеретін бұлшықет, т .
cremaster шығады (133 -сурет).
Шап өзегі алдынан төменде шап байламына айналатын іштің
сыртқы қиғаш бүлшықеті апоневрозымен, ал артқы жағынан fascia
transversalis арқылы жабылған. Сөйтіп, шап өзегінде төрт қабырғаны
263

267.

ажыратуға болады. Алдыңғы қабырғаны іштің сыртқы қиғаш
бұлшықетінің апоневрозы, ал артқы қабырғаны fascia transversalis
түзеді; жоғарғыны ішкі қиғаш және көлденең бұлшықеттердің төменгі
жиегі, ал төменгі қабырғаны - шап байламы құрайды. Шап өзегінің
алдыңғы және артқы қабырғаларында бір-бірден шап сақинасы деп
аталатын беткі және терең тесіктер бар.
Беткей шап сақинасы, annulus inguinalis superficialis, (алдыңғы
қабырғада) сыртқы қиғаш бұлшықет апоневрозы талшықтарының екі
аяқшаға ажырауы арқылы түзілген, ол аяқшалардың біреуі, crus laterale,
tuberculum pubicum-re бекиді, ал екіншісі, crus mediale
қасаға
симфизіне бекиді. Бұл екі аяқшадан басқа, шап өзегінде шәует
шылбырының артында беткей сақинаның үшінші (артқы) аяқшасы,
қайырылған байлам, lig. reflexum, болады. Бұл аяқшаны қарама-қарсы
жақтың m. obliquus externus abdominis апоневрозының төменгі
талшықтары түзеді, олар орталық сызықты қиып өтіп, crus mediale
артынан өтіп, шап байламдары талшықтарымен қосылып кетеді. Crus
mediale және crus laterale арқылы шектелген шап сақинасы қиғаш
үшбұрышты саңылау пішінді. Саңылаудың сүйір бүйір бұрышы т .
obliquus externus abdominis-ті жабатын шандыр есебінен пайда болатын
доға тәрізді сіңірлі аяқшааралық талшықтармен, fibrae intercrurales,
қоршалады. Осы шандыр жұқа қабықша түрінде беткей шап
сақинасының жиектерінен шәует шылбырына түсіп, оған fasca
cremasterica деген атпен ұмаға дейін ілесіп барады.
Терең шап сацинасы, annulus inguinalis profundus, шап өзегінің fascia
transversalis түзген артқы қабырғасы аймағында жатады да сақина
жиектерінен шәует шылбырына дейін созылып, оны және атабезді бірге
қоршайтын қабық, fascia spermatica intema-ны түзеді. Одан басқа, шап
өзегінің артқы қабырғасының медиалды бөлімінде m. transversus
abdominis-тің апоневрозынан шығып, тік бұлшықеттің жиегімен томен
шап байламына түсетін сіңірлі талшықтармен бекітіледі. Бұл шап орағы,
falx inguinalis, деп аталады. Бұл қабырғаны жабатын ішастар бір-бірінен
кіндік қатпары деп аталатын, ішастардың тік қатпарларымен бөлінген екі
шап шұңқырын, fossae inguinales, түзеді. Бұл қатпарлар мыналар: ең
латералдысы - plica umbilicalis lateralis астынан өтетін a. epigastrica
interior-re байланысты, ішастардың көтерілуінен түзілген; медиалды
қатпар, plica umbilicalis medialis - онда ligamentum umbilicale mediale,
яғни ұрықтың қуысы бітесіп кеткен a. umbilicalis орналасқан; орталық
қатпар - plica umbilicale mediana - ұрықтың, lig. umbilicale medianum-ын
жабады (ұрықтың бітесіп кеткен несеп жолы (urachus).
Лапгералды шап шуңқыры, fossa inguinalis lateralis, plica umbilicalis
lateralis-тен латералды жатады да, терең шап сақинасына сәйкес келеді;
plica umbilicalis lateralis пен plica umbilicalis medialis аралығында жатқан
медиалды шұңқыр, fossa inguinalis medialis, шап өзегінің артқы
қабырғасының ең осал бөліміне сәйкес келеді де, беткей шап өзегінің
264

268.

карсысында орналасады. Осы шүңкырлар аркылы шап өзегіне дөңестеніп
шап жарыктары шыгады, латералды шүнкыр аркылы латералды (сырткы)
киғаш жарық, ал медиалды шүңкыр аркылы медиалды (ішкі) түзу жарык
өтеді. Шап өзегінің пайда болуы атабездің төмен түсуімен, descensus
testis және үрыктык кезеңде ішастардың processus vaginalis-ің түзілуімен
байланысты (“Спланхнология” тарауын караңыз).
МОЙЫН БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Мойын бүлшықеттері күрамына әр текті бүлшыкеттер кіреді.
1. Ж е л б е з е к д о г а л а р ы н ы ң т у ы н д ы л а р ы : а) бірінші желбезек
доғасының туындылары - m. mylohyoideus, venter anterior m. digastrici;
ә) екінші желбезек доғасының туындылары - m. stylohyoideus, venter
posterior m. digastrici, platysma; б) калган желбезек доғаларының
туындылары m. sternocleidomastoideus.
2. М о й ы н н ы ң а у т о х т о н д ы б ү л ш ы қ е т т е р і:
а) алдыңғы: m. sternohyoideus, m. sternothyroideus, m. thyrohyoideus
және m. omohyoideus, сондай-ақ m. geniohyoideus;
ә) бүйірлік: m. scaleni anterior, medius et posterior;
б) алғы-омыртқалык: m. longus colli, m. longus capitis және m. rectus
capitis anterior, m. rectus capitis lateralis.
Мойынның аутохтонды бұлшықеттері вентралды бүлшыкеттердің
қалдығы болып табылады, оның таралуына екі маңызды жағдай эсер
етті: қабырғалар мен дене қуысының редукциясы.
Осының себебінен адамда мойынның аутохтонды бұлшыкеттерінің
бір бөлігі жоғалып, тек сатылы, алғы-омыртқалық және m. genio­
hyoideus сақталып қалған. Дамуына сәйкес олар жүлынның мойын
нервтерінің алдыңғы тармақтарымен нервтенеді. Тіласты сүйек
астындағы бұлшықеттер тіласты аппаратымен байланысқан және ansa
cervicalis арқылы нервтендіріледі.
Мойын бұлшықеттері орналасуы (топографиясы) жағынан мынадай
топтарға бөлінеді:
1. Беткей бүлшықеттер (m. platysma, m. sternocleidomastoideus);
2. Ортаңғы бүлшықеттер немесе тіласты сүйегінің бүлшыкеттері:
а) одан жоғары жататын бүлшықеттер (mm. mylohyoideus,
digastricus, stylohyoideus, geniohyoideus);
ә) одан томен орналасқан бүлшықеттер (mm. sternohyoideus,
sternothyroideus, thyrohyoideus, omohyoideus);
1. Терең бүлшықеттер:
a) кабырғаларга бекитін бүйір бүлшықеттері (mm. scaleni anterior,
medii et posterior);
ә) омыртқа алдындағы (m. longus colli, m. longus capitis, m. rectus
capitis anterior et lateralis).
265

269.

134 - су р ет. Мойынның бұлшықеттері, mm. colli; бүйірінен қарағандағы
көрінісі.
1 ш. stemocleidomastoideus; 2 - m. mylohyoideus; 3 m. Digastricus
(venter anterior); 4 - os hyoideum; 5 - m. stemohyoideus; 6 - m. Omohyoideus;
7 - mm. scaleni anterior et medius; 8 - m. trapezius; 9 - m. Digastricus
(venter posterior).
Беткей бұлшықеттер.
1. М ойынның теріасты бұлшықеті, т. platysma, тікелей тері
астында, шандырдың үстінде жұқа табақша түрінде жатады. Ол II
қабырға деңгейінде fascia pectoralis et deltoidea-дан басталып, төменгі
жақсүйектің жиегіне және fascia parotidea et fascia masseterica-ға бекіп,
бір бөлігі ауыз бұлшықеттеріне созылады.
Қызметі. Мойын терісін тартып, бұлшықет теріасты веналарын
қысылып қалудан сақтайды; одан басқа, бет қимылында маңызы бар,
езуді төмен қарай тарта алады.
2. Төс-бұғана-емізікті бұлшықет, т. stemocleidomastoideus,
теріасты бұлшықетінің астында орналасып, одан мойын шандыры
арқылы бөлінеді. Ол төстің тұтқасынан және бұғананың төстік шетінен
басталып, емізіктәрізді өсіндіге және шүйде сүйектің linea nuchae
superior-ына бекиді (134, 135-сурет). Пайда болу тегі жағынан
бұлшықет т . trapezius-тің бөлінген бөлігі болып табылады, сондықтан
сол бұлшықетпен бірге нервтендіріледі.
266

270.

135 - с у р е т. Мойынның бүлшықеттері, mm. colli; алдынан карағандағы
көрінісі (оң жағындағы төс-бүғана-емізіктәрізді бүлшықет алынған).
1 ш. digastricus (venter anterior); 2 - m. mylohyoideus;
3 - stemocleidomastoideus; 4 - m. stemohyoideus; 5 m. stemothyroideus;
6 m. omohyoideus; 7 • mm. scalenii (anterior, medius et posterior);
8 - os hyoideum; 9 - m. digastricus (venter posterior);
10 - m. stylohyoideus.
Қызметі. Біржақты жиырылғанда бұлшықет омыртқа бағанасының
мойындық бөлігін өз жағына қарай қисайтады; сонымен бір мезгілде
басты көтеріп, бетті қарама-қарсы жаққа қарай айналдырады. Екіжақты
жиырылғанда басты тік қалыпта үстап тұрады, сондықтан бүлшықеттің
өзі және оның бекіген жері (processus mastoideus) тік жүруге
байланысты адамда күшті дамыған. Екіжақты жиырылғанда омыртқа
бағанасының мойындық бөлігі иіліп, сонымен бір мезгілде бет жоғары
көтеріледі. Бастың қозғалмай бекітіліп түрған жағдайында, тыныс алу
кезінде кеуде торын көтеруге қатысады (қосалқы тыныс алу бүлшықеттері).
267

271.

Ортаңғы бұлшықеттер немесе тіласты сүйегінің
бұлшықеттері
Тіласты үстіндегі бұлшықеттер - желбезек доғаларының туындылары төменгі жақсүйек пен тіласты сүйегі арасында орналасады.
1. Ж ақсүйек-тіласты бұлшықеті, т. mylohyoideus, төменгі
жақсүйектің Ііпеа mylohyoidea-сынан басталып, иектің ішкі жағынан
тіласты сүйегінің денесіне қарай ортаңғы сызықпен екі mm.
mylohyoidea арасындағы шекара бойымен созылып жатқан сіңірлі
жікте, raphe, аяқталады. Бұлшықеттің артқы бөлігі тіласты сүйегінің
денесіне бекиді. Екі mm. mylohyoidei бірге түйісіп, ауыз қуысын төменгі
жағынан тұйықтайтын ауыздың бұлшықетті көкетін, diaphragma oris,
түзеді.
2. Қосқарынш алы бұлшықет, т. digastricus, аралық сіңірмен
қосылған екі қарыншадан тұрады. Алдыңғы қарынша, venter anterior,
төменгі жақсүйектің fossa digastrica-сынан басталып, кейін тіласты
сүйегіне қарай кетеді. Артқы қарынша, venter posterior, самай сүйегінің
incisura mastoidae-сынан басталып, аралық сіңір арқылы алдыңғы
қарыншамен байланысады. Аралық сіңір тіласты сүйегінің денесі мен
үлкен мүйізіне бекиді.
3. Біз-тіласты бұлшықет, т. stylohyoideus, самай сүйегінің
processus styloideus-інен тіласты сүйегінің денесіне түсіп, екі будамен
қосқарыншалы бұлшықеттің аралық сіңірін қаусырып алады.
Тұлғаның алдыңғы бойлық бұлшықетінің туындысы.
4. Иек-тіласты бүлшықеті, т. geniohyoideus, raphe-нің бүйір
жағынан т . mylohyoideus-тің үстіне жатады, төменгі жақсүйектің spina
mentalis-інен тіласты сүйегінің денесіне дейін созылып жатады.
Қызметі. Бұл сипатталған төрт бұлшықет тіласты сүйегін жоғары
көтереді. Ол қозғалмаған (бекітілген) кезде, үш бұлшықет (mm.
mylohyoideus, geniohyoideus, digastricus) төменгі жақсүйекті түсіріп,
шайнау бұлшықеттерінің антагонистері болып табылады. Тіласты
сүйегін одан томен орналасқан бұлшықеттер бекітеді (mm.
sternohyoideus omohyoideus және т.б). Бұлай бекітпейінше төменгі
жақсүйегін түсіру мүмкін емес, өйткені олай болмаса жақсүйекке
қарағанда жеңілдеу және қозғалғыштау тіласты сүйегі көтеріліп кетеді.
Осы үш бұлшықет, әсіресе m. mylohyoideus жұту кезінде жиырылғанда
тілді көтеріп, таңдайға жабыстырады, соның арқасында тағам түйірі
жұтқыншаққа итеріледі.
Тіласты үстіндегі бұлшықеттер төменгі жақсүйек, тіласты сүйегі,
көмей, кеңірдекті қамтитын және түсінікті сөз сөйлеуде үлкен рөл
атқаратын күрделі аппаратының құрамына енеді. Адам эволюциясының
барысында бұл бұлшықеттерде, бір жағынан, жақсүйектердің ұстап
-жұлу қызметінің қолға ауысуына қарай азаюына, екінші жағынан,
артикуляциялық қозғалыстардың пайда болуына байланысты, морфо268

272.

логиялык өзгерістер болды. Сондыктан неандерталь адамы мен казіргі
кездегі адамдардың бассүйегін салыстырғанда тиісті бүлшыкеттердің
бскитін жерлерінің мынадай өзгерістерін көруге болады.
а) т . digastricus-тің арткы карыншасы бекитін жер неандерталь
адамында жайпак та, ал казіргі кездегі адамда тереңдеген;
ә) сол бүлшыкеттін алдыңғы қарыншасының бекитін жері - fossa
digastrica казіргі кездегі адамда медиалды орын ауыстыра жылжыган;
б) m. mylohyoideus бекитін жері -linea mylohyoidea айкын білінеді,
әрі томен түседі, соның себебінен ауыз көкеті казіргі кездегі адамда
төмендеу түрады;
в) m. geniohyoideus бекитін жер - spina mentalis - неандерталь
адамында жоққа тән де, тек казіргі кездегі адамда пайда болады,
сонымен қатар онда иек шодыры да пайда болады. Сүйектегі бүл
өзгерістердің барлығы адамға тән түсінікті сөз сөйлеу кимылдарына
қатысатын аталған бүлшықеттердің дамуына байланысты.
Тіласты астындағы бүлшықеттер - түлғаның алдыңғы бойлық
бүлшықеттінің туындылары ортаңғы сызықтың жан-жағында тері
астында, көмей мен кеңірдектің алдында орналасып, тіласты сүйегі мен
төстің арасында созылып жатады, тек m. omohyoideus жауырынға
барады және шығу тегі жағынан түлғадан иык белдеуіне ауыскан
бүлшықет (трункофугалды) болып табылады.
1. Төс-тіласты бұлшықеті, т. sternohyoideus, төстің түтқасының
артқы бетінен, төс-бүғана буыны мен бүғананың төстік шетінен
басталып, жоғары қарай барып, тіласты сүйегінің төменгі жиегіне
бекиді. Mm. sternohyiodei медиалды жиектерінің арасында шандырмен
жабылған, мойынның ақ сызығы деп аталатын тар вертикалдық аралық
жатады.
Қызметі. Тіласты сүйегін томен тартады.
2. Төс-қалқанш а бүлшықеті, т. sternothyroideus, алдыңғы аталған
бұлшықеттің астында жатады. Ол төс түтқасының артқы беті мен I
қабырғаның шеміршегінен басталып, калқанша шеміршектің (оның
linea obliqua) бүйір бетіне бекиді.
Қызметі. Көмейді томен түсіреді.
3. Қ алқанш а-ті ласты бұлшықеті, т. thyrohyoideus, алдыңғы
аталған бүлшықеттің жалғасы сияқты, қалқанша шеміршектің linea
obliqua-сынан тіласты сүйегінің денесімен үлкен мүйізіне карай
созылады.
Қызметі. Тіласты сүйегі козғалмай түрғанда көмейді жоғары
тартады.
4. Ж ауы ры н-тіласты бұлшықеті, т. omohyoideus, екі қарыншадан
түрады. Төменгі қарынша incisura scapulae-ден медиалды басталып,
төс-бүғана-емізікті бүлшықеттің астына келіп, ол жерде аралық сіңір
арқылы тіласты сүйегінің денесіне баратын жоғарғы карыншаға
айналып жалғасады.
269

273.

Қ ы з м е т і. М. omohyoideus мойын шандырының ішінде жатады да,
жиырылғанда оны керіп, шандыр астындағы ірі вена тамырларының
кеңеюіне жағдай жасайды. Одан басқа, бұлшықет тіласты сүйегін төмен
қарай тартады.
Терең бұлшықеттер
Бүйірлік, қабырғаларға бекитін - сатылы (mm. scaleni) түрлі
өзгерген қабырғааралық бұлшықеттер болып табылады; олардың
қабырғаларға бекуі осымен түсіндіріледі.
1. А л д ы ң ғ ы с а т ы л ы б ү л ш ы қ е т , т. s c a le n u s a n te r io r , III-VI мойын
омыртқаларының көлденең өсінділерінің алдыңғы төмпешіктерінен
басталып, I қабырғаның sulcus a. subclaviae алдында tuberculum m.
scaleni anterioris-іне бекиді.
2. О р т а ң ғ ы с а т ы л ы б ұ л ш ы қ е т , т. s c a le n u s m e d iu s , барлық мойын
омырталарының көлденең өсінділерінің алдыңғы төмпешіктерінен
басталып, I қабырғаға, sulcus a. subclaviae-нің артқы жағына бекиді.
3. А р т қ ы с а т ы л ы б ұ л ш ы қ е т , т. s c a le n u s p o s t e r i o r , үш төменгі
мойын омыртқаның артқы төмпешіктерінен басталып, II қабырғаның
сыртқы бетіне бекиді.
Қ ы з м е т і. Mm. scaleni тынысалу бұлшықеттер сияқты әрекет етіп,
жоғарғы қабырғаларды көтереді. Қабырғалар қозғалмай тұрғанда, екі
жағында жиырылып, омыртқа бағанасының мойын бөлігін алға қарай
иеді, ал олар біржақты жиырылғанда оны иіп, өз жағына қарай бұрады.
1. М о й ы н н ы ң ү з ы н б ұ л ш ы қ е т і, т. lo n g u s c o lli, омыртқа
бағанасының алдыңғы бетінде екі жағынан бүкіл мойын және үш кеуде
омыртқаларының өн бойында жататын үшбұрыш тәрізді бұлшықет.
2. Б а с т ы ң ү з ы н б ұ л ш ы қ е т і, т. lo n g u s c a p itis , алдыңғы
бұлшықеттің жоғарғы бөлігін жауып тұрады. Ill-VI мойын омыртқаларының көлденең өсінділерінен басталып, шүйде сүйектің pars
basilaris-іне бекиді.
3 ж ә н е 4 . Б а с т ы ң а л д ы ң ғ ы ж ә н е б ү й ір т ік б ү л ш ы қ е т т е р і ауыз
омыртқаның латералды массасы (алдыңғы) мен көлденең өсіндіден
(бүйір) шүйде сүйекке қарай созылып жатады.
Қ ы з м е т і. М. restus anterior және m. longus capitis басты алға қарай
иеді. М. longus colli екі жағында барлық талшықтарымен жиырылып,
омыртқа бағанасының мойындық бөлігін иеді, бір жағында
жиырылғанда оны өз жағына қисайтады; қиғаш будалар басты бұруға,
бір жағына қисайтуға қатысады; оған m. rectus capitis lateralis
көмектеседі.
270

274.

Мойын топографиясы
Мойын, cervix, артқы, латералды, төс-бүғана-емізікті бұлшықет
аймағы және алдыңғы деп төрт аймаққа бөлінеді.
Артқы аймақ, regio cervicalis posterior, m. trapezius-тің сыртқы
жиегін артында орналаскан, желке немесе шүйде, nucha, болып
табылады.
Латералды аймақ, regio cervicalis lateralis (trigonum coli laterale), m.
sternocleidomastoideus-тің артында орналасқан және оны алдыңғы
жағынан аталған бұлшықет, астыңғы жағынан бүғана және артқы
жағынан m. trapezius шектейді.
Regio sternocleidomastoidea осы бұлшықеттердің проекциясына
сәйкес келеді.
Алдыңғы аймақ, regio cervicalis anterior, m. sternocleidomastoideus-тің алдында жатады, артқы жағынан аталған бүлшықетпен,
алдынан мойынның ортаңғы сызығымен және үстіңгі жағынан төменгі
жақсүйектің жиегімен шектелген. Төменгі жақсүйек бүрышы артындағы және емізіктәрізді өсінді алдындағы кішкентай аймақ төменгі
жақсүйек артындағы шүңқыр, fossa retromandibularis, деп аталады. Онда
шықшыт безі, нервтер мен тамырлар орналасады.
Алдыңғы және латералды аймақтар қиғаш, жоғарыдан томен және
артқа қарай өтіп, т . sternocleidomastoideus-ті қиып өтетін т .
omohyoideus арқылы бірқатар үшбүрыштарға бөлінеді.
Regio cervicalis lateralis аймағында екі үшбүрышты бөледі:
1. Жауырын-бұғана үшбүрышы, trigonum omoclaviculare, оны m.
sternocleidomastoideus (алдынан), m. omohyoideus-тің төменгі қарыншасы (үстінен) және бүғана (астынан) шектейді; 2. Жауырын-трапеция
үшбұрышы, trigonum omotrapezoideum, оны m. omohyoideus-тің төменгі
қарыншасы, m. trapezius және m. sternocleidomastoideus қүрайды.
Regio cervicalis anterior аймағында үш бүрышты бөледі: 1. Ұйқы
үшбүрышы, trigonum caroticum (онда a. carotis өтеді), оны m.
sternocleidomastoideus (артынан), m. digastricus-тің артқы қарыншасы
(алдынан және үстінен) және m. omohyoideus-тің жоғарғы қарыншасы
(алдынан және астынан) түзілді;
2. Төменгі жақсүйекасты үшбүрышы, trigonum submandibulare (онда
төменгі, жақсүйекасты безі жатады), mandibula-ның төменгі жиегінен
(үстінен) және т . digastricus-тың екі қарыншасынан түзілген. Онда
практикалық мақсатта m. mylohyoideus артқы жиегі (алдынан) m.
digastricus-тің артқы қарыншасы (артынан) және n. hypoglossus (үстінен) шектеген Пирогов үшбүрышы бөлінеді. Онда a. lingualis өтеді;
3. Жауырын-кеңірдек үшбүрышы, trigonum omotracheale-m түзететіндер: m. omohyoideus жоғарғы күрсағы, мойынның ортаңғы сызығы
және m. sternocleidomastoideus.
271

275.

Сатылы бұлшыкеттердің арасында үшбұрышты саңылаулар немесе
кеңістіктер бар, олар арқылы қолдың нервтері мен тамырлары өтеді.
1. Mm. scaleni anterior et medius арасында төменгі жағынан I
қабырғамен шектелген сатыаралық кеңістік, spatium interscalenum, бар,
бұл жерден бұғанаасты артериясы мен иық нервінің түйіні өтеді.
2. М. scalenus anterior алдыңғы жағынан mm. sternothyroideus пен
sternohyoideus арқылы жабылған сатыалдындағы кеңістік, spatium
antescalenum, жатады (онда бұғанаасты венасы, a. suprascapularis және
m. omohyoideus өтеді).
М ойы н ш анды рлары .
Мойын шандырлары мойын аймағында орналасқан ағзалардың
топографиясын көрсетеді (136-сурет). Сондықтан топографиялық
136 с у р е т. Мойын шандырлары, fascia cervicalis; алдынан қарағандағы
көрінісі (оң жағында бүлшықеттердің шандырлары ашылған).
1 - lam. pretrachealis; 2 - m. sternohyoideus; 3 =lam. superficialis; 4 - m.
stemocleidomastoideus; 5 - m. omohyoideus; 6 - m. digastrycus (venter anterior).
272

276.

137 - с у р е т. Мойын шандырларының табақшаларының орналасуы (үлгі).
1 lam. superficialis; 2 - lam. prevertebralis; 3 - platysma; 4 m.
sternocleidomastoideus; 5 lam. pretrachealis; 6 - cartilage thyroidea; 7 - larynx;
8 - pharynx; 9 - vagina carotica; 10 - m. longus colli; li nt, scalenus anterior;
12 m. scalenus posterior; 13 m. trapezius.
анатомия оқулықтарында хирургиялык мақсат үшін ең қолайлы
шандырлардың В.Н. Шевкуненко бойынша сипаттамасы беріледі, ол 5
шандыр жапырақшаларын бөліп көрсетеді.
Бірінші шандыр, беткей мойын шандыры, fascia colli superficialis ,
дененің жалпы беткей (теріасты) шандырының бөлігі болып табылады
және бірден үзіліссіз көрші аймақтарға ауысады. Дененің басқа
бөлімдерінің теріасты шандырынан оның айырмашылығы мынада: онда
теріасты бұлшықеті (m. platysma) болады да, соған perimysium күрайды.
Екінші шандыр немесе мойынның меншікті шандырының беткей
жапырақшасы, lamina superficialis fascia colli propriae, жағатәрізді
бүкіл мойынды қаусырып, тіласты сүйегі үстіндегі және астындағы
бүлшықеттерді, сілекей бездерін, тамырлар мен нервтерді жауып
жатады (137-сурет). Ол жоғарыда төменгі жақсүйек пен processus
mastoideus-ке бекіп, бетте шықшыт безі мен шайнау бұлшықетін жауып
түратын fa scia parotidea et m asseterica-ға ауысады. Төменгі жағында
беттің меншікті шандырының беткей жапырақшасы manubrium
sterni-дің алдыңғы жиегіне және бүғанаға бекиді. Алдыңғы жағынан,
ортаңғы сызық бойымен, ол мойынның меншікті шандырының терең
273

277.

жапырақшасымен бітісе-өсіп, мойынның ақ сызығын түзеді (ені 2-3
мм). Беткей жапырақша мойынның әрбір жартысында ақ сызықтан
артқа мойын омыртқалардың қылқанды өсінділеріне қарай жүреді. Өз
жолында m. sternocleidomastoideus et trapezius-пен кездесіп, ол екіге
бөлініп, оларды екі жағынан қаусырып, қайтадан тұтасып, осы
бұлшықеттердің әрқайсысы үшін жеке-жеке шандырлы қынап түзеді.
Мойынның меншікті шандырының беткей жапырақшасы көлденең
өсінділердің үстінен өтетін жерде соларға бекиді; сөйтіп, бүкіл
шандырлы кеңістікті екі: алдыңғы және артқы бөлімге бөледі. Осылай
бөліну нәтижесінде кейбір іріңдеу үрдістері шандырлы кеңістіктің екі
бөлігінде бір-біріне байланыссыз жүреді.
Үшінші шандыр немесе мойынның меншікті шандырының терең
жапырақшасы, lamina profunda fascia colli propriae, тек мойынның
ортаңғы бөлігінде ғана m. sternocleidomastoideus артында орналасады,
ол жерде үстіңгі жағынан тіласты сүйегі, бүйірлерінен - екі mm.
omohyoidei, төменгі жағынан - бұғана және төспен шектелген
үшбұрышты кеңістікте трапеция түрінде керілген. Мойынның меншікті
шандырының терең жапырақшасы төменде төстің тұтқасы мен
бұғаналардың артқы жиегіне, ал беткей жапырақша олардың алдыңғы
жиегіне бекитіндіктен, мойынның меншікті шандырының беткей және
терең жапырақшалары арасында саңылау тәрізді кеңістік, spatium
interaponeuroticum suprasternale, түзіледі. Ол жерде борпылдақ шелмай
мен мойынның беткей веналары, arcus venosus juguli (мойындырық
веналық доғасы) жатады, бұлардың зақымануы өте қауіпті. Бұл кеңістік
бүйірлері жағынан recessus lateralis-пен m. sternocleidomastoideus-тің
төменгі шетінің артында ірің ағып келуі мүмкін тұйық қалтамен
жалғасады. Терең жапырақша екіге бөлініп және қайта бітісіп, тіласты
сүйегі астындағы бұлшықеттер (mm. sternohyoideus stemothyroideus et
thyroideus) үшін шандырлы қынаптар түзеді. Ол аталған бұлшықеттерді
тығыз дәнекер тінді бұлшықет табақшасына біріктіреді және олар үшін
апоневроз, aponeurosis omoclavicularis, түзеді. Бұл апоневроз mm.
omohyoidei жиырылғанда керіліп, ол арқылы өтетін және онымен
тұтасып кететін мойын веналары арқылы вена қаны ағып кетуіне жағдай
жасайды. Бұл керілу және үшбұрышты пішін апоневрозды бейнелі
түрде мойын желкені деп атауға негіз болды.
Төртінші шандыр немесе мойынның ішкі шандыры, fascia
endocervicalis, мойын ішіндегі ағзаларды (көмей, кеңірдек, қалқанша
без, жұтқыншақ, өңеш және ірі тамырлар) қаусырып жатады. Ол-екі
жапырақшадан тұрады: висцералды жапырақша аталған ағзалардың
әрқайсысын қаусырып, олар үшін қынап түзеді; париеталды жапырақша
осы ағзалардың барлығын қоса қаусырып, маңызды тамырлар - a. carotis
communis et v. jugularis interna, үшін қынап түзеді.
Fascia endocervicalis-тің париеталды жэне висцералды жапырақшалары арасындағы кеңістік ішіндегі ағзалардың алдында орналасқан да,
274

278.

сондыктан spatium previscerale деп, этап айтканда кеңірдек алдындағысы
spatium pretracheale деп аталады. Сонғының кұрамында шелмай мен
лимфа түйіндерінен баска калканша бездін мойнағы мен кантамырлар
(a. thyroidea ima et plexus thyroideus impar) болады, бұларды трахеотомия
кезінде жаракаттап алуға болады. Spatium pretracheale алдыңғы кеуде
аралығына жалғасады. Мойын ішіндегі ағзаларды каусыра, париеталды
жапыракша, олардың алдыңғы және бүйір жактарында, сонымен бірге
тіласты сүйегі астындағы бүлшықеттердің (mm. stemohyoidei, stemothyroidei, thyrohyoidei et omohyoidei) артында жатады.
Бесінші шандыр, омыртқа бағанасынын алдындағы шандырлар, /(шгш
prevertebralis, омыртқа бағанасының алдыңғы жағынан омыртқа алдындағы және сатылы бүлшықеттерді жауып, омырткалардың көлденең
өсінділерімен бітісіп-өсіп, аталған бүлшықеттер үшін қынаптар түзеді.
Жоғарғы жағында омыртқа бағанасының алдындағы шандыр
жүтқыншақтың артында бассүйек негізінен басталып, мойын арқылы
томен түсіп, артқы көкірек аралыққа барып, fascia endothoracica-мен
бітісіп кетеді.
Төртінші мен бесінші шандырлардың арасында, жүтқыншақ пен
өңештің артында борпылдақ шелмаймен толған тар саңылау - spatium
retropharingae жатады, ол томен қарай созылып артқы көкірекаралыққа
жалғасып кетеді.
Сипатталған 5 шандырдың шығу тектері әр алуан: біреулері редукцияланған бүлшықеттер (бірінші шандыр - perimysium m. platisma
және үшінші шандыр - редукцияланған m. cleidohyoideus), екіншілері
ағзаларды қоршап түрған шелмайдың тығыздау өнімі болып табылады
(төртінші шандырдың париеталды және висцералды жапырақшалары),
ал үшіншілерінікі шандырлардың кәдімгі шығу тегіндей (екінші және
бесінші шандырлар).
Париж анатомиялық номенклатурасына сәйкес барлық мойын
шандырлары fascia cervicalis деген атпен біріктіріледі, ол 3 табақшаға
бөлінеді:
1. Беткей табақша, lamina superficialis, бірінші шандырға, fascia colli
superficialis, сәйкес келеді (В.Н. Шевкуненко бойынша).
2. Кеңірдек алдындағы табақша, lamina pretrachealis, кеңірдек
алдыңғы сілекей бездерін, бүлшықеттерді және басқа түзілістерді
жауып түрады да, аты осыған байланысты алынған. Ол екінші және
үшінші шандырларға сәйкес келеді (В.Н. Шевкуненко бойынша).
3. Омыртқа бағанасы алдындағы табақша, lamina prevertebralis,
бесінші шандырға сәйкес келеді (И.Н. Шевкуненко бойынша).
Төртінші шандыр fascia endocervicalis, PNA бойынша сипатталмайды. Мойын шандырлары дәнекер тінді өсінділер арқылы вена
тамырлары қабырғаларымен мықтап байланысып, вена қаны ағып
кетуіне жағдай жасайды.
275

279.

БАСТЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
1. Шайнау бұлшықеттері, бірінші желбезек (төменгі жақсүйектік)
доғаның туындылары, n. trigeminus арқылы нервтендіріледі.
2. Мимикалық немесе бет бұлшықеттері екінші желбезек доғасының
туындылары, п. facialis-пен нервтенеді.
3. Бассүйек күмбезінің бұлшықеттері (138-сурет).
138 - с у р е т. Бастың бұлшықеттері, mm. capitis, және мойынның
бұлшықеттері, mm. colli; оң жағынан қарағандағы көрінісі.
1 - galea aponeurotica; 2 » venter frontalis m. occipitofrontalis; 3 - m. orbicularis
oculi; 4 - m. levator labii superioris; 5 m. zygomaticus minor; 6 - m. orbicularis
oris; 7 m. zygomaticus major; 8 m. depressor labii inferioris; 9 m. depressor
anguli oris; 10 m. risorius; 11 - platysma; 12 - m. stemocleidomastoideus;
13 - m. trapezius; 14 - m. auricularis posterior; 15 - venter occipitalis m.
occipitofrontalis; 16 - m. auricularis superior.
276

280.

139-суре т. Беттің бұлшықеттері, mm. faciales; оң жағынан қарағандағы
көрінісі. (беткей бүлшықеттері мен шандырлары алынған).
1 m. zygomaticus major; 2 т . depressor anguli oris; 3 =m. buccinator;
4 platysma (кесілген); 5 ductus parotideus; 6 - m. Masseter;
7 gl. parotis.
Әрбір жақтағы төрт шайнау бүлшықеті
өзара генетикалық (олар бір желбезек доғасынан төменгі жақсүйектік
доғадан пайда болады), морфологиялық (олардың барлығы төменгі
жақсүйекке бекиді) және қызметтік жағынан (олар төменгі жақсүйектің
шайнау қозғалыстарын жасайды, олардың орналасуы осы қызметтерінен туады) байланысқан.
1. Ш а й н а у б ұ л ш ы қ е т і, т. masseter, бетсүйегінің төменгі жиегі мен
бетсүйек доғасынан басталып, tuberositas masseterica мен төменгі
жақсүйектің тармағынын сыртқы бетіне бекиді (139-сурет).
2.
С ам ай
бүлшықеті, т. temporalis (140-сурет), жалпақ
бастамасымен бассүйектің бүкіл самай шұңкыры кеңістігін алып,
үстіңгі жағында Ііпеа temporalis-ке жетеді. Бүлшықет будалары
желпуіш тәрізді түйісіп, берік сіңір түзіп, ол бетсүйегі доғасы астында
келіп, төменгі жақсүйектің processus coroneideus-іне бекиді.
3 . Л а т е р а л д ы қ а н а т т ә р із д і б ұ л ш ы қ е т , т. pterygoideus lateralis,
сынатәрізді сүйектің үлкен қанатының төменгі беті мен қанаттәрізді
өсіндіден басталып, төменгі жақсүйектің айдаршықты өсіндісінің
Ш а й н а у б ұ л ш ы қ е т т е р і.
19— 210
277

281.

140 - с у р е т. Самай бұлшықеті, m. temporalis; оң жағынан қарағандағы
көрінісі.
1 - т . temporalis; 2 - т . levator anguli oris; 3 - т . orbicularis oris; 4 - m.
depressor labii inferioris; 5 - m. depressor labii oris; 6 - m. buccinator; 7 - ductus
parotideus (кесілген); 8 m. pterygoideus lateralis.
мойнына, сондай-ақ шықшыт буынының
articularis-іне бекиді (141-сурет).
қапшығы
мен
discus
т. pterygoideus medialis,
қанаттәрізді өсіндінің fossa pterygoidea-сынан басталып, төменгі
жақсүйек бұрышының медиалды бетіндегі аттас бұдырмаққа бекиді.
Қызметі. М. masseter, m. temporalis және m. pterygoideus medialis
ауыз ашылғанда төменгі жақсүйекті жоғары жаққа қарай тартады,
басқаша айтқанда ауызды жабады. Екі бірдей mm. pterygoidei laterales
4 . М е д и а л д ы қ а н а т т ә р із д і б ұ л ш ы қ е т ,
278

282.

бір мезгілде жиырылғанда
төменгі жақсүйек алға қарай
шығады.
Кері козғалысты
арттан алға карай горизонталды жүретін m. Temporalisтің ең артқы талшықтары
жасайды. Егер m. pterygoideus
lateralis тек бір жағында ғана
жиырылса, онда төменгі жаксүйек бүйірге, жиырылған
бүлшықеттің
карама-қарсы
жағына карай ығысады. М.
temporalis түсінікті сөз сөйлеуге де көмектеседі, сөз
сөйлеген кезде төменгі жаксүйекті белгілі бір қалыпта
үстайды.
Б е т т ің
Iі
'
4
б ұ л ш ы қ е т т е р і.
141 - с у р е т. Қанаттәрізді
Бастың, бүрын бас пен мойын
бүлшықеттер; сол жағынан қарағандағы
көрінісі (төменгі жақсүйектің тәждік
аймағы ішіндегі мүшелерге
өсіндісі кесіліп алынған).
қатысы болған висцералды
1
m. temporalis (кесілген); 2 - ш.
бұлшықеттердің ішінара бірpterygoideus lateralis; 3 m. pterydoideus
тіндеп мойынның тері бұл- medialis; 4 m. buccinator; 5 ductus
шықеттеріне, ал одан жеке- parotoideus (кесілген).
леген жіңішке будаларға дифференциациялануы нәтижесінде беттің мимикалық бұлшықеттеріне
айналады. Теріні қозғалтатын мимикалық бүлшықеттердің онымен аса
тығыз байланысы осымен түсіндіріледі. Бүл бұлшықеттердің кұрылысы
мен қызметіндегі басқа ерекшеліктерді де осыдан түсінуге болады.
Мәселен, мимикалық бұлшықеттер қаңқа бүлшықеттері сияқты сүйекке
екі жерден бекімейді, ол міндетті түрде бір немесе екі шетімен теріге
немесе шырышты қабыққа бітісіп кетеді. Сондықтан оларда шандыр
болмайды да, жиырылып, теріні қимылдатады. Олар босаңсығанда тері
өзінің серпімділігінен бүрынғы қалпына қайта келеді, сондықтан бұл
жерде қаңқа бұлшықеттеріне қарағанда антагонистердің рөлі едәуір
төмен дәрежеде болады.
Мимикалық бұлшықеттер жіңішке және ұсақ бұлшықет будалары
болып табылады. Олар ауыз, мұрын, көз бен құлақ қуыстары сияқты
табиғи тесіктердің айналасына топталып, олардың жабылып немесе
кеңеюіне қатысады.
Қысқыштар, сфинктрлер әдетте тесіктердің айналасында сақина
түрінде, ал кеңейткіштер (дилататорлар) - радиарлы орналасады.
Тесіктердің пішінін өзгерте және түрлі қатпарлар түзе теріні
қимылдатып, мимикалық бұлшықеттер адам бетіне оның қайсыбір
279

283.

көңіл күйіне сәйкес келетін кескін береді. Беттің мұндай өзгерістері
м и м и к а деп аталады да, бұлшықеттердің аты осыдан алынған. Негізгі
қызметі
түйсікті білдіруден басқа, мимикалық бұлшықеттер сөз
сөйлеуге, тамақты шайнауға және т.с.с. қатысады.
Адамда жақсүйек аппаратының қысқарып, еріндерінің түсінікті сөз
сөйлеуге қатысуы ауыз айналасындағы мимикалық бұлшықеттердің
ерекше дамуына әкеледі және керісінше, жануарларда жақсы дамыған
құлақ бұлшықеттері адамда редукцияланып, тек рудименттік бұлшықеттер түрінде ғана сақталады.
Б а с с ү й е к к ү м б е з і б ү л ш ы қ е т т е р і.
1.
Бассүйек күмбезі жұқа б а с с у й е к у с т і б у л и іь щ е т ім е н , т.
e p ic r a n iu s , жабылған. Оның сіңірлі дулыға (бассүйек үстіндегі
апоневроз), galea aponeurotica (aponeurosis epicranialis), түрінде
ауқымды сіңірлі және бұлшықеттік бөлігі болады. Бұлшықетті бөлігі
жеке-жеке үш бұлшықет қарыншасына бөлінеді: 1) алдыңғы немесе
маңдайлық қарыншасы, venter frontalis, қас терісінен басталады; 2)
артқы немесе шүйделік қарыншасы, venter occipitalis, linae nuchae
superior-дан басталады; 3) бүйір қарыншасы құлақ қалқанына: алдынан
келетін, m. auricularis anterior, үстінен келетін m. auricularis superior
және артынан келетін - m. auricularis posterior атты, үш кішкене
бұлшықетке бөлінеді. Аталған бұлшықеттерідің барлығы апоневрозға
қосылып бітіседі. Galea aponeurotica бассүйек күмбезінің ортаңғы
бөлігін қаусырып, т . epicranius-тің орталық бөлімін құрайды.
Қ ы з м е т і. Бассүйектерінің сүйек қабығымен борпылдақ байланысқан бассүйек үсті апоневрозы бас терісімен тығыз тұтасып өседі,
сондықтан ол маңдай және шүйде қарыншаларының әсерінен онымен
бірге қозғала алады. Бассүйекүсті апоневрозы, бұлшықеттің шүйделік
қарыншасымен бекітілгенде, venter frontalis касты жоғары көтеріп, оны
доға сияқтандырып, маңдайда көлденең қатпарлар (әжімдер) пайда
қылады.
Адамның құлақ бұлшықеттерінің қалдықтары - рудименттік
мүшелердің классикалық мысалы. Құлағын қимылдата алатын адамдардың өте сирек кездесетіндігі белгілі.
К ө з а й н а л а с ы н ы ң б ұ л ш ы қ е т т е р і.
мұрынның сүйекті
арқашығы мен ш. nasalis-тің апоневрозынан басталып, маңдай
бұлшықетімен қосылып, glabella аумағында теріде аяқталады. Аталған
аумақтың терісін томен түсіріп, мұрын кеңсірігі үстінде көлденең
қатпарлар жасайды.
3 . К ө з д ің д ө ң г е л е к б ү л ш ы қ е т і, т. o r b ic u la r i s о с и іі, шеткі көзұялық
бөлігімен, pars orbitalis, көзұясының сүйекті жиегінде, ал ішкі қабақтық
бөлігімен, pars palpebralis, қабақтарда орналасып, көз саңылауын
қоршайды. Тағы да, үшінші, кішкене көзжастық бөлігін, pars lacrimalis,
ажыратады, ол көзжасы қабы қабырғасынан пайда болып, оны кеңейтіп,
2.
280
Т әк ап п ар л ар
б ұ л ш ы қ е т і,
т.
p ro ceru s

284.

коз жасының көзжасы өзекшелері аркылы жүруіне эсер етеді. Pars
palpebralis кабактарды жабады. Көз үялык бөлігі, pars orbitalis, катты
жиырылганда көз сыгыраяды.
М. orbicularis oculi күрамындағы pars orbitalis-тің астында жататын,
in. corrugator superci 1іі, касты түйетін бүлшыкетті айырады. Көздің
дөңгелек етінің бүл бөлігі кастарды жакындатып, кеңсіріктің үстінде
кас аралығында тік катпар тудырады. Көбінесе, тік катпарлардан баска,
маңдайдың ортаңғы үштен бір бөлігінде, venter frontalis-тің бір мезгілде
эсер етуінен тағы да кыска көлденең әжімдер пайда болады. Кастардың
мүндай қалпы адам катты кайғырғанда, бір жері ауырғанда пайда
болады.
А у ы з а й н а л а с ы н ы ң б ұ л ш ы қ е т т е р і.
4. Ж о г а р ы е р ін д і к ө т е р е т ін б ү л ш ы к е т , т. levator lahii superioris,
жоғарғы жаксүйектің көзүя асты жиегінен басталып, негізінен
мүрын-ерін қатпарында аякталады. Одан мүрын қанатына баратын,
сондықтан дербес m. levator labii superioris alaeque nasi, деп аталған буда
шығады. Ол жиырылғанда жоғарғы ерінді көтеріп, sulcus nasolabialis-ті
тереңдетеді, мүрын канатын жоғары тартып танауды кеңейтеді (142сурет).
5. Б е т с ү й е к т ің к іш і б ү л ш ы қ е т і, т. zygomaticus minor, бетсүйектен
басталып, мүрын-ерін катпарына бітісіп, жиырылған кезде оны
тереңдетеді.
6.
Б е т с ү й е к т ің
үлк ен
б ү л ш ы қ е т і,
т.
zygomaticus
major,
бетсүйектің facies lateralis-інен езуге және ішінара жоғарғы ерінге
барады. Езуді жоғары және латералды тартады, сол кезде мүрын-ерін
қатпары аса тереңдейді. Бүлшықет осылай кимылдағанда адам бетінде
күлкі пайда болады, сондыктан m. zygomaticus негізінен күлкі
бүлшықеті болып табылады.
7. К ү л к і б ү л ш ы қ е т і, т. risorius, езуге баратын кішкене көлденең
буда көбіне болмайды. Күлген кезде ауызды кереді; кейбіреулерде
бүлшыкеттің жақ терісіне бекуінен ол жиырылған кезде езудің бүйір
жағынан кішкене шүңқыр пайда болады.
8. Е зу д і т ү с ір е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. depressor anguli oris, төменгі
жақсүйектің төменгі жиегінде tuberculum mentale-ден латералдылау
басталып, езу мен жоғарғы еріннің терісіне бекиді. Езуді төмен тартып,
мүрын-ерін қатпарын түзулейді, езу төмен түскенде бетте мұңды пішін
пайда болады.
9. Е з у д і к ө т е р е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. levator anguli oris, m. levator labii
superior жәнс m. zygomaticus major астында жатады, foramen
infraorbitale-нің астында fossa сапіпа-дан басталып, езуді жоғары
тартады.
10. Т ө м е н г і е р ін д і т ү с ір е т ін б ү л ш ы к е т , т. depressor labii inferioris,
төменгі жақсүйек жиегінен басталып, бүкіл төменгі ерін терісіне бекиді.
281

285.

142 - с у р е т. Беттің бұлшықеттері, mm. facialis; алдынан қарағандағы
көрінісі (сол жағынан бұлшықеттердің бір бөлігі алынған).
1 - galea aponeurotica; 2 - venter frontalis m. occipitofrontalis; 3 - m. corrugator
supercilii; 4 - m. levator labii superioris; 5 - m. levator anguli oris;
6 m. buccinator; 7 - m. masseter; 8 m. depressor angulii oris; 9 - m. mentalis;
10 m. depressor labii inferioris; 11 m. orbicularis oris; 12 - m. Risorius;
13 m. zygomaticus minor; 14 - m. zygomaticus major; 15 m. orbicularis oculi;
16 - m. procerus.
282

286.

Төменгі ерінді төмен және аздап латералды тартады, бұл жек көру
мимикасы кезінде байкалады.
11. И е к б ү л ш ы қ е т і, т. mentalis, төменгі күрек тістер мен ит тістің
juga alveolaria-сынан басталып, иек терісіне бекиді. Иек терісін жоғары
көтереді, сол кезде онда кішкентай шүңкырлар түзіледі және төменгі
ерінді жоғары көтеріп, оны жоғары ерінге жабыстырады.
12. ¥ р т б ү л ш ы қ е т і, т. buccinator, ауыз қуысының бүйірлік
қабырғасын күрайды. Екінші жоғарғы үлкен азу тістің деңгейінде
бүлшықет қабаты арқылы шыкшыт безінің түтігі, ductus parotideus,
өтеді. М. buccinator-дың сыртқы бетін fascia buccopharyngea жабады,
оның үстінде үрттың майлы денесі жатады. Оның басталатын жері жоғарғы жақсүйектің үяшықтық өсіндісі, үрт кыры мен төменгі
жақсүйектің үяшықтық бөлігі, қанат-төменгі жаксүйек жігі. Езу терісі
мен шырышты қабығына бекіп, сол жерде ауыздың дөңгелек
бүлшықетіне өтеді. Езулерді жанына қарай тартады, үртты тіске
жабыстырады, үртты қысады, ауыз қуысының шырышты қабығын ас
шайнау кезінде тістеп алудан сақтайды.
13. А у ы з д ы ң д ө ң г е л е к б ү л ш ы қ е т і, т. orbicularis oris, ауыз
саңылауын айнала ерін қабатында орналасады. М. orbicularis oris-тің
шеткі бөлігі жиырылғанда еріндер алға қарай шыға сүйірленеді; қызыл
ерін көмкермесі астында жатқан бөлігі жиырылғанда, еріндер
бір-бірімен тығыз жақындасып, ішке карай бүгіледі, соның әсерінен
қызыл көмкерме жасырынады. М. orbicularis oris ауызды айнала
орналасып, қысқыш (сфинктер), яғни ауызды жабатын бүлшықет
қызметін орындайды. Бүл жағынан ол ауыздың радиарлы
бүлшықеттеріне, яғни одан радиустар бойымен шығып, ауызды ашатын
бүлшықеттерге антагонистер болып табылады (mm. levatores labii
superioris et anguli oris, depressores labii inferioris et anguli oris және т.б).
М үры н ай н ал асы н ы ң бүлш ы қ еттер і
т. nasalis, нашар дамыған, ішінара жоғарғы
ерінді көтеретін бұлшықетпен жабылған, мұрынның шеміршекті
бөлігін қысады. Оның pars alaris-ті мүрын қанатын түсіреді де, ал т .
depressor septi (nasi) мүрын қалқасының қанаттық (танаулық бөлігі)
шеміршекті бөлігін түсіреді.
Б а с т ы ң ш а н д ы р л а р ы . Жоғарыда атап көрсетілгендей бассүйек
күмбезін жабатын апоневрозы күмбездің бүйір бөліктерінде
борпылдақ-талшықты табақша дәрежесіне дейін едәуір жүкарады.
Оның астында аттас бүлшықетті жабатын және жоғарғы жақта Ііпеа
temporalis-тен басталатын берік, сіңірлі-жылтыр самай шандыры, fascia
temporalis жатады. Ол төменгі жағында екі табақшаға бөлініп, бетсүйек
доғасына бекиді, олардың беткейі доғаның сырткы бетіне, ал терең
табақшасы ішкі жағына бітісіп-өседі. Екеуінің арасында май тінімен
толған кеңістік бар. Fascia temporalis бассүйектің самай шүнкырын
сүйекті-фиброзды самай бүлшықеті жайғасатын орынга айналдыра
14. М ү р ы н б ү л ш ы қ е т і,
283

287.

тұйықтайды. М. masseter-ді fascia masseterica жабады, ол бұлшықетті
қаусырып, жоғарғы жағынан бетсүйек доғасына, төменнен - төменгі
жақсүйектің жиегіне, ал артынан және алдынан оның тармағына бекиді.
Аталған шандыр артынан және өзінің сыртқы беті жағынан шықшыт
безі шандырымен, fascia parotidea, байланысқан. Бет аймағында шандыр
болмайды, өйткені мимикалық бұлшықеттер тікелей тері астында
жатады. Тек жалғыз ғана т . buccinator-дың артқы бөлігін - fascia
buccopharyngea - жауып жатады, ол алдында борпылдақ бет шелмайымен қосылып, ал артында raphe prygomandibularis-пен бітісіп,
жұтқыншақ бұлшықеттерінің дәнекер тінді жабынына айнала созылады.
ҚОЛ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Қол бүлшықеттері еңбек мүшесі ретіндегі қолдың қимылқозғалысын іске асырады. Қол бұлшықеттері оны тұлға қаңқасына
бекітіп, сүйектердің бұлшықетті байланысуын түзіп, орталық ретіндегі
иық белдеуі сүйектеріне әр жақтан - бастан, арқа мен кеудеден - келеді
және олардың шығу тегі әр түрлі: 1) беку нүктелері, иық белдеуі
сүйектерінде болатын, тұлғаның вентралды бұлшықеттерінің туындылары, яғни трункофугалды бұлшықеттер: m. rhomboideus, т . levator
scapulae, т . serratus anterior, т . subclavius, т . omohyoideus, сондай-ақ
бастан ығысып ауысқан желбезек доғаларының туындылары - т .
trapezius; 2) трункофеталды бұлшықеттер - m. latissimus dorsi, mm.
pectorales major et minor.
Аталған бұлшықеттердің орналасуы мен қызметі арқа, кеуде және
мойын бұлшықеттерін сипаттағанда қарастырылады. Қолдың басқа
бұлшықеттері миотомдардың вентралды бөлігінен пайда болады.
Оларды иық белдеуі, иық, білек және қол ұшы бұлшықеттеріне бөлуге
болады.
ИЫҚ БЕЛДЕУІ Б¥ЛШЫҚЕТТЕРІ
Иық буынының шартәрізді пішініне және оның барлық бағыттарда
(көп білікті буын) қозғалысын қамтамасыз ететін бұлшықеттер тоқпан
жілікке бекіп, жан-жағынан орналасады. Олар топографиялық жағынан
алдыңғы және артқы топтарға бөлінеді.
Артқы топ.
1. Дельтатәрізді бұлшықет, т. deltoideus, тоқпан жіліктің
проксималды шетін жауып тұрады. Ол бұғананың латералды үштен бір
бөлігі мен жауырын акромионынан, бүкіл spina scapulae бойынан
басталады (143-сурет). Бұлшықеттің алдыңғы және артқы будалары
284

288.

143 - с у р е т. Оң иық белдеуінін және иықтың бүлшыкеттері;
артынан карағандагы көрінісі.
1 m. deltoideus; 2 - т . brachialis; 3 caput laterale rn. tricipitis brachii;
4 - caput longum m. tricipitis brachii; 5 - for. quadrilaterum; 6 - for. Trilaterum;
7 m. latissimus dorsi; 8 m. teres major; 9 m. teres minor; 10 m.
Infraspinatus; 11 - m. supraspinatus.
түзу төмен қарай және латералды жүреді; ортаңғы будалары тоқпан
жіліктің басын орай иіле өтіп, тура төмен карай кетеді. Барлық будалар
түйісіп, тоқпан жілік ортасындағы tuberositas deltoidea-ға бекиді.
Бүлшықеттің ішкі беті мен тоқпан жіліктің үлкен төмпесі арасында
bursa subdeltoidea кездеседі.
Қызметі. Дельтатәрізді бүлшықеттің алдыңғы (бүғаналык) бөлігі
жиырылғанда қол бүгіледі, flexio; артқы (жауырындық) бөлігі
жиырылғанда кері қозғалыс жазылу, extensio іске асады. Ортаңғы
(акромиондық) бөлігі немесе бүкіл дельтатәрізді бұлшықет жиырылғанда, қол түлғадан горизонталды деңгейге дейін көтеріледі. Бұл
қимылдардың барлығы иық буынында іске асады. Тоқпан жілік иық
күмбезіне тірелгеннен осы буындағы козғалыс тежелген кезде, қолды
горизонталды деңгейден әрі жоғары карай көтеру, elevatio, иық белдеуі
мен арканың жауырынға бекитін бұлшыкеттерінің көмегімен
орындалады. Бүл жағдайда ш. trapezius-тің жоғарғы будалары spina
scapulae аркылы жауырынның латералды бұрышын жоғары және
медиалды тартады, ал m. serratus anterior төменгі будаларымен төменгі
бүрышын жоғары және латералды тартады, нәтижесінде жауырын оның
жоғарғы бүрышы арқылы өтетін сагитталды білікте айнала бүрылады.
Жауырынның бүрылуы нәтежесінде оның буындық ойығы, онымен
қоса иық күмбезіне қатысты алғанда бүрынғы қалпында дельтатәрізді
және қылқанүсті бүлшықеттері көмегімен үсталып түратын тоқпан
жілік жоғары көтеріледі.
285

289.

2. Қылқанүсті бұлшықеті, т. supraspinatus, жауырынның fossa
supraspinata-сында орналасып, тоқпан жіліктің үлкен төмпесінің
жоғарғы бөлігіне бекиді. Бұлшықет берік шандырмен, fascia supraspinata, жабылған.
Қызметі. М. deltoideus синергисті ретінде қолды әкетеді.
3. Қ ы лқанасты бұлшықеті, т. infraspinatus, fossa infraspinata-ның
көп бөлігін толтырып, тоқпан жіліктің үлкен төмпешігіне бекиді.
Қызметі. Иықты супинация лайды.
4. Кіші дөңгелек бұлшықет, т. teres minor, жауырынның margo
lateralis-інен басталып, тоқпан жіліктің үлкен төмпешігіне ш.
infraspinatus сіңірінен томен бекиді.
Қызметі. Алдыңғы бұлшықеттегі сияқты.
5. Үлкен дөңгелек бұлшықет, т. teres major, жауырынның төменгі
бұрышының артқы бетінен басталып, m. latissimus dorsi-мен бірге crista
tuberculi minoris-ке бекиді. Ол адамда ортақ нервтенуді сақтай отырып,
жауырынасты бұлшықетінен оңашаланады.
Қызметі. Қолды артқа және томен қарай тартып, оны тұлғаға
жақындатады, ішке қарай айналдырады.
6. Ж ауы ры насты бүлшықеті, т. subscapularis, жауырынның бүкіл
fascies costalis-інен басталып, тоқпан жіліктің tuberculum minus-ына
бекиді (144-сурет).
144 - с у р е т. Оң иық белдеуінің және иықтың бұлшықеттері; алдынан
қарағандағы көрінісі ( үлкен және кіші кеуде бұлшықеттері кесіліп алынған).
1 ш. subscapularis; 2 m. latissimus dorsi; 3 - m. teres major; 4 - caput longum
m. tricipitis brachii; 5 - caput mediale m. tricipitis brachii; 6 - m. Brachialis;
7 m. biceps brachii; 8 - m. coracobrachialis; 9 - m. pectoralis major (кесілген);
10 - m. deltoideus; 11 - m. pectoralis minor (кесілген).
286

290.

Иыкты ішке карай айналдырады (пронациялайды),
сондай-ак буын капшыгын керіп, оны кысылып калудан сактайды.
Қапшыкпен бітісіп өсуі аркасында, жоғарыда сипатталған токпан
жіліктің үлкен төмпешігіне бекіген бүлшықеттердің де, буын кап­
шыгын керіп, оны кысылып калудан сактайтын касиеттері бар.
7. Аса жалпак арка бүлшыкеті, т. latissimus dorsi (“Арка
бүлшыкеттерін” караңыз).
Қһпметі.
Алдыңгы топ.
1. Үлкен кеуде бүлшыкеті, т. pectoralis major.
2. Кіші кеуде бұлшыкеті, т. pectoralis minor (“Кеуде бүлшықеттерін” қараңыз).
3. Қүстүмсык-иык бұлшықеті, т. coracobrachialis, m. biceps
brachii-дің кыска басымен және m. pectoralis minor-ымен жауырынның
түмсықтәрізді өсіндісінен басталып, тоқпан жіліктің медиалды бетіне,
crista tuberculi minoris-тен дисталды бекиді.
Қьпметі. Иыкты бүгеді және әкеледі.
ИЫҚ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Иық бүлшықеттері ең карапайым пішіндегі кол-аяқтар бүлшықеттерінің бастапқы орналасуын сақтап, былай бөлінеді: екі бүккіш
бүлшық (m. biceps және т . brachialis) алдыңғы бетінде (алдыңғы топ)
және екі жазғыш бүлшықет (m. triceps пен т . anconeus) арткы бетінде
(артқы топ). Олар шынтақ буынына эсер етіп, фронталды білік
айналасында қозғалыс тудырады. Сондықтан иыктың алдыңғы және
артқы беттеріне орналасып, білек сүйектеріне бекиді. Бүлшықеттердің
екі тобы иықтың барлық бүлшықеттерін қаусыратын оның ортақ
шандырынан тоқпан жіліктің латералды және медиалды жиектеріне
қарай баратын, екі дәнекер тінді қалқаларымен, septa intermuscularia
brachii, бөлінген.
Иықтың алдыңгы бүлшыкеттері.
1. Иыктың екі басты бүлшықеті, т. biceps brachii - үлкен
бүлшықет, оның жиырылғанын тері астынан оңай байқауға болады.
Бүлшықет проксималды екі бастан түрады, бірінші басы (үзын, caput
longum) жауырынның tuberculum supraglenoidale-нен үзын сіңірмен
басталады, ол сіңір бүкіл иык буыны куысы аркылы өтіп, содан кейін
vagina synovialis intermuscularis-пен қоршалған тоқпан жіліктің sulcus
intertubercularis-іне жайғасады; екінші басы (қысқа, caput breve)
жауырынның processus coracoideus-інен басталады. Бүлшыкеттің екі
басы косылып, tuberositas radii-re бекитін сіңірмен аякталатын үзынша
үршықтәрізді қарыншаға ауысады. Сіңір мен tuberositas radii арасында
түрақты синовиалды қап, bursa bicipitoradialis, жатады. Осы сіңірден
287

291.

білек шандырына бітісіп қосылатын жалпақ сіңірлі буда, aponeurosis m.
bicipitis brachii медиалды шығады.
Қызметі. Шынтақ буынында білекті бүгеді, кәрі жілікке бекіген
нүктесінің арқасында, егер білек алдын ала пронацияланған болса,
супинатор ретінде де қимыл жасайды. Екібасты бұлшықет шынтақ
буыны арқылы ғана емес, иық буыны арқылы да асып өтіп, шынтақ
буыны m. triceps арқылы нығайтылғанда ғана иықты бүгіп, оған эсер ете
алады.
2. И ы қ бұлшықеті, т. brachialis, екібасты бұлшықеттен тереңдеу
жатады, тоқпан жіліктің алдыңғы бетінен, екі septa intermuscularia
brachii-ден басталып, tuberositas ulnae-re бекиді.
Қызметі. Білекті бүгеді.
Иықтың артқы бұлшықеттері.
1. И ы қты ң үшбасты бұлшықеті, т. triceps brachii, иықтың бүкіл
артқы жағын алып жатады, жалпы бір сіңірге ауысатын үш бастан
тұрады (145-сурет). ¥зын басы, caput longum, жауырынның tuberculum
infraglenoidale-нен басталып, m. teres major және minor арасынан өтіп,
төмен түседі. Бұлшықеттің латералды басы, caput laterale, иықтың артқы
бетінде sulcus nervi radialis-тен жоғары және латералды, төменде septum
intermusculare brachii laterale-ден басталады, ал медиалды басы, caput
mediale, тоқпан жіліктің артқы бетінен, sulcus п. radialis-тен дисталды,
145 с у р е т. Иық бүлшықеттері, оң жағы; артынан қарағандағы көрінісі (кәрі
жілік нервінің өзегі ашық).
1 - caput laterale m. tricipitis brachii; 2 - caput longum m. tricipitis brachii;
3 - m. teres major; 4 - m. teres minor; 5 - m. supraspinatus; 6 - m. infraspinatus;
7 for. trilaterum; 8 for. quadilaterum; 9 - n. radialis; 10 caput mediale m.
tricipitis brachii.
288

292.

сондай-ак бүлшыкетаралык калкалардан басталады. Жалпак ортак сіңір
кәрі жіліктін olecranon-ына бекиді. Сіңірдің артынан онымен тері
астында, olecranon аймағында синовиалды кап, bursa olecrani, орналасады.
Қытеті. ІІІынтак буынында білекті жазады, үзын басы иықты
жазып, түсірсді.
2. Ш ы нтақ бұлшықеті, т. anconeus, кішкентай үшбүрыш пішінді,
проксималды жиегімен үшбасты бүлшыкетке жанасады. Токпан
жіліктің epicondylis lateralis-i мен lig. collaterale radiale-ден басталып,
шынтақ жіліктің артқы бетіне, оның проксималды төрттен бір бөлігінде
бекиді.
Қыіметі. m. triceps brachii атқаратын кызметі сиякты.
БІЛЕК БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Білек бүлшықеттері, mm. anthebrahii, қызметі жағынан бүккіштер
(flexores) мен жазғыштар (ex tensores) болып бөлінеді. Олардың
кейбіреулері қол үшын түгелдей, ал басқалары тек саусактарды ғана
бүгіп, жазады. Одан басқа, кәрі жілікті тиісті қозғалысқа келтіретін
пронаторлар мен супинаторлар болады. Орналасуына қарай бүл
бүлшықеттердің барлығы екі топқа бөлінеді: алдыңғы топтың кұрамына
бүккіштер мен пронаторлар, ал артқы топқа жазғыштар мен
супинаторлар жатады.
Эр топ беткей және терең қабаттан түрады. Алдыңғы топ
бүлшықеттерінің беткей қабаты иықтың медиалды айдаршықүсті
аймағынан, артқы топтың дәл осындай қабаты латералды айдаршықүсті
аймағынан басталады. Екі топтың терең қабаты, негізінен, айдаршықтар
үстінен бекитін орын ала алмай, білек сүйектері мен сүйекаралық
жарғақтан басталады. Қол үшы бүккіштері мен жазғыштарының
бекитін жерлері білезік сүйектерінің негіздерінде жатады да, ал
саусақтарға баратын дәл осындай бүлшықеттер бунақтарға бекиді. Тек
бас бармақты әкететін бүлшықет қана I алақан сүйегіне бекиді.
Пронаторлар мен супинаторлар кәрі жілікке бекиді. Білектің иықка
жақындау бүлшықеттері еттілеу бөліктерден түрады да, ал қол ұшына
қарай олар үзын сіңірлерге айналады. Сондықтан, білек алдынан артқа
қарай жалпайған конус пішінді келеді.
Алдыцгы топ. Беткей қабат мына бүлшықеттерден түрады (146сурет).
1. Дөңгелек пронатор, т. pronator teres, тоқпан жіліктің медиалды
айдаршықүсті мен tuberositas ulnae-ден басталып, кәрі жіліктің
латералды жағына оның ортасынан сәл жоғары бекиді.
Қызметі. Білекті ішке бүрып, оның бүгілуіне қатысады.
289

293.

146 - с у р е т. Оң білектің алдыңғы аймағының бұлшықеттері.
A - беткей қабаты: 1 - m. brachioradialis; 2 m. pronator teres; 3 m. flexor carpi
radialis; 4 - m. palmaris longus; 5 m. flexor carpi ulnaris; 6 m. flexor digitorum
superficialis; 7 - aponeurosis m. bicipitis brachii; Б - терең қабаты: 1 - m.
supinator; 2 - m. flexor pollicis longus; 3 - m. flexor digitorum profundus;
4 - mm. lumbricales.
290

294.

2. Б іл е з ік т іц к ә р і ж іл ік т ін б ү к к іш і, т. flexor carpi radialis,
д ө ң г е л е к п р о н а то р д ы ң м еди ал ды ж и егін бо й л а й ж атады . Т окпан
ж іл ік тін м еди ал ды ай дар ш ы к үстін ен басталы п , II алакан сү й е г ін ің
н е г із ін е б е к и д і.
Қызметі. Қ ол үш ы н б ү г е д і, с о н д а й -а қ оны баск а бүл ш ы к еттер м ен
б ір л е с е к әр і ж іл ік ж ағы на карай ә к е т е д і.
3 . А л а қ а н д ы к ұ зы н б ү л ш ы қ е т , т. palm aris longus, алды ңғы
б үл ш ы қ еттен м еди ал ды ж атады д а , м еди ал ды ай дар ш ы к үстін ен
бастал ады . О ны ң қы сқа үрш ы к т ә р із д і кары нш асы ж ің іш к е ұзы н сің ір ге
ауы сады , ол с ің ір retin acu lu m flex o ru m алақан ү с т ін е ап он ев р озы н а,
a p o n eu ro sis p a lm a ris-к е, ж алғасады . Бүл бүл ш ы қ ет к ей де бол м ай ды .
Қызметі. А лақ ан ап о н ев р о зы н к ер іп , қолды н үш ы н б ү г е д і.
4 . Б іл е з ік т ің ш ы н т а қ т ы қ б ү к к іш і, т. flexor carpi ulnaris, біл ек тің
ш ы нтақты қ ж и е г ін д е ор н ал асады . Т оқпан ж іл ік тің м еди алды айдарш ы қ
ү с т ін е н бастал ы п , ол үш ін д ә н т ә р із д і сү й ек болы п табы латы н
б ү р ш а қ т ә р ізд і сү й ек к е, о д а н ә р і o s h am atum -ге (lig . p isoham atum
т ү р ін д е ) ж ә н е V алақан с ү й е г ін е (lig . p iso m eta ca rp eu m т ү р ін д е ) б ек и д і.
5. С а у с а қ т а р д ы н б е т к е й б ү к к іш і, т. flexor digitorum superficialis,
ж оғар ы да си п аттал ған төр т бүл ш ы қ еттен т е р е ң д е у ж атады . Т оқпан
ж іл ік т ің м еди а л ды ай да р ш ы қ ү стін ен , тоқ п ан ж іл ік тің p ro cessu s
c o r o n o id e u s -i ж ә н е к әр і ж іл ік тің ж оғар ғы б ө л іг ін е н бастал ады .
Б ұл ш ы қ ет т ө р т ұзы н с ің ір г е б ө л ін е д і, олар б іл ек тен ca n a lis carp alis
арқы лы алақанға ө т іп , ол ж ер д е II-V саусақ тар ды ң алақанды қ б е т ін е
б е к и д і. П р ок си м ал ды б у н а қ д е н е с і д е ң г е й ін д е сің ір л е р д ің әрк ай сы сы
аж ы рап екі аяқш аға б ө л ін е д і, тер ең бү к к іш тің с ің ір л ер қиылысы ,
c h ia sm a ten d in eu m , с ің ір ін ө т к ізу ү ш ін саң ы л ау, h iatus ten d in eu s, т ү зіп ,
ор таң ғы бун ақ ты ң н е г із ін ің алақанды қ б е т ін е б ек и д і.
Қызметі. С аусақ тар ды ң (б а с барм ақ тан б а ск а ) п рок сим ал ды ж ә н е
ортаң ғы бун ақ тар ы н , с о н д а й -а қ б ү к іл қол үш ы н б ү г е д і.
Т ер ең қабат.
6 . Б а с б а р м а қ т ы ң ү зы н б ү к к іш і, т. flexorpollicis longus, tu b erositas
rad ii-д е н д и ст а л д ы к әр і ж іл ік т ің алды ңғы б е т ін ен ж ә н е б ір б ө л ігі тоқ п ан
ж іл ік т ің м ед и а л д ы ай да р ш ы қ ү стін ен бастал ады . Ү зы н с ің ір retinaculu m
flex o ru m асты н ан алақанға ө т іп , m . fle x o r p o llic is b r e v is-тің екі басы
ар асы н дағы н ауаш ы к п ен б а с барм ақ ты ң ек ін ш і бун ағы н ы ң н ег ізін е
б е к и д і.
Қызметі. Бас бар м ақ ты ң ди ста л ды б у н а ғы н , со н д а й -а қ қол үш ы н
б ү г е д і.
1. С а у с а қ т а р д ы ң т е р е ң б ү к к іш і, т. flexor digitorum profundus,
ш ы нтақ ж іл ік п ен сүй ек ар ал ы қ ж арғақтан бастал ады . О ны ң б іл ек т ің
о р т а сы н д а б ұ л ш ы қ ет д е н е с ін е н ш ы ғаты н тө р т с ің ір і c a n a lis c a r p a lis
арқы лы а л а қ а н ға ө т іп , б е т к е й б ү к к іш с ің ір л е р і а сты н а к е л іп , о д а н
1I-V
саусақ тарға
d ig ito r u m
барады ,
бүл
с ің ір л е р д ің
ә р қ а й сы с ы
m.
fle x o r
s u p e r f ic ia lis -т ің с ің ір л е р ін ің аяқ ш алары а р а сы н а н h ia tu s
291

295.

147
с у р е т. Ш аршы прон атор
(б іл езік өзегі ашық).
1 - ш. pronator quadratus; 2 - canalis carpi;
3 - ш. flex o r p o llic is brevis; 4 - m. adductor
p ollicis; 5
m m . interossei palmares; 6
m m . in terossei dorsales; 7
tendo m.
fle x o r is digitorum superficialis; 8 tendo
m. fle x o r is digitorum profundi; 9 - vaginae
fibrosae digitorum manus.
tendineus-i арқылы өтіп, онымен
қиылысып, дисталды бунаққа бекиді.
Қызметі. II-V саусақтардың
ортаңғы және дисталды бунақтарын
бүгеді, сонымен қатар қол ұшын
бүгуге қатысады.
8.
Ш арш ы
пронатор,
pronator quadratus (147-сурет), тікелей екі білек сүйегі мен сүйекаралық жарғақта, қол ұшы буындарынан сәл жоғары орналасқан
жалпақ төртбұрышты бұлшықет
болып табылады. Шынтақ жіліктің
алақандық бетінен басталып, кәрі
жіліктің алақандық бетіне бекиді.
Қызметі. Білекті ішке қарай
айналдырады.
Артқы топ бұлшықеттердің. Артқы тобтағы беткей қабатын екі
екінші топтарға: кәрі және шынтақ жілік топтарына бөлуге болады
(148-сурет). Олардың біріншісі білектің алдыңғы-латералды бетінде, ал
екіншісі оның артқы жағында да жатады.
Беткей қабаттың кәрі жіліктік тобы.
1. Иық кәрі жілік бұлшықеті, т. brachioradialis, білектің
алдыңғылатералды бетінде, оның бүйір жиегі бойында жатады. Бұл бұлшықет тоқпан жіліктің латералды жиегінен басталып, m. brachialis пен
m. triceps аралығында орналасады. Содан кейін оның қарыншасы кәрі
жіліктің алдынан төмен түсіп, білектің орта тұсында бізтәрізді өсіндінің
үстінде кәрі жілікке бекитін ұзын сіңірге ауысады. Бұлшықет медиалды
жағынан m. pronator teres пен m. flexor carpi radialis-термен шектеседі.
Қызметі. Білекті шынтақ буынынан бүгіп, кәрі жілікті пронация
мен супинация аралығындағы қалыпқа келтіреді (әдетте бос түсірулі
білек пен қол ұшы осындай қалыпта болады).
292
т.

296.

148 с у р е т. Оң білектің арткы
аймағының бүлшыкеттері.
1 - m. brachioradialis; 2
т . extensor carpi
radialis longus; 3 - m. extensor carpi radialis
brevis; 4 m. abductor pollicis longus; 5 - m.
extensor pollicis brevis; 6 - m. extensor
digitorum; 7 m. extensor pollicis longus; 8
retinaculum
extensorum;
9
connexus
intertindeus; 10
tendines m. extensoris
digitorum; 11 - m. extensor carpi ulnaris; 12
m. extensor digiti minimi.
2. Б іл е з ік т ін к ә р і ж іл ік т ік ұ зы н
ж а з г ы ш ы , т. extensor carpi radialis
longus , білектің артқы-латералды бе-
тінде, алдыңғы аталған бүлшыкеттің
артына қарай орналасады және токпан
жіліктің латералды жиегі мен латералды айдаршықүстінен басталады.
Білектің орта түсында бүлшықет сіңірге
айналады, ол сіңір кәрі жіліктің бүйір
бетімен жүріп содан кейін, retinaculum
extensorum- ның астынан өтіп, II алакан
сүйегі негізінің сырткы бетіне бекиді.
Қызметі. Қол ұшын жазады, оны
әкетеді (кәрі жілік жаққа қарай, т .
flexor carpi radialis-пен бірге).
3 . Б іл е з ік т ің к ә р і ж іл ік т ік қ ы сқ а
ж а з г ы ш ы , т. extensor carpi radialis
brevis , ол білезіктің кәрі жіліктік ұзын
жазғышының артын алы жатады,
тоқпан жіліктің латералды айдаршықүстінен басталып, m. extensor carpi
radialis longus-тің сіңірімен бірге жүреді, соның өзінде олардың екеуі де білектің дисталды үштен бірінде т .
abductor pollicis longus және т . extensor pollicis brevis-пен, ал қол ұшы
аумағында бас бармақтыое ұзын жазғышының сіңірімен қиылысады.
Олар одан әрі retinaculum extensorum астында ортақ (екінші) фиброзды
өзек арқылы өтіп, кәрі жіліктік қысқа жазғышының сіңірі III алақан
сүйегі негізінің сырткы бетіне бекиді. Осы жерде оның астында кішкене
синовиалды қап жатады.
Крізметі. Кәрі жіліктік үзын жазғыштың қызметіндей.
Б е т к е й қ а б а т т ы ң ш ы н т а к ж іл ік т ік т о б ы .
білектің ең
артқы бетінде жатады, m. extensor carpi radialis brevis-пен бірге
4 . С а у с а қ т а р д ы ң ж а з ғ ы ш ы , т. extensor digitorum,
20— 210
293

297.

epicondylus lateralis-тен басталады. Білектің орта тұсында бұлшықет
әрқайсысы ұзын сіңір беретін төрт қарыншаға бөлінеді. Сіңірлер қол
ұшының сыртқы жағына түсіп retinaculum extensorum-ның астына өтіп,
осы жердегі өзектердің төртіншісі арқылы төрт саусаққа бөлініп
ажырайды. Қол ұшының сыртында алақансүйектер-бунақтар буындарының жанында сіңірлер аралық қиғаш қосылыстар, connexus
intertendineus арқылы бір-бірімен қосылады, сондықтан екі ортаңғы
саусақ тек бірге ғана жазыла алады; ал сұқ саусақ аздап шынашақпен
меншікті жазғыштары болғандықтан өз дербестіктерін сақтайды.
Жалпы жазғыштың әрбір сіңірі сәйкесті саусақтың сырт жағында үш
будаға бөлінетін үшбұрышты сіңірлі созылмаға ауысады. Ол үш
буданың ортаңғысы ортаңғы бунақтың негізіне, ал бүйірлері дисталды
бунақтың негізіне бекиді.
Қызметі. II-V саусақтарды және қол ұшын жазады.
5. Ш ы н а ш а қ ж а з ғ ы ш ы , т. extensor digiti minimi, жалпы саусақтар
жазғышының шынтақ жағынан бөлінеді. Оның ұзын сіңірі retinaculum
extensorum-ның астынан бесінші өзек арқылы қол ұшының сыртымен
шынашаққа өтіп, жалпы жазғыштың осы саусаққа келетін сіңірімен
байланысады.
6. Б іл е з ік т ің ш ы н т а қ т ы қ ж а з ғ ы ш ы , т. extensor carpi ulnaris,
латералды жиегімен жалпы жазғышқа және шынашақ жазғышына
жанасып жатады, осы бұлшықеттермен бірге тоқпан жіліктің латералды
айдаршықүстінен, сондай-ақ шынтақ жіліктің артқы жиегінен баста­
лады. Бұлшықет сіңірі алтыншы сіңірлі өзек арқылы retinaculum
астында өтіп, V алақан сүйегі негізіне (tuberositas ossis metacarpi V)
бекиді.
Қызметі. Қол ұшын жазып, оны шынтақ жағына әкеледі.
Т ер ең қабат.
т. supinator, білектің жоғарғы латералды бөлімінде
орналасады, оны m. brachioradialis және білезіктің екі кәрі жіліктік
жазшығы жауып тұрады (149-сурет). Ол тоқпан жіліктің латералды
айдаршықүстінен, шынтақ буынының lig. collaterale-ден және шынтақ
жіліктің жоғары ұшынан басталып, кәрі жіліктің проксималды шетін
және tuberositas radii-ді қаусырады.
Қызметі. Білекті сыртқа айналдырады (супинациялайды).
8 ж ә н е 9. Б а с б а р м а қ т ы ә к е т е т ін ү з ы н б ұ л ш ы қ е т , т. abductor
pollicis longus, және б а с б а р м а қ т ы ң қ ы с қ а ж а з ғ ы ш ы , т. extensor
pollicis brevis, кәрі жіліктің артқы бетінен, сүйекаралық жарғақ және
ішінара ulna-дан басталады, бірінші бұлшықет екіншіден жоғары
тұрады. Олар осы жерден дисталды және латералды жаққа қарай жүріп,
саусақтардың жалпы жазғыштарының кәрі жіліктік жиегі астынан
шығып, retinaculum extensorum-ның астына бірінші өзек арқылы өтіп,
бас бармаққа барады. Ол жерде m. abductor pollicis longus-тің сіңірі бір
бөлігімен І-алақан сүйегі негізіне, бір бөлігімен m. abductor brevis-тің
7. С у п и н атор ,
294

298.

149 - с у p e i . Саусактардың жазғыштары,
он жагы; терен кабаты.
1 - m. supinator; 2 - т . abductor pollicis
longus; 3 - ш. extensor pollicis brevis; 4 m.
extensor pollicis longus; 5 - tendo m.
extensoris carpi radialis longi; 6 tendo m.
extensoris carpi radialis brevis; 7 - m. extensor
indicis.
сіңіріне, ал m. extensor pollicis brevis-тің
сіңірі бас бармақтың проксималды бунағына бекиді.
Қызметі. М. abductor pollicis longus
бас бармакты және қол ұшын кәрі жілік
жағына әкетеді. М. extensor pollicis
brevis бас бармактың проксималды
бунағын жазады.
10. Бас бармақтын ұзын жазгыш ы, т. extensor pollicis longus,
шынтақ жіліктің артқы бетінің ортаңғы
үштен бірінен басталып, сіңірі арқылы
саусақтардың жалпы жазғышы астынан
алдыңғы екі бүлшықеттің сіңірлерін
киғаш қиып өтіп, retinaculum extensorum-ның астынан үшінші өзекпен бас
бармақтың сырт жағына барып, оның
екінші бунағына бекиді. Кәрі жілікбілезік буынының радиалды жағынан,
бір жағынан mm. extensor pollicis longus
және екінші жағынан mm. extensor
pollicis brevis пен abductor pollicis
longus сіңірлері арасында анатомиялық
шақша (табакерка) деп аталатын ойыс
түзіледі.
Қызметі. Бас бармақты сырт жағына қарай тартып, жазады.
11. Сүқ саусақ жазгыш ы, т.
extensor indicis, шынтақ жіліктің артқы
бетінің дисталды үштен бірінен басталады. Оның сіңірі саусақтардың жалпы бүккішінің сіңірімен бірге
retinaculum extensorum-ның астына төртінші өзек аркылы өтіп, сұк
саусақтың сыртқы сіңірлі созылмасына ауысып, жалпы жазғыштын осы
саусаққа баратын сіңірінің шынтак жағына қосылады.
295

299.

ҚОЛ ¥ШЫ Б¥ЛШЫҚЕТТЕРІ
Білек бұлшықеттерінің қол ұшының сыртқы мен алақандық бетгерінде
өтетін сіңірлерінен басқа, онда қолдың осы бөлімінен басталып, аяқталатын
меншікті қысқа бұлшықеттері болады (150, 151-суреттер). Олар үш топқа
бөлінеді. Олардың екеуі алақанның кәрі және шынтақ жіліктердің
жиектерінде орналасып, бас бармақ томпағы, thenar мен шынашақ
томпағын, hypothenar түзеді; үшінші топ алақан ойысында, palma manus-та
орналасады. Адамда қолдың - еңбек мүшесінің, ең маңызды бөлігі болып
табылатын қол ұшы бұлшықеттері барынша жетілген. Бұл жағдайда адам
эволюциясы үрдісінде адамтәрізді маймылдармен салыстырғанда бас
бармақ бұлшықеттері барынша дамыған, соның арқасында адам оны басқа
саусақтарына барынша қарама-қарсы қоя алады. Оны адам жұдырығын
түйіп, бас бармағының ұшымен V саусақтың буынына жеткізе алу
қабілетінен байқаута болады. Адамда жазғыш бұлшықеттер де жақсы
дамыған, соның салдарында әрбір саусақ толық жазылып, тіктеле алады.
Нәтижесінде қол ұшы мен оның әрбір саусағы жұмыс істеуі үшін, барынша
бүгіліп, әрі жазылу қабілетіне ие болған.
T henar бұлшықеттері.
1. Бас бармақты әкететін қы сқа бұлшықет, т. abductor pollicis
brevis, басқаларына қарағанда беткей жатады. Retinaculum flexorum мен
tuberculum ossis scaphoidei-ден
басталып, бас бармақтың проксималды бунағының кәрі жіліктік бетіне бекиді.
Қызметі. Бас бармақты әкетеді.
2. Бас бармақтың қы сқа
бүккіші, т. flexor pollicis brevis,
екі бастан тұрады. Беткей бастың басталатын жері - retinacu­
lum flexorum, одан thenar-дың
шынтақтық жиегі бойымен
150 - с у р е т. Оң қол ұшының
бұлшықеттері.
1 - retinaculum flexorum; 2 - m.
abductor digiti minimi; 3 m. flexor
digiti minimi brevis; 4 - tendines m.
flexoris digitorum profundi; 5 - m.
opponens digiti minimi; 6 - mm.
lumbricales; 7 tendines m. flexoris
digitorum superficialis; 8 - m.
abductor pollicis; 9 - tendo m. flexoris
pollicis longi; 10 m. flexor pollicis
brevis; 11 - m. abductor pollicis brevis.
296

300.

151 с у р е т. Бас бармақтың және шынашақтың бүлшықеттері.
А - беткей қабат. Б - терең қабат. В және Г - сүйек аралық бүлшықеттер. 1 - т .
adductor pollicis; 2 т . flexor pollicis brevis; 3 m. abductor pollicis brevis; 4 m.
palmaris brevis; 5 - m. abductor digiti minimi; 6 - m. flexor digiti minimi; 7 - m.
opponens pollicis; 8 - m. opponens digiti minimi; 9 - mm. interossei dorsales;
10 - mm. interossei palmares.
297

301.

жүре тарылып, бас бармақтың алақансүйек -бунақ буыны аймағында
кәрі жіліктік дәнтәрізді сүйекшеге бекиді. Терең басының басталатын
жері ossa trapezium et trapezoideum мен os capitatum негізгі бөлігі
шынтақтық дәнтәрізді сүйекшеге және бас бармақтың проксималды
бунағьнгың негізіне, әрі жіңішке буда арқылы кәрі жіліктік дәнтәрізді
сүйекшеге бекиді. Бұлшықеттің екі басы арасында түзілетін науашық
арқылы m. flexor pollicis longus-тың сіңірі өтеді.
Қызметі. Бас бармақтың проксималды бунағын бүгіп, аздап оны
басқа саусақтарға қарсы қояды.
3. Б ас б а р м а қ т ы қ а р а м а -қ а р сы қ о я т ы н б ұ л ш ы қ ет , т. opponens
pollicis, thenar-дың кәрі жіліктік жиегі бойында m. abductor pollicis brevis-тің
астында орналасады. Басталатын жерлері - retinaculum flexorum мен os
trapezium төмпешігі, бекитін жері - 1 алақан сүйегінің кәрі жіліктік жиегі.
Қызметі. Алақанға қарай оның алақан сүйегін тартып, бас бармақты шынашаққа қарсы қояды.
4 . Б а с б а р м а қ т ы ә к е л е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. adductor pollicis,
алақанның тереңінде жатады. III алақан сүйегінен басталып, II алақан
сүйегінің алдынан өтіп, шынтақ жіліктік дәнтәрізді сүйекше мен бас
бармақтың проксималды бунағының негізіне бекиді.
Қызметі. Бас бармақты әкеледі, аздап оны қарсы қояды.
H y p o th e n a r б ұ л ш ы қ е т т е р і.
1. А л а қ а н д ы қ қ ы с қ а б ұ л ш ы қ е т ,
т. palmaris brevis, тері астында
беткей орналасады. Алақан апоневрозынан басталып, алақанның
шынтақтық жиегіндегі теріде аяқталады.
Қызметі. Алақан апоневрозын кереді.
2. Ш ы н а ш а қ т ы ә к е т е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. abductor digiti minimi,
hypothenar-дың шынтақтық жиегі бойында беткей орналасады.
Басталатын жері - retinaculum flexorum және os pisiforme; V саусақтың
проксималды бунағы негізінің шынтақ жіліктік жиегіне бекиді.
Қызметі. Шынашақты әкетеді.
3 . Ш ы н а ш а қ т ы ң қ ы с қ а б ү к к іш і, т. flexor digiti minimi brevis,
алдыңғы аталған бұлшықеттің кәрі жіліктік жиегі бойында беткей
жақта жатады. Басталатын жері - retinaculum flexorum және os hamatum
ілмегі, шынашақтың проксималды бунағының негізіне бекиді.
Қызметі. V саусақтың проксималды бунағын бүгеді.
4 . Ш ы н а ш а қ т ы қ а р а м а -қ а р с ы қ о я т ы н б ү л ш ы қ е т , т. opponens
digiti minimi, алдыңғы екі бұлшықетпен түгелдей дерлік жабылған деуге
болады. Басталатын жері - retinaculum flexorum мен os hamatum ілмегі;
V алақан сүйегінің шынтақ жіліктік жиегіне бекиді.
Қызметі. Шынашақты бас бармаққа қарсы қояды.
А л а қ а н о й ы с ы б ұ л ш ы қ е т т е р і:
mm. lumbricales өздері басталатын
саусақтардың терең бүккіштері сіңірлері арасында орналасқан төрт
жіңішке бұлшықет будасы. Құрттәрізді бүлшықеттер саусақтарға қарай
1. Қ ұ р т т ә р із д і б ұ л ш ы қ е т т е р ,
298

302.

келіп, алакан сүйектерінің бастарын кәрі жілік жағынан орап өтіп,
проксималды бунактын сыртында, саусактардың жалпы жазғышының
сінірлі созылмасына бекиді.
Қызметі. Бүлшыкеттер II-V саусактардың проксималды бунағын
бүгіп, ортаңғы және дисталды бунактарын жазады.
2. Сүйекаралы қ бұлшыкеттер, mm. interossei, алакан сүйектері
аралығында жатады.
Олар негізінен саусактарды орта сызыктан әкету және оған әкелу
қызметін атқара отырып, ортаңғы саусақ айналасына топталады. Мәселен,
үш сүйекаралық алақандық бүлшықеттері, mm. interossei palmares,
аддуктор бола отырып, орта сызыктан, яғни III алакан сүйегінен, шашырай
шығатын бағытта орналасқан да, сондыктан II, IV және V саусақтардағы
m. extentor digitorum-ның сыртқы сіңірлі созылмасына бекиді. І-саусақ
төртінші алақандық сүйекаралық бұлшықетті ауыстыратын сиякты өзінің
меншікті m. adductor pollicis арқылы келтіріледі. Төрт сырттык mm.
interossei dorsales, абдуктор бола отырып, III алакан сүйегіне карай
түйісетін бағытта орналасып, II, III және IV саусақтарға бекиді. Шеткі
саусақтардың (I және V) өз абдукторлары бар. Оның үстіне, барлық
сүйекаралық бұлшықетгер күрттәрізді бүлшыкеттер сиякты проксималды
бунақты бүгіп, ортаңғы және дисталды бунақтарды жазады. Сөйтіп, әрбір
саусақтың әрбір бунағында
бір немесе тіпті екіден оны
қозғалтатын жеке бұлшықеттері болады; мәселен, II-V
саусақтардың әрқайсысының
проксималды бунағын тт.
lum-bricales және interossei
palmares, ортаңғы бунағын - т.
flexor digitorum superficialis
және дисталды бунағын - т.
flexor digitorum profundus
бүгеді (152-сурет).
152- с у р е т. Оң қол үшының
сыртқы бетінің бүлшықеттері
мен сіңірлері.
1 - tendo m. abductoris pollicis
longi; 2 - tendo m. extensoris
pollicis longi; 3 - tendo m.
extensoris carpi radialis longi; 4 tendo m. extensoris carpi radialis
brevis; 5 - tendines m. extensoris
digitorum; 6 - mm. interossei dorsales; 7 - conexus intertendineus;
8 - tendo m. extensoris carpi ulnaris.
299

303.

Бұлшықеттер мен олардың сіңірлерінің мұндай функционалдық ерекшелігі адамға қарағанда маймылдарда нашарлау дамыран.
ҚОЛДЫҢ ШАНДЫРЛАРЫ МЕН СІҢІРЛЕРІНІҢ
ҚЫНАПТАРЫ
Дельтатәрізді аймақта жататын дельтатәрізді бұлшықетті жұқа
fascia deltoidea жабады, ол бұлшықет будалары арасында өтетін
өсінділер береді. Бұл шандыр алдынан fascia pectoralis, артқы жағынан
арқаның беткей шандырына ауысады, ол иық шандырымен тұтасып
кетеді. Иық бұлшықеттерін айнала қаусыратын иық шандыры, fascia
brachii, едәуір жұқа келеді (153-сурет).
Оның екі жағынан тереңге қарай алдыңғы бұлшықеттерді артқы
бұлшық- еттерден бөлетін екі фиброзды бұлшықетаралық қалқа, septa
intermuscularia brachii, шығады. Медиалды қалқа, septum intermusculare
brachii mediate, m. brahialis пен үшбасты бұлшықет арасынан өтіп,
иықтың epicondylus medialis үстіндегі сүйекті қырқашыққа бекиді.
Латералды қалқа, septum intermusculare brachii laterale, иықтың басқа
жиегінде иық және үшбасты бұлшықеттер арасында, ал дисталды
шетінде соңғы бұлшықет пен m. brachioradialis арасынан өтіп,
epicondylus lateralis үстіндегі тоқпан жіліктің латералды жиегінің
қырқашығымен бітісіп кетеді. Шынтақ бүгілісінде иық шандыры білек
шандырына, fascia antebrachii, ауысады жэне осы жерде оның екібасты
иық бұлшықеті сіңірінің беткей бөлігі - aponeurosis т. bicipitis brachii,
болып табылатын қалыңдау жолағы болады. Білек бұлшықеттерін
қаусыратын fascia antebrachii, олардың арасында фиброзды қалқалар
түзеді. Ол иық айдаршықүстілері мен шынтақ жіліктің артқы жиегіне
қосылып өседі (154-сурет).
Білектің сырт жағында білек шандыры қол ұшымен шекарада
жазғыштар ұстағышын, retinaculum extensorum, түзеді. Ол өсінділер
жіберіп шынтақ жілік пен кәрі жіліктің сыртқы беттерімен тұтасып
өседі. Бұл өсінділердің арасында, ұстағыштың астында алты
сүйекті-фиброзды және тек фиброзды өзектер жатады, бұлар арқылы
саусақтар мен қол ұшы жазғыштарының сіңірлері өтеді. Бірінші өзекте
(кәрі жіліктік жиегінен санағанда) m. abductor pollicis longus және т .
extensor pollicis brevis сіңірлері өтеді; екінші өзекте (кейде қосарлы)
mm. extensor carpi radiales longus et brevis сіңірлері; алдыңғы өзекті
қиғаштай өтетін үшінші өзекте - m. extensor pollicis longus-тың сіңірі;
төртінші өзекте m. extensor digitorum және т . extensor indicis сіңірлері;
бет жағына жақындау орналасқан бесінші өзекте - m. exnensor digiti
300

304.

153 - с у р е т. Иык т ө м ен гі 1/3 бөлігі бүл ш ы қ етт ер ін ің сүйек-ш анды рлы
кынабы, он жағы (үлгі).
1 - fascia brachii; 2 - septum interm usc ulare brachii laterale; 3 - токпан жілік;
4 septum interm usculare brachii m ed iale; 5 иықтың жазғыш тарының сүйектіш андырлы қынабы; 6 - иықтың бүк к іш тер ін ің сүйекті-ш ан ды рлы қынабы.
154
с у р е т. Сол білектің жоғарғы 1/3 бөлігінің бүлшыкеттерінің шандырлы
қынаптары (үлгі).
1 білезіктің кәрі жіліктік жазғыштарының шандырлы кынаптары; 2
бүккіштердің беткей шандырлы кынап- тары; 3 - білезіктің кәрі жіліктік бүккіштерінің шандырлы қынаптары; 4 - білезіктің шынтақ жіліктік бүккіштері- нің
шандырлы қынаптары; 5 - бүккіштердің терең шандырлы кынаптары; 6 - ulna; 7 жазғыштардың шандырлы кынаптары; 8 - membrana interossea antebrachii; 9
radius; 10 - fascia antebrachii.
minimi сіңірі өтеді. Өзектердің қабырғалары синовиалды қабықпен
астарланған, ол қабық retinaculum extensorum-нан жоғары және төмен
сіңірлерге қарай бүктеліп, оларды жауып, сыртқы бүлшықеттердің
сіңірлі қынабын, vaginae tendinum, түзеді. Қынаптар саны өзектер
санына сәйкес келеді (155, 156-сурет).
Қынаптар retinaculum extensorum астынан қол үшының сыртына
шығады. Алақанда m. palmaris longus сіңірінің жалғасы болып
табылатын берік алақан апоневрозы - aponeurosis palmaris түзіледі
(157-сурет). Алақан апоневрозы үшбүрыш пішінді, оның үшы
retinaculum flexorum-де жатады, негізі саусақтарға карай бағытталған,
ол жерде апоневроз торт жалпақ шоғырға бөлінеді, олардың арасында
көлденең талшыктар, fasciculi transversi, созылып жатады. Апоневроздың астында бүккіштердің сіңірлерін ұстап түратын, retinaculum
flexorum деп аталатын жалпақ фиброзды байлам орналасады. Алақан
апоневрозының екі жағында, ол thenar мен hypothenar-ды қаусыратын
жүқа табақшаға айналатын жерде, одан тереңге карай шандырлы
301

305.

155 с у р е т. Оң қол ұшының бүккіштерінің ортақ синовиалды
қынабы мен саусақтар сіңірлерінің жалпы синовиалды
қынаптары.
1 vag. synovialis communis mm. flexorum; 2 - vag. tendinis m. flexoris pollicis
longi; 3 - vagg. synoviales et fibrosiea tendinum digitorum manus; 4 - vag. tendinis
m. flexoris carpi radialis.
156 - с у p e t . Саусақ жазғыштары сіңірлерінің синовиалды
қынаптары.
1 retinaculum extensorum; 2 - vag. tendinum mm. abductoris longi et extensoris
brevis pollicis; 3 - vagg. tendinum mm. extensorum carpi radialium; 4 - vag. tendinis
m. extensoris pollicis longi; 5 - vag. tendinis m. extensoris digitorum et extensoris
indicis; 6 - connexus intertendineus; 7 vag. tendinis m. extensoris digiti minimi; 8 vag. tendinis m. extensoris carpi ulnaris.
жапырақшалар шығады, олар mm. interossei-ді жабатын терең алақан
шандырымен тұтасып кетеді. Сөйтіп, алақанның ортаңғы бөлігінде
бүккіштер мен mm. lumbricales сіңірлері орналасатын орын түзіледі.
Алақан сүйектерінің сүйек қабығымен тұтасып-өсіп, қол ұшы сыртының бұлшықеттерін жабатын шандыр a, fascia dorsalis manus, болады.
302

306.

157 с у р е т. Қол ұшының алақандық апоневрозы, саусақтардың фиброзды
қынабы.
1 retinaculum extensorum; 2 - aponeurosis palmaris; 3 - fasc. transversi; 4 - vagg.
fibrosae digitorum manus; 5 pars anularis vaginae fibrosae; 6 pars cruciformis
vaginae fibrosae; 7 tendo m. palmaris longi.
Қол топографиясы
Қ олт ы қ аймагы (regio axillaris ) н е м е с е шүңқырының (fossa
axillaris) то п о гр а ф и я сы . Қ ол ды к ө т ер ген д е қолты к айм ағы айқын
к ө р ін е д і (1 5 8 -с у р е т ). О ны ң ш екаралары (қ олды к ө тер ген к е з д е г і)
алды н ан m. p ec to r a lis m ajor-ды ң т ө м ен г і ж и ег і, арты нан - m. la tissim u s
d orsi ж ә н е т .
teres m ajor-д ы ң т ө м ен гі ж и е г і, м еди а л ды
- аталған
303

307.

158 - с у р е т. Қолтық шұңқыры,/о^а axillaris.
1 fossa axillaris; 2 m. pectoralis major; 3 - m. serratus anterior;
4 - m. latissimus dorsi.
304

308.

бүлшыкеттердін кеуде торындағы төменгі жиектерін косатын шартты
сызык, сырт жагынан - сол жиектерді иыктың ішкі бетінде косатын
сьпык. Тсрімен бірге колтық шүңкыры түбін күрайтын шандырды
сыпырып алсак, колтык куысы, cavitas axillaris, ашылады. Қолтық
қуысының кабырғалары: алдыңғы - mm. pectorales major et minor; арткы - mm. latissimus dorsi, teres major et supscapularis; медиалды - mm.
serratus anterior; латералды - токпан жілік, оны жабатын m.
coracobrachialis және m. biceps brachii-дың кыска басы.
Қолтык куысы томен карай тесікпен ашылады, ал жоғары карай
тарылып, мойын аймағымен жалғасады. Қуыс нервтер, тамырлар жэне
лимфа түйіндері орналаскан шелмаймен толған. Тамырлар мен нервтер
топографиясын дәлірек сипаттау үшін колтык куысының алдыңғы
кабырғасын бірінің астына бірі орналаскан үш үшбүрышка бөледі. Ең
жоғарғы үшбүрышты бүгана мен mm. pectoralis minor-ң жоғарғы жиегі
түзеді - trigonum clavipectorale. Ортаңғы - m. pectoralis minor-re сәйкес
келеді trigonum pectorale. Төменгі үшбүрышты m. pectoralis minor, m.
pectoralis major және m. deltoideus-тің төменгі жиектері шектейді
(trigonum subpectorale). Cavitas axillaris артқы кабырғасында иықтын
хирургиялық мойыны (латералды), m. teres major (астынан) және m.
subscapularis (үстінен) түзетін үшбүрышты кеңістік жатады, ол т .
triceps-ің үзын басымен екі тесікке вертикалды бөлінеді.
1. Латералды, төртқабырғалы, foramen quadrilaterum аталған
бүлшықеттер мен сүйектен түзілген (онда a. circumflexa humeri posterior
және n. axillaris өтеді).
2. Медиалды, үшқабырғалы, foramen trilaterum (онда a. circumflexa
scapulae өтеді), аталған бұлшықеттермен шектелген.
Қол бүлшықеттері, шандырлары мен сүйектері арасында нервтер
мен тамырлар жайғасқан кеңістіктер, өзектер және жүлгелер болады.
Оларды білу хирургия үшін маңызды.
Иықтың үшбасты бұлшықетімен жабылған тоқпан жіліктің sulcus п.
radialis-i, өзекке, canalis humeromuscularis айналады (онда аталған нерв
а. және V. profundae brachii коса өтеді).
Иыктың алдыңғы бетінде, m. brachialis пен т . biceps жиектері
арасында екі жүлге орналаскан: sulcus bicipitalis medialis et lateralis.
Олардың тереңдеу медиалдысында, sulcus bicipitalis medialis, иықтың
тамыр-нерв шоғыры орналасады (159-сурет).
Шынтақ буыны алдында, шынтак бүгілісі аймағында т .
brachioradialis (латералды) және m. pronator teres (медиалды) шектейтін
шынтақ шүңкыры, fossa cubitalis, жатады. Шүңқырдың түбі мен
жоғарғы шекарасын m. brachialis түзеді.
Білек бүлшықеттері арасында үш жүлге жатады. 1. Медиалды,
шынтақ жүлгесі, sulcus ulnaris; m. flexor carpi ulnaris (медиалды) және m.
305

309.

159
с у р е т. О ң қолды ң б ұ л ш ы қ етт ер ін ің
рельефі.
1 - гп. b icep s brachii; 2 - sul. b icipitalis
m ed ialis; 3
m. ex te n so r p o llic is brevis; 4
ten do m. abductoris p o llic is longi; 5 - ten do m.
e x ten so ris p o llic is longi; 6 - анатомиялы қ
табакерка; 7 - fo ssa cubitalis; 8 - sul. bicipitalis
lateralis; 9 - m. d eltoid eu s.
flexor digitorum superficialis (латералды) арасында. Онда шынтақ нерві,
артериясы және веналары өтеді.
2. Латералды, кәрі жілік жүлгесі,
sulcus radialis; m. brachioradialis (лате­
ралды) және m. flexor carpi radialis
(медиалды) арасында. Онда аттас нерв,
артерия және веналар өтеді.
3. Орталық жүлге, sulcus medianus;
m. flexor carpi radialis (латералды) пен
m. flexor digitorum superficialis (меди­
алды) арасында. Онда n. medianus
өтеді.
Кәрі жілік-білезік буыны аймағында, сол жерде retinaculum flexorum
болу нәтижесінде пайда болатын үш
өзек орналасады. Ол көпірше түрінде
eminentia carpi ulnaris-тен eminentia
carpi radialis-ке асып өтіп, аталған
томпақтардың арасында canalis carpalisті түзеді, ал шынтақ жілік пен кәрі жілік
жағына қарай екіге бөлініп, сәйкес
canalis carpi radialis және canalis carpi
ulnaris түзеді. Білезіктің шынтақ жіліктік өзегінде шынтақ нервтері мен тамырлары өтеді, олар бұған
білектің sulcus ulnaris-інен келеді. Canalis carpi radialis-те синовиалды
қынабымен қоршалған m. flexor carpi radialis сіңірі жатады. Ақырында,
canalis carpalis-те 2 жеке синовиалды қынаптар орналасады: 1) mm.
flexores digitorum superficialis et profundus сіңірлері үшін және 2) m.
flexoris pollicis longus сіңірі үшін. Бірінші vag. synovialis communis mm.
flexorum саусақтардың терең және беткей бүккіштерінің 6 сіңірін
қаусыратын медиалды орналасқан көлемді қап болып табылады. Ол
жоғарғы жағында retinaculum flexorum-нан 1-2 см проксималды шығып
тұрады, ал төменгі жағында алақанның ортасына жетеді. Тек шынашақ
жағында ғана оны бүгетін ұзын бұлшықеттер сіңірлері бойымен
306

310.

созылып, оларды коршап, солармен бірге V саусактың дисталды
бунагыиың негізіне жетеді.
Екіиші қынаи, vag. tendinis nt. flexoris pollicis longi, латералды
орналасқан, ұзын және тар өзек, онда бас бармактың ұзын бүккішінің
сіңірі жатады. Қынап жоғарғы жағында retinaculum flexorum-нан 1-2 см
гіроксималды шығып түрады, ал төменде сішр бойымен 1 саусақтың
дисталды бунағының негізіне дейін созылады. Қалған үш саусақтың
жекс қынаптары, vag. sinovialis tendinum digitorum (manus) болады,
олар сәйкесті саусақ бүккіштерінің сіңірлерін қаусырады. Бүл кынаптар
алақансүйектер-бунақтар буындары деңгейінен дисталды бунақтардың
негізіне дейін созылады. Демек, II-IV саусақтардың алақан жагында
өздерінің ортақ бүккіштері үшін оңашаланған қынаптары болады, ал
алақан сүйектерініц дисталды жартыларына сәйкес келетін аралықта
қынаптар болмайды.
Vagina synovialis communis mm. flexorum V саусақ сіңірін
қаусырады да, бірақ II-IV саусақтар сіңірлерін жан-жағынан қоршамайды; ол үш томпақ түзеді деп есептеледі, олардың біреуі беткей
бүккіштер сіңірлерінің алдында, екіншісі - олар мен терең бүккіштер
сіңірлері арасында, ал үшіншісі - терең сіңірлердің артында
орналасқан. Сөйтіп, шынтақтық синовиалды қынап тск V саусак
сіңірлсрі үшін ғана нағыз синовиалды қынап болып табылады.
Сіңірлі қынаптар саусақтардың алақан жағында тығыз фиброзды
табақшамен жабылған, ол бунақтардың жиегіндегі қырқашықтарға
бітісіп-өсіп, әрбір саусақтағы сіңірді қынабымен коса қоршайтын
сүйекті-фиброзды өзек түзеді. өзектің фиброзды қабырғалары бунақ
сүйектері денелері аймағында өте тығыз, ол жерде олар көлденең
қалыңдамалар, фиброзды қынаптың сақиналы бөлігін, pars annularis
vaginae fibrosae, түзеді. Буындар аумағында олар едәуір әлсіздеу де,
қиғаш қиылысатын дәнекер тінді будалармен, pars cruciformis vaginae
fibrosae нығайтылады. Қынап ішіндегі сіңірлер олардың қабырғаларымен қан тамырлары және нервтері бар жұқа шанжырқайлар,
mesotcndineum. арқылы байланысады.
АЯҚ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Аяқ бұлшықеттері жамбас белдеуі, сан, сирақ және аяк ұшы
бүлшықеттерініне бөлінеді.
Жамбас белдеуінің бүлшықеттері жамбас астаудан ортан жіліктің
жоғарғы шетіне барып, үршық буынында оның барлық негізгі 3 білігі
айналасында қозғалыстар жасайды. Олар буынның жан-жағынан
орналасып, қозғалыстардың барлық түрін орындайды. Сондағы беку
нүктелеріне және басты қызметіне қарай оларды алдыңғы және артқы
топтарға бөледі (160, 161-суреттер).
307

311.

160 - с у р ет. Оң аяқтың бұлшықеттері; алдынан қарағандағы көрінісі.
I m. sartorius; 2 т . iliopsoas; 3. т . pectineus; 4 - т . adductor longus; 5 т .
grasilis; 6 - т . gastrocnemius (caput mediale); 7 - m. soleus; 8 m. extensor hallucis
longus; 9 - retinaculum extensorum inferius; 10 - retinaculum extensorum superius;
II - m. extensordigitorum longus; 12 - m. peroneus brevis; 13 m. tibialis anterior;
14 - m. peroneus longus; 15 - m. quadriceps femoris; 16 - m. tensor fasciae latae.
161 с у p e t . Оң аяқтың бұлшықеттері; артынан қарағандағы көрінісі.
1 - m. gluteus maximus; 2 - tractus iliotibialis; 3 - m. biceps femoris; 4 - fossa poplitea;
5 tendo calcaneus; 6 m. gastrocnemius; 7 - m. semitendinosus; 8 m.
semimembranosus.
308

312.

162
- с у р е т. Іштің арткы
кабыргасының ж әне саннын
жоғаргы 1/3 бөлігінің бүлшыкеттері
мен шандырлары, оң жагы.
1 - m. Psoas major; 2 - т .
Psoas
minor; 3 lig. inguinale; 4 - fascia lata;
5 - m. iliopsoas; 6 - arcus iliopectineus;
7 fascia iliaca; 8 m. iliacus; 9 m.
quadratus lumborum; 10 - pars lumbalis
diaphragmatis. *1
Алдыңғы топтың (бүккіштер)
бекитін жері
trochanter minor
оған m. iliopsoas (m. psoas major
et m. iliacus) және m. psoas minor
жатады.
Артқы топтың (жазғыштар,
айналдырушылар мен әкететін
бүлшықеттер) бекитін жері
trochanter major немесе оның
айналасы; оның құрамына енетіндер: m. gluteus maximus, т .
gluteus medius, т . tensor fasciae
latae m. gluteus minimus, m.
piriformis, m. obturatorius internus, mm. gemelli m. quadratus
femoris et m. obturatorius externus.
Алдыңғы топ.
1. Мықын-бел бұлшықеті, т. iliopsoas, екі бастан тұрады. Олардың
біреуі - т. psoas major, үлкен бел бұлшықеті, XII кеуде және төрт жоғарғы
бел омыртқалар денесі мен омыртааралық дискілерінің бүйір бетінен,
сондай-ақ бел омыртқалардың көлденең өсінділерінен басталады. Томен
қарай және аздап латералды түсіп, т . iliacus-ке келеді. Екінші бұлшықет m. iliacus, мықын бұлшықеті, басталатын жері - мықын сүйегінің fossa
iliaca және spina iliaca anterior superior және inferior болады. Оның
медиалды жағын m. psoas аздап жабады, соңғының жиегі мен оның
арасында сан нерві жататын терең жүлге түзіледі. Мықын бүлшықеті
талшықтары төменде түйісіп, m. psoas major-ға қосылып, бірыңғай т .
iliopsoas түзіп түтасып кетеді; бүл соңғы бұлшықет ұршық буынының
алдыңғы бетіне орналасып, lacuna musculorum арқылы шап байламы
астынан шығып trochanter minor-ға бекиді (162-сурет).
Қызметі. Ұршық буынында ортан жілікті бүгіп, супинациялайды.
Аяқ қозғалмай түрғанда омыртқа бағанасының бел бөлімін бүгеді
2. Кіші бел бұлшықеті, т. psoas minor, m. psoas major-ға жанасып
жатады, эр уақытта кездесе бермейді. Ол fascia іііаса-ға ауысып,
21— 210
309

313.

eminentia iliopubica-да аяқталады. Аталған шандырды керіп, омыртқа
бағанасының бел бөлімін бүгеді.
А ртқы топ.
т. gluteus maximus, тікелей тері мен
шандыр астында бөксе аумағында жайғасқан қомақты бұлшықет.
Басталатын жері - мықын сүйегінің сыртқы беті, fascia thoracolumbalis,
сегізкөз бен құйымшақтың бүйір бөліктері және lig. sacrotuberale.
Бұлшықетті жабатын шандырдан шығатын дәнекер тінді жұқа қалқалар
оны параллелді талшықтарға бөледі, бұлшықет будалары қиғаштай
және бүйірлей төмендейді. Бұлшықет будаларының ең алдыңғы бөлігі
жалпақ сіңірге ауысып, бүйір жағынан ортан жіліктің үлкен ұршық
басын айналып өтіп, жалпақ сан шандырына созылып кетеді (оның
tractus iliotibialis бөлігінде). Бұлшық- еттің артқы бөлігі ортан жіліктің
tuberositas glutea-на бекиді. Бұлшықет сіңірі мен үлкен ұршық арасында
синовиалды қап, bursa trochanterica m. glutei maximi, жатады (163, 164су реттер).
Қызметі. М. iliopsoas-тің антогенисі ретінде ұршық буынында
аяқты жазады, аяқ қозғалмайтын жағдайда алға еңкейген тұлғаны
тіктейді. Тік тұрған кезде ауырлық ұршық буындарының көлденең
білігі алдына түскен жағдайда, бұлшықеттің керілуі жамбас пен
тұлғаны тепе-тең ұстап, тұлғаның еңкейіп кетуін болдырмайды.
2. О р т а ң ғ ы б ө к с е б ү л ш ы қ е т і, т. gluteus medius, оның артқы бөлігін
m. gluteus maximus жабады, ал оның алдыңғы жағы беткей жатады.
Мыңын сүйегінің сыртқы бетінен басталып, үлкен ұршықтың бүйір
бетінде оның ұшы жанында жалпақ сіңірмен аяқталады.
Қызметі. Жиырылғанда санды әкетеді. Оның алдыңғы будалары
жеке жиырылып, санды ішке қарай, ал артқы будалары сыртқа қарай
айналдырады. Дене бір аяғында тұрған кезде жамбасты өз жағына қарай
қисайтады.
3 . Ж а л п а қ ш а н д ы р д ы к е р е т ін б ұ л ш ы қ е т , т. tensor fascia latae,
эмбриологиялық жағынан ортаңғы бөксе бұлшық- етінің бөліндісі
болып табылады, соның дәл алдында санның латералды жағында сан
шандыры екі жапырақшасының арасында орналасып, m. gluteus medius,
басталатын жерімен тұтасып - өсіп, дисталды шетімен tractus iliotibialis
деп аталатын жалпақ сан шандырының қалыңдаған жолағына айналады.
Бұл жолақ санның бүйір беті бойымен созылып, асық жіліктің
латералды айдаршығына бекиді.
Қызметі. Tractus iliotibialis-ті кереді, сол арқылы тізе буынына эсер
етіп, санды бүгеді. М. tensor fasciae latae-мен байланысты болуы
арқасында үлкен және орта боксе бұлшықеттері тізе буынында бүгу
және сыртқа қарай айналдыру қозғалыстарына қатынасады.
4 . К іш і б ө к с е б ұ л ш ы қ е т і, т. gluteus minimus, орта боксе бұлшықеті
астында жатады. Мықын сүйегінің сыртқы бетінен басталып, жалпақ
1. Ү л к е н б ө к с е б ұ л ш ы қ е т і,
310

314.

163 - с у р е т. Бөксе аймағының терең және санның артқы бетінің
бүлшықеттері.
1 -m. gluteus medius (кесілген); 2 - т . gluteus minimus; 3 - т . quadratus femoris;
4 m. gluteus maximus (кесілген); 5 - m. adductor magnus; 6 caput breve m.
bicipitis femoris; 7 caput longum m. bicipitis femoris (кесілген); 8 hiatus
tendineus adductorium; 9 - m. semimembranosus; 10 - m. gemellus inferior; 11 - m.
obturatorius internus (кесілген); 12 - m. gemellus superior; 13 - lig. sacrotuberale;
14 - m. piriformis.
164
- с у p e t . Боксе аймағының терең және санның артқы бетінің
бүлшықеттері. (Үлкен және ортаңғы боксе, ішкі жапкыш және жартылай
жарғақты бүлшықеттер алынған)
1 - m. gluteus minimus; 2 - mm. gemelli superior et inferior; 3 - m. quadratus
femoris; 4 - m. biceps femoris; 5 - m. plantaris; 6 m. gastrocnemius; 7 - fossa
poplitea; 8 - tendo m. semitendinosi; 9 - m. semimembranosus; 10 - m. vastus
lateralis; 11 tendo m. obturatorii interni; 12 - m. piriformis.
311

315.

165
- с у р е т. Алмұрттәрізді
бұлшықет, т. piriformis, және ішкі
жапқыш бұлшықет, т. obturator
interims; жамбас астауы қуысы
жағынан қарағандағы көрінісі.
1 - ш. Piriformis; 2 - lig. sacrospinale;
3 lig. sacrotuberale; 4 m. obturator
intemus.
166 с у p e t . Алмұрттәрізді бұлшықет
және ішкі жапқыш бұлшықет; артынан
және астынан қарағандағы көрінісі.
1 - ш. piriformis; 2 - capsula articularis;
3 - m. obturator externus; 4 - m. obturator
intemus; 5 lig. sacrotuberale; 6 lig.
sacrospinale.
сіңір арқылы үлкен ұршықтың алдыңғы бетіне бекиді. Сіңір астында
қап, bursa trochanterica m. glutei minimi, орналасады.
Қызметі. M. gluteus medius-тің атқаратын қызметіндей.
5. Алмұрттәрізді бұлшықет, т. piriformis, сегізкөздің жамбастық
бетінен алдыңғы сегізкөз тесіктерінен латералдылау басталып, foramen
ischiadicum majus арқылы жамбас астау қуысынан шығып, ұршық
буынының артқы жағымен көлденең өтіп, үлкен ұршыққа бекиді.
Бұлшықет foramen ischiadicum majus-ты түгел толтырмай, бұл тесіктің
жоғарғы және төменгі жиектерінен тамырлар мен нервтердің өтуі үшін
саңылаулар қалдырады (165-сурет).
Қызметі. Санды сыртқа қарай айналдырады және аздап әкетеді; аяқ
қозғалмайтын жағдайда жамбасты өз жағына қарай қисайтады.
6. Іш кі жапқыш бұлшықет, т. obturatorius internus, басталатын
жері - foramen obturatum шеңберінің ішкі беті мен membrana obturatoria,
одан foramen ischiadicum minus-тің сүйекті жиегі арқылы өтіп, ортан
жіліктің fossa trochanterica-сына бекиді (166-сурет). Сүйек арқылы иіліп
312

316.

отегін жерлс бүлшыкет астында синовиалды кап, bursa ischiadica m.
obturatorii interni жатады. Жамбас астауы куысынан тыскары. ұршык
буынының арткы жағында m. obturatorius internus сіңірінің жоғарғы
және томенгі жиегінде екі жалпак бүлшыкет - m. gemelli (егіз
бүлшыкеттер) косылады. Олардың жоғарғысы (m. gemellus superior)
басталатын жер - spina ischiadica, ал төменгісінікі (m. gemellus inferior) шонданай төмпесі. Бүл екі кішкене бүлшықеттер m. obturatorius internus
сіңірімен бірге fossa trochanterica-ra бекиді, аталған бүлшыкеттер бет
жағынан үлкен боксе бүлшыкетімен жабылады.
Қьпметі. Санды сыртқа карай айналдырады.
7. Санның шаршы бүлшықеті, т. quadratusfemoris. Ол m. gemellus
inferior-дан томен, үлкен боксе бүлшықетінің астында жатады. Бүлшкет
талшықтары шонданай төмпесінен ортан жіліктің crista intertrochanterica-сына дейін көлденең бағытта орналаскан.
Қмзметі. Санды сыртка карай айналдырады.
8. Сыртқы жапқыш бүлшықет, т. obturatorius externus, жамбас
сүйектерінің сырткы бетінен жапқыш тесіктің медиалды шеңбері
бойымен, сондай-ақ membrana obturatoria-дан басталып, төменнен және
артынан үршық буыны қапшығын орай өтіп, жіңішке сіңір арқылы fossa
thochanterica мен буын қапшығына бекиді.
Қызметі. Санды сыртқа қарай айналдырады.
Сан бұлшықеттері
Сан бүлшықеттері үзын сүйекті рычагтарды қозғалысқа келтіре, тік
жүруге әрі денені тік қалыпта үстауға қатысады. Олар осымен
байланысты үзарып, бір ортақ сіңірі болатын қомақты массаға түтасып,
көпбасты бүлшықеттер (мысалы, екібасты және төртбасты сан
бүлшықеттері) түзеді. Сан бүлшықеттері 3 топқа бөлінеді: алдыңғы
(негізінен жазғыштар), артқы (бүккіштер) және медиалды (әкетушілер).
Соңғы топ үршық буынына эсер етеді, ал алдыңғы екеуі оған қоса және
басым түрде тізе буынына эсер етіп, оның фронталды білігін айнала
қозғалтады, бүл олардың санның артқы және алдыңғы бетіне
орналасып, сираққа бекуіне байланысты.
Бүлшықеттердің алдыңғы және арткы топтары бір-бірінен
латералды бүлшықетаралық қалқа, septum intermusculare laterale
арқылы бөлінген, ал медиалды жағынан олардың арасына әкелуші
бүлшықеттер енеді.
Алдыцгы топ.
Санның төртбасты бүлшықеті, т. quadriceps femoris, санның
бүкіл алдыңғы және аздап бүйір бетін алып жатады. Олар өзара
байланысқан торт бастан түрады (169- сурет).
Санның тік бүлшықеті, т. rectus fem oris, бет жагында жатады
және басталатын жері - spina iliaca anterior inferior мен үршық
313

317.

ойығының жоғарғы жиегі, оның басталатын жерін m. tensor fascia latae
және m. sartorius жауып тұрады. Тік бұлшықет сан ортасын бойлай өтіп,
patella-дан жоғары бүкіл төртбасты бұлшықеттің ортақ сіңіріне
қосылады.
Л а т е р а л д ы ж а л п а қ б ұ л ш ы қ е т , т. vastus lateralis, ортан жілікті
латералды жағынан қоршайды, басталатын жері - linea intertrochanterica, үлкен ұршықтың бүйірлік бетінен, linea intertrochanterica-дан
және linea aspera femoris-тің латералды ернеуінен. Бұлшықет
талшықтары қиғаш төмен қарай жүріп, patella-дан сәл жоғарыда
аяқталады.
М е д и а л д ы ж а л п а қ б ұ л ш ы қ е т , т. vastus medialis, ортан жілікке
медиалды жатады, басталатын жері labium mediale linea aspera femoris.
Оның бұлшықет будалары медиалды жағынан бүйірге және томен карай
қиғаш бағытта жүреді.
А р а л ы қ ж а л п а қ б ұ л ш ы қ е т , т. vastus infermedius, тікелей ортан
жіліктің алдыңғы бетінде жатады, әрі содан басталып, linea
intertrochanterica-ға дейін проксималды жетеді. Оның талшықтары
вертикалды бағытта ортақ сіңірге қарай параллелді жүреді. Аралық
жалпақ бұлшықет жиектерін m. vastus lateralis және vastus medialis
жауып, осы жерде олармен тұтасып кетеді. Оның алдында m. rectus
femoris жатады. Төртбасты бүлшыкеттің барлық бұл бөліктері тізе
буыны үстінде ортақ сіңір түзеді. Ол patella-ның негізі мен жиектеріне
бекіп, tuberositas tibiae-re бекитін lig. patellae-re созылады. Төртбасты
бұлшықет сіңіріне енгізілген patella бұлшықеттің иін күшін, ол оның
айналу қабілетін арттырады.
Қызметі. Тізе буынында сирақты жазады. Үршық буыны арқылы
асыра өткізілетін m. rectus femoris оны бүгеді.
2. Т іг ін ш і б ұ л ш ы қ е т і, т. sartorius, spina iliaca anterior superior-дан
басталып, ұзын таспа түрінде томен және медиалды жаққа түсіп, сирақ
шандыры мен tuberositas tibiae-re бекиді.
Қызметі. Тізе буынын бүгеді, ал ол бүгілген кезде сирақты ішке
қарай айналдырады. Үршық буынында санды бүгіп, әрі супинациялайды.
А ртқы топ.
т. semitendinosus, бүкіл дисталды
жартысын алып жататын ұзын сіңіріне қарай осылай аталған. Ол
шонданай төмпесінен басталып, m. gracilis артында tuberositas tibiae мен
сирақ шандырына бекиді.
М. semitendinosus сіңірі бекитін жерінде m. gracilis және т .
sartorius-тің сіңірлерімен бірге үшбұрышты, fascia cruris-пен қосылатын, беткей “қаз табанын” pes anserinus superficialis деп аталатын
сіңірлі созылма түзеді, оның астында синовиалды қап, bursa anserina,
жайғасады.
1. Ж а р т ы л а й с ің ір л і б ұ л ш ы қ е т ,
314

318.

2. Жартылай жаргакты бүлшыкет, т. semimembranosus.
ш онданай
т ө м п ес ін д е
ж арты сы н
күрайты н
байланы сты
a n se r in u s
б ү л ш ы к е т т ің
ж алпак
ш ы ккан.
p rofu n d u s,
айдарш ы гы на,
С онғы
е к ін ш іс і
т.
с ің ір д е н
с ің ір
б ө л ін е д і.
бү к іл
p o p l i t e u s -ті
п р о к с и .м а л д ы
басталады ,
б ек и тін
О ларды ң
д ер л ік
ж ерде
Ол
аты
үш
осы ған
будаға,
pes
б ір е у і
tib ia -н ы ң
медиалды
жауы п
жаткан
ш анды рға,
ү ш і н ш і с і т і з е б у ы н ы н ы ң а р т ы н д а ғ ы lig . p o p l i t e u m o b l i q u u m - r e а у ы с а д ы .
Саннын екі басты бүлшыкеті, т. biceps femoris,
3.
санны ң
л а т е р а л д ы ж и е г ін е ж а қ ы н д а у о р н а л а с а д ы , v a stu s la te r a lis-тен л атер ал д ы
б ү л ш ы қ е т а р а л ы к қ а л қ а м е н б ө л і н е д і . Б ү л ш ы к е т ек і б а с т а н т ү р а д ы . Ү з ы н
басы ,
caput longum,
m . s e m ite n d in o s u s -п ен б ір г е ш о н д а н а й т ө м п е с ін е н
бастал ады ; қы сқа басы ,
caput breve,
l i n e a a s p e r a f e m o r i s - т ің л а т е р а л д ы
с р н е у ін ің о р т а ң ғы ү ш т е н б ір ін с н ж ә н е sep tu m
i n t e r m u s c u l a r e l a te r a le
f e m o r i s - т е н ш ы ғ а д ы . Е к і б а с б і р г е к о с ы л ы п , к іш і ж і л і н ш і к т і ң б а с ы н а
б ек и д і.
4. Тақым бүлшықеті, т. popliteus,
үш бүры ш
п іш ін д і,
т ізе
б у ы н ы н ы ң а р т қ ы б е т і н д е ж а т а д ы . О р т а н ж і л і к т і ң e p i c o n d y l u s l a t e r a li s - i
ж ә н е т із е б у ы н ы қ а п ш ы ғы н а н (lig . p o p lite u m o b liq u u m ) б а ст а л ы п , асы қ
ж іл ік т ің артқы б е т ін ің п р о к си м а л д ы б ө л ім ін е б іт іс е ө с е д і.
Қызметі.
M m . s e m ite n d in o s u s , s e m im e m b r a n o s u s ж ә н е b ic e p s fem o r is
екі б у ы н арқы лы асы п ө т е т ін д ік т е н , ж а м б а с к о зға л м а й ты н ж а ғ д а й д а ,
ол ар б ір г е қ и м ы л дап сирақты т ізе б у ы н ы н д а б ү г е д і, санды ж азады . Ал
си р а қ қ о зға л м а й ты н ж а ғ д а й д а түлған ы үлкен б о к с е б ү л ш ы қ ет ім ен коса
ж а за д ы (т ік ей т е д і). Т ізе б ү г іл г е н к езд е, осы б ү л ш ы к ет т ер ол ж ағы н да
н е м е с е б ү л ж а ғы н д а ж ек е ж иы ры лы п, сирақты айналды рады . Сиракты
с ы р т қ а қ а р а й - е к і б а с т ы б ү л ш ы қ е т , ал і ш к е к а р а й s e m i t e n d i n o s u s ж ә н е
m.
se m im e m b r a n o su s
айналды рады .
М.
p o p liteu s
тек
б ір
ғана
т ізе
б у ы н ы н а э с е р е т іп , он ы б ү г е д і ж ә н е іш к е қарай б ү р а д ы .
Медиалды топ.
1. Қырлы бұлшықет, т. pectineus,
қасаға с ү й е г ін ің ж оғарғы тармағы
м е н қ ы р ы н а н ж ә н е lig . p u b ic u m s u p e r iu s -т е н б а с т а л ы п , т о м е н ж ә н е а з д а п
б ү й і р г е к а р а й ж ү р і п о р т а н ж і л ік т ің lin e a p e c t i n e a - с ы н а б е к и д і . Қ ы р л ы
бүлш ы қет
латералды
ж и е г ім е н
m.
ilio p so a s-п ен
жанасады .
Бұл
екі
б ү л ш ы қ е т б і р - б і р і м е н т ү й і с і п , ү ш б ү р ы ш п і ш і н д і ш ү ң қ ы р , f o s s a ili o p e c t i n e a
т ү з е д і, о н д а ж ам б а ста н ш ы ққан там ы рлар орн ал асады (1 6 6 -су р ет ).
2. Әкелетін ұзын бұлшықет, т. adductor longus,
қасаға сү й егі
ж о ғ а р ғ ы т а р м а г ы н ы ң а л д ы ң ғ ы б е т ін е н б а с т а л ы п , lin e a a sp era f e m o r is -т ің
м ед и а л д ы е р н е у ін е , он ы ң ортаң ғы ү ш т ен б ір ін е б ек и д і.
3. Әкелетін қысқа бұлшықет, т. adductor brevis,
ал ды ң ғы б ү л ш ы қ -
е т т е р д ің а сты н д а ж атады . О л қасаға с ү й е г ін ің алды ңғы б ет ін ен басталы п ,
l in e a a s p e r a f e m o r i s - т і ң м е д и а л д ы е р н е у і н і ң ж о ғ а р ғ ы б ө л і г і н д е б е к и д і .
4. Әкелетін үлкен бұлшықет, т. adductor magnus,
әк ел ет ін
б ү л ш ы қ е т т е р д ін іш ін д е г і е ң к ү ш т іс і. О л б а р л ы ғы н а н д а ә р і артқа қарай
ж а т а д ы ж ә н е о н ы а л д ы н а н п р о к с и м а л д ы б ө л і г і н m m . a d d u c t o r b r e v i s et
315

319.

167 - с у р е т. С анны ң т е р е ң бұлш ы қеттер і; алды нғы - б ү й ір ін е н қарағандағы
көрінісі.
1 - m. iliacus (кесілген); 2 - т . psoas major (кесілген); 3 - bursa iliopectinea; 4 - т .
pectineus; 5 - т . adductor longus; 6 - m. adductor magnus; 7 - a. et v. femorales; 8 - m.
gracilis; 9 - m. sartorius (кесілген); 10 - m. vastus medialis; 11 - m. rectus femoris; 12
m. gluteus medius (кесілген).
168 - сур ет. М ы қ ы н -бел бұл ш ы қ еті ж ә н е сан н ы ң әк е л г іш бұл ш ы қ етт ер тобы .
1 - m. adductor brevis; 2 - m. adductor longus; 3 m. adductor m agnus; 4 - hiatus
ten d in eu s (adductorius); 5 m. iliop soas; 6 - m. iliacus; 7 - m. p so a s major; 8 - m.
p so a s minor; 9 - m. quadratus lum borum .
longus жауып жатады. Қасаға және шонданай сүйектері тармақтары мен
tuber ischiadicum-нен басталып, m. adductor magnus латералды жаққа
қарай бағыт алып, linea aspera femoris-тің медиалды ернеуінің бүкіл өн
бойына ортан жіліктің медиалды айдаршығына дейін бекиді.
Бұлшықеттің жоғары талшықтары қасаға сүйегінен бекитін жеріне
дейін көлденең келеді және жеке кіші әкелетін бұлшықет, m. adductor
minimus деген атпен сипаттап жазылады (167, 168-суреттер).
316

320.

169
с у р е т. С анны ң алдыңғы ж ә н е м едиал ды топ бүлш ы кеттері.
1 - m. iliop soas; 2 - т . pectineus; 3 - т . adductor longus; 4 - т . adductor m agnus; 5
- т . gracilis; 6 - septum interm usculare fem oris m ediale; 7 - canalis adductorius; 8 m. vastus m ed ialis; 9 - m. rectus fem oris.
170 - с у p e t . Т ігін ш і, ж ің іш к е, жартылай сің ірл і ж ә н е жартылай жарғақты
б ү л ш ы қ е т т ер д ің сің ір л ер і; м едиал ды жағынан қарағандағы көрінісі.
1 - m. s em im em b ra n o su s; 2 tendo т . sem iten d in osi; 3 - tendo т . gracilis; 4 - tendo m.
sartorii; 5 lig. c o l l a t e r a l tibiale.
5. Жіңішке бұлшықет, m. gracilis, ұзын әрі енсіз бұлшықет
таспасы, әкелуші бұлшықеттердің массасының медиалды жағында
беткей орналасады. Оның басталатын жері қасаға сүйегінің төменгі
тармағында қасаға симфизінің жанында. Tuberositas tibiae-де сирақ
шандырына бекиді (170-сурет).
Қызметі. Барлық әкелуші бүлшықеттер аттартына сәйкес аздап
сыртқа қарай бүра, санды әкеледі. Ұршык буынының көлденең білігін
алдынан қиып өтетіндері (mm. pectineus, adductor longus et brevis) осы
буынды бүге алады, ал осы біліктің артына қарай орналасқан m . adductor
magnus керісінше, осы буынды жазады. Екі буынды аттап өтетін m.
gracilis санды әкелумен қатар тізе буынында сиракты бүгіп, оны ішке
қарай айналдырады.
317

321.

Сирақ бұлшықеттері
Сирақ бұлшықеттері аяқтың дисталды бөлігін - аяқ ұшын
қозғалтады және сан бұлшықеттері сияқты денені тік қалыпта ұстап,
оны жер бетінде орын ауыстыра қозғалтуға бейімдейді. Сондықтан
бұлар еңбек мүшесі ретіндегі қолдың қызметіне байланысты білек
бұлшықеттері сияқты аса нәзік дараланып, маманданбаған; керісінше,
үлкен бұлшықет массалары бірге тұтасып, ортақ сіңірге ие болып, тік
жүру кезінде дененің вертикалды қалпын сақтауға, ауқымды
қозғалыстар жасауға күштерін біріктіреді. Сирақ-асық буыны
фронталды білігі мен бақайлар буындары айналасындағы жасалатын
қимылдарға сәйкес бұлшықеттердің көбісі сирақтың алдыңғы және
артқы беттерінде, асықты және кіші жіліншік сүйектердің арасында,
алдынан (алдыңғы бұлшықеттер) және артынан (артқы бұлшықеттер)
орналасады. Аяқ ұшының сагитталды білік айналасындағы қозғалыстарына сәйкес, бұлшықеттер бүйір жағында да, кіші жіліншік
бойында да жатады (латералды бұлшықеттер).
Өздерінің шығу тегі жағынан бірінші және үшінші топтар дорсалды, ал екінші топ вентралды аяқ бұлшықеттеріне жатады. Артқы
топ басқаларына қарағанда күштірек дамыған. Олар беткей (балтыр
бұлшыеттері) және терең қабаттан тұрады. Барлық сирақ бұлшықеттері
бойлық бағытта өтіп аяқ ұшына бекиді. Олардың кейбіреуінің беку
нүктесі тілерсек сүйектері мен табан сүйектерінің негізінде, ал
басқаларынікі бақайшақтарда орналасқан. Бұлшықеттердің етті
бөліктері сирақтың проксималды бөлігінде орналасып, ал дисталды
бөлігінде аяқ ұшына қарай бұлшықеттер сіңірлерге ауысатындықтан,
сирақ конус пішінді болып келеді. Алдыңғы бұлшықеттер аяқ ұшы мен
бақайларды жазады. Аяқ ұшының артқы және табан жағынан келетін,
артқы және латералды бұлшықеттердің сіңірлері аяқ ұшын бүгеді.
Сондай-ақ артқы бұлшықеттердің кейбірлері бақайларды да бүгеді. Аяқ
ұшын негізінен оның медиалды немесе латералды жиегіне бекитін
сирақ бұлшықеттері пронациялайды және супинациялайды.
А лды ңғы топ.
т. tibialis anterior, бұл
топтағы ең медиалды орналасқан бұлшықет. Асықты жіліктің
айдаршығы мен бүйір бетінде проксималды 1/3 екі бөлігінде, сондай-ақ
сүйекаралық жарғақ пен fascia cruris-тен басталады. Ол асықты жіліктің
бойымен томен түсіп, қатты сіңірге ауысады, сіңір retinaculum mm.
extensorum superius et inferius астынан ең медиалды фиброзды өзек
арқылы аяқ ұшы сыртының медиалды жиегіне барып, сол жерде os
cuneiforme mediale және I табан сүйегіне бекиді (171-сурет).
Қызметі. Аяқ ұшын жазып, оның медиалды жиегін көтереді
(супинация); m. tibialis posterior-мен бірге аяқ ұшын әкеледі. Аяқ ұшы
1. А с ы қ т ы ж і л і к т і ң а л д ы ң ғ ы б ұ л ш ы қ е т і ,
318

322.

171
- с у р е т. Сиракты н алдынғы аймағы
мен аяқ ұшы сырты ңың т ер ең бүлш ы кеттер і,
о ң жағы.
1 - patella; 2 m em brana in tero ssea cruris; 3 - tibia;
4 - m. e x te n s o r h a llu c is lon gu s; 5 - ten do m. tibialis
an terioris; 6 - re tin a c u lu m e x te n s o r u m su p eriu s; 7
r e tin a c u lu m e x te n s o r u m in feriu s; 8
m .e x t e n s o r
h a llu c is b revis; 9 - m. in te r o s s e u s d o rsa lis; 11
m .e x t e n s o r d ig ito r u m lo n g u s .
қозғалмайтын жағдайда сирақты алға карай
кисайтып, оны аяқ үшының сыртына жақындатады.
2. Бақайларды ң ұзын жазгышы, т.
extensor digitorum longus, асықты жіліктің
латералды айдаршығынан кіші жіліншіктің
басы мен алдыңғы бетінен, сирақтың
сүйекаралық жарғағы мен шандырынан
басталып, төменде сіңірге ауысады. Ол сіңір
латералды өзек арқылы аяқ үшы сыртына
баратын төрт бөлікке бөлінеді. Аяқ ұшы
сыртында сіңірлер шашырай тарап, II-V
саусақтар сыртындағы сіңірлі созылмаға
бекиді. М. extensor digitorum longus-тің
дисталды бөлігінің латералды жағынан
бесінші сіңір құрайтын кішкене бүлшықет
будалары бөлінеді, ол retinaculum mm.
extensorum inferius астынан өтіп V табан
сүйегі негізіне бекиді. Бұл буда m. peroneus
(fibularis) tertius деп аталады. Оны адам үшін
жаңа бүлшықеттің (маймылдарда жоқ) - тік
жүру үшін қажетаяқ ұшы пронаторының
жекеленіп, бөліне бастауының бірінші сатысы деп қарауға болады.
Қызметі. М. peroneus tertius-пен бірге аяқ
үшын жазады, оның латералды жиегін
көтереді (пронация) және аяқ үшын бүйір
жаққа әкетеді. Аяқ ұшы қозғалмайтын
жағдайда оның қимылы m. tibialis anterior
қимылына үқсас. Сонымен бірге төрт бақайды (II-V) жазады.
3. Үлкен бақайдың ұзын жазгыш ы, т. extensor hallicus longus,
сипатталған екі бұлшықеттің арасында тереңде жатады, кіші
жіліншіктің медиалды жағы мен сүйекарлық жарғақтан басталып,
319

323.

ортаңғы өзек арқылы retinaculum mm. extensorum inferius астынан аяқ
ұшы сыртымен үлкен бақайға келіп, сол жерде оның дисталды
бақайшағына бекиді және проксималды бақайшаққа да буда береді.
Қ ы з м е т і. Аяқ ұшын жазады, оның медиалды жиегін көтеріп, үлкен
бақайды жазады. Аяқ ұшы қозғалмайтын жағдайда, басқа алдыңғы
бұлшықеттермен бірге сирақты алға қарай еңкейтеді.
Л атералды топ.
1.
А сы қты
ж іл ік
ш ы бы ғы ны ң
( к іш і
ж іл ін ш ік т ің )
ұзы н
бет жағында жатады және
кіші жіліншіктің басы мен бүйір қабырғасының проксималды үштен
бірінен, сондай-ақ сирақтың алдыңғы және артқы бұлшықетаралық
қалқалары мен шандырларынан басталады. Сіңір латералды толарсақты
артқы және томен жақтарынан айналып өтіп, retinaculum mm.
peroneorum superius астында синовиалды қапта жатады. Одан әрі өкше
сүйегі бүйір қабырғасындағы жүлгеге өтіп, сүйекте retinaculum mm.
peroneorum inferius арқылы ұсталып тұрады. Осыдан кейін сіңір аяк
үшының латералды жиегін орап өтіп, оның астындағы текше сүйек
жүлгесіне жайғасады. Сол жерде синовиалды қаппен қоршалып,
табанды қиғаш бағытта кесіп өтіп, оның медиалды жиегінде медиалды
сына тәрізді және I табан сүйектеріне бекиді.
Медиалды сынатәрізді сүйекке беку тек адамға тән (маймылдарда
жоқ), бұл сирақ пен аяқ үшы бұлшықеттерінің асықты жілік жағына
қарай ауысып, аяқ ұшының көлденең күмбезін нықталуын көрсетеді.
б ұ л ш ы қ е т і , т. p e r o n e u s ( f ib u la r is ) lo n g u s ,
2. А с ы қ т ы ж і л і к ш ы б ы ғ ы н ы ң ( к іш і ж іл ін ш ік т іо е ) қ ы с қ а
б ұ л ш ы қ е т і , т. p e r o n e u s ( f ib u la r is ) b r e v is , алдыңғы аталған бұлшықеттің
астында жатады. Оның сіңірі латералды толарсақтың артындағы ортақ
қынапта алдыңғы аталған бұлшықетпен бірге өтіп, tuberositas ossis
metatarsi V-re бекиді. Кейде V бақай жазғышының сіңіріне жіңішке буда
береді.
Қ ы з м е т і. Асықты жілік және жіліншік бұлшықеттерінің екеуі де
аяқ ұшын бүгеді, медиалды жиегін түсіріп және латералды жиегін
көтеріп, пронациялайды және әкетеді.
А ртқы топ.
Беткей қабат (балтыр бұлшықеттері).
балтыр
дөңесінің негізгі массасын құрайды. Ол екі бүлшықеттен түрады: т.
g a s tr o c n e m iu s бетінде орналасқан және т. s o le u s оның астында жатады;
екі бұлшықеттің төменде ортақ сіңірі болады (172-сурет).
М . g a s tr o c n e m iu s , б а л т ы р б ү л іи ы қ е т і, ортан жіліктің facies
poplitea-сынан екі айдаршықтың үстінен сіңірлі бастамасымен тізе
буыны қапшығымен түтасатын екі баспен басталады. Бастар сіңірге
ауысып, ол m. soleus сіңірімен қосылып, өкше сүйегі төмпесінің артқы
1.
320
С ирақты ң
үш басты
б ұ л ш ы қ ет і,
т.
t r ic e p s
su rae,

324.

172
- сур ет. Сирақты ң арткы
бүл ш ы қ етт ер і, о ң жағы; м едиал ды
жагынан қарагандагы к өрінісі.
1 - m. triceps surae; 2 tendo calcaneus;
3
m. tibialis posterior; 4
m. flexor
digitorum longus; 5 m. flexor hallu cis
longus; 6 - retinaculum m uscu lorum
flexorum .
бетіне бекитін қомақты ахилл
сіңіріне, tendo calcaneus (Achillis1)
созылады. Бекитін жерде сіңір
мен сүйек арасында түрақты
синовиалды қап, bursa tendinis
calcanei (Achillis) жатады (183сурет).
М. soleus, камбалатәрізді
булшықет, қалың және етті.
Балтыр бүлшықетінің астында
сирақ сүйектерінің көп бөлігін
алып жатады. Оның басталу
сызығы жіліншіктің басы мен
артқы бетінің жоғарғы 1/3-де
жатады, одан асық жілік бойымен
сирақтың ортаңғы 1/3-інің төменгі
1/3-імен шекарасына дейін төмен
түседі. Бұлшықет жіліншектен
асық жілікке асып өтетін жерде
сіңірлі доға, arcus tendineus m.
solei, түзеді, оның астына тақым артериясы мен n. tibialis келеді.
М. soleus-тің сіңірлі созылмасы ахилл сіңірімен қосылып кетеді.
2. Табан бұлшықеті, т. plantaris. Ортан жіліктің латералды
айдаршығының үстінде facies poplitea мен тізе буыны қапшығынан
басталып, ұзын және жіңішке сіңірге ауысады. Ол m. gastrocnemius
алдынан созылып, өкше төмпесіне бекиді. Бүл бұлшықет
редукцияланған және адамда рудименттік түзіліс болып табылады,
кейде болмауы мүмкін.
Қызметі. Бүкіл m. triceps surae аяқ бос түрғанда да, сондай-ақ аяқ
үшының ұшымен тіреп тұрғанда да сирақ-асық буынын бүгеді.
Бүлшықеттің тарту сызығы асықасты буыны білігіне медиалды
өтетіндіктен, аяқ ұшын келтіріп, супинациялайды. Дене тік түрған кезде
triceps surae (әсіресе m. soleus) дененің сирақ-асық буынында алдыға
1 Аныздық батыр Ахилл есімімен аталган, қейткені орың осал жері - өкшесі
(“Ахилл ә к ш есі” ) болған
321

325.

173 - с у р е т. Сирақты ң артқы бұл ш ы қ етт ер і,
о ң жағы; т ер ең қабаты.
1 m. popliteus; 2
m. tibialis posterior; 3
m.
peron eu s brevis; 4 ten do ca lca n eu s (к есіл ген ); 5
m. fle x o r h a llu cis lon gu s; 6 m. fle x o r digitorum
longus; 7 - m. s o le u s (к есіл ген ).
қарай құлап кетуіне кедергі жасайды.
Бұлшықет бүкіл дене салмағы түсетін
жағдайда жұмыс істейді, сондықтан өте
күшті және физиологиялық көлденеңі үлкен
болады; m. gastrocnemius сирақ пен аяқ ұшы
қозғалмайтын жағдайда екі буынды бұлшықет ретінде тізені бүге алады.
Терең қабат беткей қабаттан терең сирақ
шандырымен бөлінген, сирақтың алдыңғы
бетінде жататын үш аттас жазғыштарға
қарсы тұратын үш бүккіштен тұрады (173сурет).
3.
Бақайларды ң ұзын бүккіші, т. flexor
digitorum longus, асықты жіліктің артқы
бетінде терең қабатта медиалды орналасып,
содан басталады. Бұлшықет сіңірі медиалды
толарсақ артына түсіп, табан ортасында төрт
сіңірлерге бөлінеді, олар терт II-V бақайларға келіп, қол үшындағы терең бүккіш
сияқты m. flexor digitorum brevis сіңірін тесіп
өтіп, дисталды бақайшақтарға бекиді.
Бақайларды аздап бүгеді, бұлшықет
негізінен аяқ ұшына тұтастай эсер етеді,
аяқтар бос тұрған кезде оны бүгіп,
супинациялайды. Ол, сондай-ақ m. triceps
surae-мен бірге аяқтың ұшымен тұруға
(жүруге) қатысады. Тұрған кезде бұлшықет
аяқ ұшы күмбезін бойлық бағытта нықтауға
белсене қатысады, жүрген кезде бақайларды
жерге қарай қысады.
4.
А сықты жіліктің артқы бұлшықеті, т. tibialis posterior,
сүйекаралық жарғақта және ішінара асықты жілік пен кіші жіліншік
сүйектерінде, сирақ сүйектері арасындағы кеңістікті алып жатады.
Бұлшықет осы жерден басталып сіңірімен медиалды толарсақты айнала
табанға шығады, tuberositas ossis navicularis-ке, одан әрі бірнеше
будалармен үш сынатәрізді сүйек пен II-IV табан сүйектерінің
негіздеріне бекиді.
322

326.

Қызметі.
А я к ү ш ы н б ү г іп , m. tib ia lis an terior-м е н б ір г е он ы ә к е л е д і.
А як ү ш ы н ы ң м ед и а л д ы ж и е г ін е б ек и т ін баск а д а б ү л ш ы к ет т ер м ен б ір ге
( m . t i b i a l i s a n t e r i o r et т . p e r o n e u s l o n g u s ) m . t i b i a l i s p o s t e r i o r ая к ү ш ы
к ү м б е з і н н ы г а й т а д ы ; l ig . c a l c a n e o n a v i c u l a r e а р к ы л ы с о з ы л ы п , б ү л ш ы к е т
осы б а й л а м м е н б ір г е асы к сү й е к т ің басы н үстап түрады .
5.
Бақайды н
үзы н
т. flexor hallucis longus,
б ү к к іш і,
бүл-
ш ы қ е т т е р д ің т е р е ң к а б а т ы н д а л а т е р а л д ы о р н а л а с а д ы . К іш і ж іл ін ш ік т ін
арткы
б е т ін е н
басталады ;
сің ір
асы қ
сү й ек т ің
processus
p o sterio r-
ы н д а ғ ы ж ү л г е а р к ы л ы , s u s t e n a c u l u m tali а с т ы м е н ү л к е н б а к а й ғ а к е л і п ,
со л ж е р д е о н ы ң д и ст а л д ы ба к а й ш а ғы н а б ек и д і.
Қызметі.
Ү лкен
lo n g u s с ің ір ім е н
бақайларға
да
сиякты ,
ж әне
б ү г е д і,
эсер
m.
ете
алады .
fle x o r
супинациялайды ,
сон дай -ак
m.
fle x o r
d ig ito r u m
а р к а с ы н д а II ж ә н е тіпті III, I V
м ү м к ін б а й л а н ы сы
осы лай
бүлш ы қеттері
к ел т ір ед і
бакайды
С иракты ң
h a llic is
ая к ү ш ы
lo n g u s
баска
ая к
к ү м б е зін
да
үш ы н
арткы
б ү г е д і,
ал ды ң ғы -ар тк ы
бағы тта ны ғайтады .
АЯҚ ҰШЫ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
Аяқ
үш ының
бүлш ы қеттерге
да
қол
үш ы
жататы н
сияқты , о н д а
с ің ір л е р д е н
сирақтан
баска,
к ел ет ін
м ен ш ік т і
үзы н
кы сқа
б ү л ш ы қ е т т ер і бар; б ү л б ү л ш ы қ е т т ер сы ртқы ж ә н е табан б ү л ш ы к ет т ер і
болы п б ө л ін ед і.
С ы р т қ ы бү л ш ы қ ет т ер і.
Б а қ а й л а р д ы ң қ ы с қ а ж а з ғ ы ш ы , т. extensor digitorum brevis, аяк
үш ы ны ң сы р ты н да үзы н ж азғы ш
с ің ір л ер ін ің а сты н д а ж атады ж ә н е
о к ш е с ү й е г ін е н s in u s ta rsi-re к ір е б е р іс а л д ы н а н б а с т а л а д ы ( 1 7 4 -с у р е т ) .
А л ғ а қарай б а ғ ы т алы п , I-IV б а қ а й л а р ға ба р а ты н т ө р т ж ің іш к е с ің ір г е
б ө л ін е д і, о л а р m . e x te n s o r d ig ito r u m lo n g u s п ен т . e x te n s o r h a llu c is lo n g u s
с ің ір л ер ін ің
ларды ң
латералды
сы ртқы
с ің ір л і
ж и е к т ер ін е
қосы лы п, сол ар м ен
созы лм асы н
т ү зед і.
С ің ір ім ен
б ір ге бакайб ір ге
үлкен
бақ ай ға киғаш бараты н м ед и а л д ы кары нш а ө з алды на ж ек е m. ex ten so r
h a llu c is b r e v is д е п т е атал ад ы .
Қызметі.
I-IV б а қ а й л а р д ы ж азы п ол ар д ы л атер ал ды ж акка қарай
аздап әк ет ед і.
Т а б а н б ұ л ш ы қ е т т е р і . Ү ш т о п к а б ө л і н е д і : а) м е д и а л д ы ( ү л к е н б а қ а й
б ү л ш ы қ е т т е р і); ә ) л а т е р а л д ы (к іш к е н е бақ ай б ұ л ш ы қ е т т ер і); б ) ор таң ғы
(табан ор тасы н да ж атады ) (1 8 2 -су р ет ).
М едиал ды топ бүл ш ы қ еттер і
1.
Ү лкен
бақайды
әк ет ет ін
бұлш ы қет,
т. abductor hallucis,
та б а н н ы ң м ед и а л д ы ж и е г ін д е б етк ей ор н ал асады . Басталаты н ж ер і ө к ш е т ө м п е с ін ің p r o c e ss u s m e d ia lis -н ен ; retin a cu lu m m m . fle x o r u m ж ә н е
323

327.

tuberositas ossis navicularis,
медиалды тобық сүйекшесі
мен проксималды бақайшақтың негізіне бекиді.
2.
Үлкен
бақайдыц
қысқа бүккіші, т. f l e x o r
h a llu c is b r e v is , алдыңғы бұлшықеттің латералды жиегіне
жанасады; басталатын жері медиалды сынатәрізді сүйек
пен lig. calcaneocuboideum
plantare.
Тура алға қарай бағытталған бұлшықет екі медиал­
ды және латералды басқа
бөлінеді: олардың арасынан
m. flexor hallucis longus-тің
сіңірі өтеді. Екі басы да I табан
сүйек-бақайшақ буыны аймағында дәнтәрізді сүйектерге
және үлкен бақайдың прок­
сималды бақайшағының негізіне бекиді (175, 176-суреттер).
3. Үлкен бақайды әкелетін бұлшықет, т. a d d u c to r
h a llu c is , тереңде жатады және
екі бастан тұрады. Олардың
біреуі (қиғаш бас, c a p u t
o
b liq u u m ) текше сүйек пен lig.
174
с у р е т. О ң аяқ үш ы сыртының
қысқа бүл ш ы қ етт ер і мен ж азғы ш
plantare longum-нен, сондайб ү л ш ы қ е т т ер д ің сің ір л ер і, оң.
ақ латералды сынатәрізді
1
retinaculum m u scu loru m exten soru m
сүйек пен II-IV табан сүйекinferius; 2 - ten do m. tibialis anterius; 3
тері негіздерінен басталып,
ten do m. e x ten so ris h a llu cis longi; 4 - m.
ex te n so r h a llu cis brevis; 5 - m m . interossei
одан алға қарай қиғаш және
dorsales; 6 - m. E xten sor digitorum brevis;
аздап медиалды өтеді. Екінші
7 ten d in es m. e x ten so ris digitorum longi.
басы (көлденең, c a p u t tr a n s v e r s u m ) II-V табан-бақайшақ
буындарының қапшықтары мен табан байламдарынан басталады; одан
көлденең жүріп, қиғаш баспен бірге үлкен бақайдың латералды
дәнтәрізді сүйегіне бекиді.
Қ ы з м е т і. Медиалды топтың бұлшықеттері аттарында көрсетілген
қызметтерінен басқа, табанның медиалды жағында күмбезді нығайтуға
қатысады.
324

328.

175
с у р е т. Аяқ үшының табандық бүлшықеттері,
оң жағы.
1 - tendo m. flexoris hallucis longi; 2 - mm. lumbricales; 3 m. flexor hallucis
brevis; 4 m. abductor hallucis; 5 aponeurosis plantaris (кесілген); 6 - m. flexor
digitorum brevis (кесілген); 7 - m. quadratus plantae; 8 tendo m. flexoris
digitorum longi; 9 - m. flexor digiti minimi; 10 - m. abductor digiti minimi.
176 - с у p e t . Оң аяқ үшының табандық терең бүлшықеттері
(беткей бүлшықеттер мен сіңірлері алынған).
1 - m. adductor hallucis (caput transversum); 2 - m. adductor hallucis (caput
obliquum); 3 - m. flexor hallucis brevis; 4 - m. abductor hallucis; 5 - mm.
interossei plantares.
22— 210
325

329.

Л атералды топ бұлш ы қ еттері
1. К і ш к е н е б а қ а й д ы ә к е т е т і н б ү л ш ы қ е т , т. a b d u c to r d i g i t i m in im i,
табанның латералды жиегі бойында, басқа бұлшықеттерден бет жағына
жақын жатады. Өкше сүйегінен басталып, кішкене бақайдың
проксималды бақайшағының негізіне бекиді.
2. К і ш к е н е б а қ а й д ы ң қ ы с қ а б ү к к і ш і , т. f l e x o r d i g i t i m in im i b r e v is ,
V табан сүйегі негізінен басталып, кішкене бақайдың проксималды
бақайшағының негізіне бекиді.
Қ ы з м е т і. Табан бұлшықеттерінің латералды тобы бұлшықеттердің
әрқайсысының кішкене бақайға әсері онша емес. Олардың басты рөлі
аяқ ұшы күмбезінің латералды жиегін нығайтуда.
О р т а ң ғы топ бұ л ш ы қ ет т ер і.
1. Б а қ а й л а р д ы ң қ ы с қ а б ү к к і ш і , т. f l e x o r d i g i t o r u m b r e v i s табан
апоневрозы астында беткей жатады. Өкше төмпесінен басталып,
II-V бақайлардың ортаңғы бақайшақтарына бекитін торт жалпақ
сіңірге бөлінеді. Әрбір сіңір беку алдында екі аяқшаға ажырап,
олардың арасымен m. flexor digitorum longus-тің сіңірлері өтеді.
Бұлшықет аяқ ұшы күмбезін бойлық бағытта бекітіп, бақайларды
(II-V) бүгеді.
2. Т а б а н н ы ң ш а р ш ы б ұ л ш ы қ е т і , т. q u a d r a tu s p l a n t a z (m. flexor
accessorius), алдыңғы аталған бұлшықеттің астында жатады, өкше
сүйегінен басталады да, m. flexor digitorum longus сіңірінің латералды
жиегіне қосылады. Бұл буда бақайлардың ұзын бүккішінің қимылын
реттеп, оның тарту күшін бақайларға тура бағыттап отырады.
3. Қ ұ р т т ә р і з д і б ұ л ш ы қ е т т е р , т. lu m b r ic a le s , саны төртеу. Қол
ұшындағы сияқты бақайлардың ұзын бүккішінің төрт сіңірінен
шығып, II-V бақайлардың проксималды бақайшағының медиалды
жиегіне бекиді. Олар проксималды бақайшақтарды бүгеді; олардың
басқа бақайшақтарды жазу әсері өте әлсіз немесе жоқ деуге болады.
Олар бұған қоса басқа төрт бақайды үлкен бақай жағына қарай тарта
алады.
4. С ү й е к а р а л ы қ б ұ л ш ы қ е т т е р , m m . in t e r o s s e i, табан сүйектері
арасындағы кеңістіктерге сәйкес табан жағынан барынша терең
жатады. Қол ұшының аттас бұлшықеттері сияқты екі топқа бөлінеді:
үш табандық сүйекаралық бұлшықеттер, mm. interossei plantares, және
торт сыртқы сүйекаралық бұлшықеттер, mm. interossei dorsales.
Бұлардың орналасу жағынан айырмашылығы бар. Қол ұшында оның
ұстау қызметіне байланысты бұлшықеттер III саусақ айналасына
топталады, аяқ ұшында оның тірек рөлімен байланысты бұлшықеттер
II бақай төңірегіне, яғни II табан сүйегіне қатысты топтасады (177сурет).
Қ ы з м е т т е р і: шектеулі көлемде ғана бақайларды әкеледі және
әкетеді.
326

330.

177 - с у р е т. Сыртқы және табандық сүйекаралық
бүлшықеттер.
1 mm. interossei dorsales; 2 mm. interossei plantares.
АЯҚ ШАНДЫРЛАРЫ ЖӘНЕ СІҢІРЛЕР ҚЫНАБЫ
Мықын-бел бұлшықеті іш аймағында fascia iliaca-мен жабылған, ол
жалпы ішастарасты шандырының,/«^сш subperitonealis-тщ бір бөлігін
қүрай отырып, m. iliopsoas алып жатқан бүкіл аймактың жиектерімен
қаңқаға бекіп, ол бүлшықет үшін түйықталған орын түзеді. Шап
байламынан төменде fascia іііаса санға түсіп, сан бүлшықеттерін
қоршап түратын жалпақ сан шандырына, fascia lata, айналады. Шап
байламынан төменде сан үшбүрышы көлемінде, ол терең және беткей
екі жапырақшаға бөлінеді. Бірінші жапыракша сан тамырларынын
артынан өтеді. Беткей жапыракша сан тамырлары алдынан өтеді және
сан венасының латералды жағында бос орақтәрізді жиекпен, margo
falciformis, аяқталады.
Бүл жиек теріасты саңылауы, hiatus saphenus, деп аталатын үңғылды
шектейді, margo falciformis-те екі мүйіз деп аталатын бөліктерін
ажыратады. Fascia lata-ның терең жапырақшасымен қосылып кететін
төменгі мүйіз, cornu inferius, аркылы сан венасына қүятын vene saphena
327

331.

178 с у р е т. Ш аптың беткей
сақинасы ж ә н е теріасты саңылауы.
1 lig. inguinale; 2 anulus in guinalis
superficialis; 3 - crus m ediale; 4 - crus
laterale; 5 - hiatus saphenus; 6 cornu
inferius; 7 = v. saphena m agna; 8
m argo falciform is; 9 - cornu superius.
magna өтеді (178-сурет). Жоғарғы мүйіз, cornu superius, шап
байламына бекіп және оның
астында бұрылып, lig. lacunare-re
бітісе өседі. Hiatus saphenus
fascia cribrosa-мен жабылған (ол
лимфа тамырларымен шұрықтана тесілген санның теріасты
шелмайы), ол margo falciformis-пен бітісіп кетеді. Сан бұлшықеттерін
қоршайтын fascia lata бұлшықеттер арасында сүйектерге бекитін
тереңге қарай кететін өсінділер береді. Бұл өсінділердің біреуі санның
бүйір жағында жатады және санның латералды бұлшықетаралық
қалқасы, septum intermusculare femoris laterale деп аталады. Ол linea
aspera femoris-тің латералды ернеуіне бекіп, m. vastus lateralis-ті артқы
сан бұлшықеттерінен бөлінеді (атап айтқанда, m. biceps femoris-тен).
Басқа бұлшықетаралық қалқа, septum intermusculare femoris mediale,
санның медиалды жағына орналасады және әкелуші бұлшықеттердің
алдында, labium mediale linea aspera-ға бекиді.
Бұлшықетаралық қалқалардан басқа, fascia lata кейбір бұлшықеттердің жиегімен екі табақшаға ажырап, олар үшін тұйық қынаптар
түзеді. Fascia lata едәуір тығыз, әсіресе санның бүйір бетінде, сол жерде
оған сіңірлі талшықтар қосылып бітіседі (179-сурет). Ол бұл жерде
179
с у р е т . С анны ң төм ен гі 1/3
б ө л ігі бұл ш ы қ етт ер ін ің
сүй ек ті-ш ан ды р л ы ж ә н е
шандырлы қынаптары, о ң жағы.
1
fa scia lata; 2
бүккіш
б ұ л ш ы қ е т т ер д ің
сүйекті
ш андырлы қынабы; 3 - os femoris;
4
n. isch iad icu s; 5
әкелетін
б ұ л ш ы қ е т т ер д ің
сүй ек ті
ш андырлы қынабы; 6 - a. et v.
fem oralis; 7 - т ігін ш і бұлш ы қеттің
ш андырлы қынабы; 8
septum
interm usculare fem o ris m ed iale; 9 ж азғы ш б ұ л ш ы қ е т т ер д ің сүй ек ті ш андырлы қынабы; 10 - septum
interm usculare fem o ris laterale.
328

332.

бүкіл сан бойымен өтетін кен калыңдаған жолак, tractus iliotibialis-ті
түзеді. Ьүл жолак m. tensor fascia latae және т . gluteus maximus сіңірлері
ролін атқарады. Fascia lata дисталды жағынан тізе буынының алдыңғы
бетінде орналасады және содан кейін сирак шандырына ауысады; ол арт
жагынан fossa poplitea-ны жауып, сан мен сирак шандыры арасындағы
аралык бөлік болып табылатын fascia poplitea-ға созылады. Сөйтіп
санның жалпақ шандырының әр жердегі күрылысы түрліше: өте берік
бөліктерімен (мысалы, tractus iliotibialis) катар, әлсіз бөліктері де (fascia
cribrosa) болады.
Сирақ шандыры, fascia cruris, бүлшықеттермен жабылмаған жерде
сүйектермен түтасып-өсіп, сирақты қоршайды. Сирақтың арткы
жағында ол беткей және терең жапыракшалардан түрады. Беткей
жапырақша m. triceps surae-ні жабады, ал терең жапырақша асыкты
жілік пен жіліншікке жан-жағынан бекіп, осы бұлшыкет пен артқы
бүлшықеттердің терең қабаты арасында орналасады. Латералды
жағынан fascia cruris тереңге қарай жіліншік сүйекке бекитін екі
бүлшықетаралық қалқа береді. Олардың алдыңғысы, septum
intermusculare anterius cruris, mm регопеі-лердің алдынан, ал артқысы,
septum intermusculare posterius cruris, олардың артынан өтеді. Сирақтың
алдыңғы бетінде толарсақтардан жоғарылау, екі сирақ сүйектері (асық
жілік пен жіліншік) арасында шандырға көлденең жолақтар түрінде
фиброзды талшықтар араласып, жазғыштар сіңірлерінің жоғарғы
үстағышын, retinaculum mm. extensorum superius, түзеді. Бүл байлам
алдыңғы бүлшықеттердің сіңірлерін сүйектерге жапсыра қысады.
Сирақ-асық буыны алдында, дисталды жатқан жазғыштар сіңірлерінің
төменгі ұстағыштары, retinaculum mm. extensorum inferius-тің де
маңызы осындай, оның пішіні әдетте “У” әріпіне үқсайды. Бүл үстағыш
өкше сүйегінің латералды бетінен, ал терең қабатымен sinus tarsi-ден
басталып, содан кейін екі аяқшаға бөлінеді, олардың жоғарғысы
медиалды толарсаққа барады да, ал төменгісі қайықтәрізді және
медиалды сынатәрізді сүйектерге бекиді. Ол жазғыштардың сіңірлерін
қаусыратын беткей және терең табақшаларға бөлінеді, соның себебінен
жазғыштардың өтуі үшін терт фиброзды өзек (үш сіңірлі және бір
тамырлы) түзіледі. Retinaculum mm. extensorum inferius-тің басталатын
жері астында жататын ең латералды және ең кең өзек m. extensor
digitorum longus және т . peroneus tertius сіңірлерін өткізеді. Келесі өзек
m. extensor hallucis longus-тің сіңірін, ал үшінші, ең медиалды өзек т .
tibialis anterior сіңірін өткізеді. Сіңірлер өзектер арқылы өтіп,
синовиалды қынаптарымен қоршалады. Ортаңғының артында жатқан
төртінші өзекте тамырлар (a. et v. dorsales pedis) мен нерв (n. peroneus
profundus) орналасады (180, 181 -суреттер).
329

333.

1 8 0 - с у р е т. Бақайлар ж азғы ш тары ны ң ж ә н е кіші ж іл ін ш ік бұлш ы қеттері
сің ір л ер ін ің си н ов и ал ды қынаптары; алды ңғы б ү й ір ж ағы нан
қарағандағы көрінісі.
1 - v a g . ten din is m. e x ten so ris digitorum p e d is lon gi; 2 - v a g . ten din is m.
e x ten so ris h a llu cis longi; 3 - retinaculum m u scu lo ru m ex ten so ru m inferius;
4 - retinaculum m u scu loru m peron eoru m inferius; 5 retinaculum m uscu lorum
peron eoru m superius; 6 vag. s y n o v ia lis m m . p eron eoru m co m m u n is.
181 с у р е т . Бақайлары б үк к іш тер і м ен асықты ж ілік б ұл ш ы қ етт ер і
с ің ір л ер ін ің си н ов и ал ды қынаптары; м еди ал ды ж ағы нан қарағандағы к өрінісі.
1 vag. ten d in is m. tibialis anterioris; 2 - vag. s y n o v ia lis ten d in is m. tibialis
posterioris; 3 - vag. s y n o v ia lis ten d in is m. flex o r h a llu cis longi; 4 - vag. ten d in is m.
fle x o r is d igitoru m p ed is longi; 5 - retinaculum m u scu loru m flexoru m .
330

334.

I о л а р с а к т а р д ы ң ар ты н да с ін ір л ер д і с ү й е к т е р г е қабы сты р а кы саты н
ш анды р
калы ңдамалары
жатады .
Қ а л ы ң д а .м а
медиалды
ж ағы нда
т.
tib ia lis p o ster io r , т . fle x o r d ig ito r u m lo n g u s ж ә н е m. fle x o r h a llu c is lo n g u s
с ің ір л е р і
аркы лы
өкш е
с ү й е г іи е н
м едиалды
толарсакка
ө т ет ін
б ү к к іш т е р с ің ір л е р ін ің ү с т а ғ ы ш ы н , retin a cu lu m m m . fle x o r u m т ү з е д і. Ол
т е р е ң г е карай калқ алар ш ы ғары п , к ө р с е т іл г е н с ің ір л е р д ің ө т у і ү ш ін үш
с ү й е к т і - ф и б р о з д ы ө з е к , с о н д а й - а к a. t i b i a l i s p o s t e r i o r ж ә н е n. t i b i a l i s ү ш і н
б ір
ф и брозды ,
бет
ж ағы на
ж акы ндау
жатқан
өзек
т ү зед і.
Ө зектегі
с ің ір л ер б а й л а м а сты н д а ж е к е -ж е к е үш қы напқа қам ты лған. Л атералды
толарсақты ң
артқы
ж ағы ндағы
ш анды рды ң
қалы ңдамасы ,
к іш і
ж іл ін ш ік б ү л ш ы қ е т т е р і с ің ір л е р ін ің ж о ғ а р ғ ы ү ст а ғ ы ш ы н , retin a cu lu m
m m . p e r o n e o r u m s u p e r i u s -ті т ү з е д і . О л т о л а р с а қ т а н ө к ш е с ү й е г і н е к а р а й
mm.
peronei
lo n g u s
et
b r e v is
с ің ір л е р і
ү ст ім ен
созы лады ,
бүл
б ү л ш ы к е т т е р о н ы ң а с т ы н д а б і р с ү й е к т і - ф и б р о з д ы ө з е к т е ж а т а д ы . Екі
сің ір д е д и с т а л д ы ж ә н е азд а п т о м ен карай, ө к ш е с ү й е г ін ің латерал ды
б е т ін е
б ек и т ін ,
к іш і
ж іл ін ш ік
бүлш ы кеттері
сің ір л ер ін ің
төменгі
ү с т а ғ ы ш ы , r e tin a c u lu m m m . p e r o n e o r u m in fe r iu s -т ің а ст ы н а н ө т е д і. О сы
ү с т а ғ ы ш т ы ң а с т ы н д а ғ ы к ең іс т ік к ал к ам ен ә р б ір с ің ір д і ж е к е ө т к ізе т ін
екі
өзекке
кы наппен
б ө л ін ед і.
Mm.
қамты лған,
ол
peronei
қы нап
с ің ір л е р і
төм енгі
б ір
жалпы
жағы нда
синовиалды
retin a cu lu m
mm
p e r o n e o r u m i n f e r i u s а с т ы н д а ғ ы е к і ө з е к к е с ә й к е с ек і б ө л і к к е б ө л і н е д і :
А я қ ү ш ы н ы ң сы ртк ы ш а н д ы р ы , fa sc ia d o r sa lis p ed is, е д ә у ір ж ү к а л а у .
Т аб а н ш ан ды р ы алақан ш ан ды р ы сиякты ө т е к алы ңдаған ж ә н е ө зін ің
о р т а ң ғ ы б ө л і г і н д е т а б а н а п о н е в р о з ы н , a p o n e u r o s i s p la n t a r i s т ү з е д і ( 1 8 2 с у р е т ). Б үл а п о н е в р о з ө к ш е т ө м п е с ін е н б а к а й л а р н е г із ін е д е й ін к ер іл іп ,
ө з і н і ң п р о к с и м а л д ы б ө л і г ін д е ө з і ж а у ы п т ү р а т ы н m . fle x o r d ig ito r u m
b r e v is-п ен
аралары нан
б іт іс іп -ө с е д і.
көлденең
Бақайларға
талш ы қтар
карай
ө т ет ін
б у д а л а р б а қ ай л ар да с ің ір л е р д ің ф и б р о зд ы
апоневроз
бес
будаға
к ең ей іп
ж әне
б ө л ін ед і.
Бұл
кы наптары нда аякталады .
Т а б а н а п о н е в р о зы ж и е к т е р ін е н б ү л ш ы к е т т ер а р а сы м ен т е р е ң г е карай,
сүйекаралы қ бүлш ы к еттер ді ж ауы п түтаты н терең
б ек и т ін
екі
вертикалды
түйы кталм аған
үш
ш ы қ ет т ер ін ің үш
қалка
б ө л ік к е
к е т е д і.
б ө л е д і,
тобы на сәйкес
Бүл
олар
ш анды рға бары п
қалқалар табан ды
н е г ізін ен
толы қ
табан
бүл-
к ел ед і: л а т е р а л д ы , м е д и а л д ы
ж әне
аралы к. Б үны т а б а н д а ғ ы ір ің н ің т ар ал у ж о л д а р ы д е л е л д е й д і. Т а б а н д а
с ің ір л е р д і к ор ш ай ты н б ір н е ш е қы нап бол а д ы . О л ар ды ң б ір е у і,
tendinis т. peronei longiplantaris,
vagina
табанны ң терең қабаты нда m. peroneus
l o n g u s - т і ң с і ң і р і а й н а л а с ы н д а , о л с і ң і р т е к ш е с ү й е к ж ү л г е с і н д е , lig .
p lan tare lo n g u m а с т ы н д а о р н а л а с а д ы . Б аска б е с к ы н ап ,
digitales pedis,
б ү к к іш т ер
с ің ір л ер ін
бакайларды ң
vaginae tendinum
табан
ж ағы нда
корш ап, табан сүй ек тері бастары аймағы нан дисталды бақайш актарға
д ей ін созы л ады .
331

335.

1 8 2 -с у р е т . Табан апоневрозы (А) және табанның беткей бұлшықеттері
(Б), оң жағы.
A:.l - aponeurosis plantaris; 2 - sul. plantaris medialis; 3 - sul. plantaris lateralis;
Б: 1 - tendines m. flexoris digitorum brevis; 2 m. flexoris hallucis brevis; 3 mm
lumbricales; 4 tendo m. flexoris hallucis longi; 5 - m. abductor hallucis; 6 aponeurosis plantaris (кесілген); 7 - m. flexor digitorum brevis; 8 - m. abductor
digiti minimi; 9 m. flexor digiti minimi.
332

336.

Аяк топографиясы
Там ы рлар мен нервтер өтетін өзектер мен тесіктер. Foramen
ischiadicum majus арқылы m. piriformis өтеді, оның жоғарғы және те­
мени жагында foramen suprapiriforme жене foramen infrapiriforme саңылаулары калады; олар аркылы бөксе тамырлары мен нервтері өтеді.
Төменнен жапкыш жарғакпен толығатын касаға сүйектің sulcus
ohturatoriusA аттас тамырлар мен нервтер өтетін өзекке, canalis
obturatorius-ке айналады.
Жамбас сүйегі үстінде spina iliaca anterior superior-дан tuberculum
pubicum-ға lig. inguinale өтеді, ол сөйтіп, аталған сүйек пен байлам
арасындағы кеңістікті шектейді Осы кеңістікте өтетін fascia iliaca
өзінің латералды бөлімінде lig.
inguinale-мен бітісіп, ал медиалды бөлімінде одан ажырап,
қалыңдап, eminentia iliopubicaға бекиді. Бүл lig. inguinale жене
eminentia iliopubica арасындағы
fasciae iliaca-ның қалыңдаған
жолағы arcus iliopectineus деп
аталады.
Arcus iliopectineus man байламы астындағы бүкіл кеңістікті
екі тесікке бөледі: латералды,
бүлшықеттік тесік, lacuna mus­
culorum (on жерде n. femoralis
және m. iliopsoas жатады) жене
медиалды, тамырлық тесік,
lacuna vasorum, ол арқылы сан
артериясы мен венасы (вена
медиалды) өтеді. Тамырлар
lacuna vasorum-нан сан, сирақ
жене аяқ үшына өтеді. Тамыр­
лар мен нервтер жүлгелерде,
өзектерде, одан кейін қайтадан
183-сур ет. Сол аяқтың
латералды бетінің бүлшықеттер
рельефі.
1 - m. vastus lateralis; 2 - т . rectus
femoris; 3 - tr. lliotibialis; 4 -patella;
5 - m. tibialis anterior; 6
m.
gastocnemius; 7 - m. soleus; 8 - tendo
mm. peroneorum; 9 - tendo calcaneus;
10 - malleolus lateralis.
333

337.

184 с у р е т. Бүлшыкеттік ж әне
тамырлык тесік, шаптың беткей
сақинасы, оң жағы.
1 - lacuna m usculorum ; 2
arcus
ilio p ectin eu s;
3 lig . inguinale;
4
lacuna vasorum; 5 - anulus
fem oralis; 6 - lig. lacunare; 7 - anulus
inguinalis superficialis; 8 - funiculus
spermaticus; 9 a. et v. fem orales;
10 - n. fem oralis; 11 - m. iliopsoas.
жүлгелерде өтеді. Мынадай
жүлгелер мен өзектерді ажыратады (184-сурет).
Мықын-қыр жүлгесі, sulcus
iliopectineus , lacuna vasorum
соған ауысады, ол, m. iliopsoas
(латералды) және m. pectineus
(медиалды) арасында жатады,
содан кейін бұл жүлге, сан
жүлгесіне, sulcus fem oralis-ке жалғасады; оны түзетіндер - m. vastus
medialis (латералды) және mm. adductores longus et magnus (медиалды).
Екі жүлге де lig. inguinale (үстінен-үшбұрыш негізі), m. sartorius
(латералды) және m. adductor longus et magnus (медиалды) шектелген
сан үшбұрышында, trigonum fem orale, жатады. Mm. iliopsoas et
pectineus бұлшықттері fossa iliopectinea деген сан үшбұрышының түбін
түзеді. Бұл үшбұрыштың томен қараган ұшында sulcus femoralis
бүлшықеттер арасына еніп, санның төменгі үштен бірінде орналасып,
тақым шұңқырына баратын, әкелетін өзекке, canalis adductorius
айналады. Өзекті түзетіндер - m. vastus medialis (латералды жағынан),
m. adductor magnus (медиалды жағынан) және олардың арасын
жалғастырып сіңірлі табақша, lamina vastoadductoria (алдынан); оның
дисталды тесігін - m. adductor magnus будаларының ажырауынан
түзілген hiatus tendineus (adductorius) құрайды.
Canalis adductorius төменде ромбтәрізді такым шұңқырына, fossa
poplitea, ашылады. Ромбтың жоғарғы бұрышын түзетіндер - латералды
жағынынан m. biceps femoris, ал медиалды жағынан mm. Semi­
membranosus et semitendinosus, төмеңгі бұрышын m. gastrocnemius-тің
екі басы шектейді. Шұңқырдың түбін facies poplitea femoris және тізе
буынының артқы қабырғасы құрайды. Тақым шұңқырында лимфа
түйіндері мен шелмайы жатады. Жоғарғы бұрыштан төменгі бұрыша
карай шонданай нерві (немесе ол ажырайтын екі тармағы), сондай-ақ
тақым артериясы мен венасы өтеді. Бет жағынан тереңіне қарай олар
мынадай ретпен орналасады: нерв, вена, артерия.
334

338.

Тақым шүңкырынан сирактың арткы бүлшыкеттерінін беткей және
тсрсн кабаттары арасымеи өтетін және негізінен m. tibialis posterior
(алдынан) және т . soleus-тен (артынан) түзілетін сирак-такым өзегі,
canalis cruropopliteus басталады. Онда n. tibialis және a. et v. tibialis
posteriores-rep өтеді. Осы өзектін а. peronea бағытына сәйкес тармағы,
төменгі бүлшыкет-кіші жіліншік өзегі, canalis m usculoperoneus inferior
болып табылады, оны fibulae-нің ортаңғы үштен бірі және mm. flexor
hallucis longus et tibialis posterior түзеді. Сирактың жоғарғы үштен
бірінде fibula мен m. peroneus longus арасында canalis musculoperoneus
superior орналасады, онда n. peroneus su p erficial өтеді. Табанда табан
тамырлары мен нервтерінің жүру бағытына сәйкес mm. flexor digitorum
brevis жиектерінде екі жүлге бар: 1) медиалды, sulcus plantaris medialis,
аталған бүлшықет пен m. abductor hallucis арасында және 2) латералды,
sulcus plantaris lateralis сол бүккіш пен m. abductor digiti minimi
арасында.
Сан өзегі. Қалыпты жағдайда lacuna vasorum-ның медиалды
бүрышында, сан сақинасы, (inulus femoralis деп аталатын саңылау
болады. Сан сақинасын латералды жағынан сан венасы, алды мен
үстінен lig. inguinale, медиалды жағынан - шап байламы, lig. lacunare
жалғасы, артқы жағынан - lig. pectineale түзеді; соңғы os pubis бойымен
lig. lacunare-нің жалғасы болып табылады.
Саңылау дәнекер тінмен, septum femorale толған. Ол бүл жердегі
fascia transversalia-ның бөлігі болып табылады, ол сырт жагынан лимфа
түйінімен, ал іш қуысы жағынан ішастармен жабылған, ішастар бүл
жерде шұңқыр, fossa femoralis, түзеді. Сан сақинасы аркылы сан
жарықтары шығуы мүмкін және де ол әйелдерде еркектерге қарағанда
жиірек шығады, өйткені әйелдерде жамбас астауы ені кең
болғандықтан, ол үлкендеу болады. Жарык өткенде аталған саңылау
кіретін және шығатын тесіктері бар өзекке айналады.
Кіретін немесе ішкі тесік - бүл жоғарыда сипатталған сан сақинасы,
annulus femoralis. Шығатын немесе сыртқы тесік бұл margo falciformis
және оның cornua superius et inferius-пен шектелген hiatus saphenus-i.
Тесіктер арасындағы кеңістік сан өзегі, canalis femoralis, болып
табылады. Оның үш қабырғасы бар: сан венасынан түзілген латералды
кабырға, жалпақ сан шандырының терең жапырақшасынан түзілген
артқы қабырға және lig. inguinale мен fasciae latae-нің орақтәрізді
жиегінің cornu superius-i күрайтын алдыңғы қабырға.
Сан шандыры hiatus saphenus аймағында борпылдақтанған және
лимфа тамырларымен, v. saphena magna-мен тесіктелген, сол себепті
торлы табакша, fascia cribrosa деп аталады.
335

339.

А д а м н ы ң т ір ек -қ и м ы л
л е й т ін е р е к ш е л і к т е р і .
аппараты ны ң
жануарлардан
өзгеш е-
I. Тулга. Тік жүруге байланысты омыртқада иілімдер (кифоздар мен
лордоздар) пайда болады: бес сегізкөз омыртқасы бір сүйекке сегізкөзге - қосылып тұтасты, кеуде торы қол бұлшықеттерінің тірегіне
айналып, қысқарып, бірақ кеңейді (басым шама - фронталды); омыртқаны тікейтетін, m. erector spinae-нің массасы едәуір ұлғайды, ал
арқаның жалпақ бұлшықеті (тек адам ғана шалқасынан жатып үйықтай
алады) мен боксе бұлшықеттерінің де массасы өсті, әсіресе тұлғаны
ұршық буынында жазатын, отыру үшін жұмсақ жастыққа айналған
(адам ғана орындықта отыра алады) m. gluteus maximus бұлшықетінің
массасы өсті. Адам тәрізді маймылдар екі аяғында ұзақ тұрып, жүре
алмайды, олардың тұлғасы көп ұзамай алға қарай құлайды да, олар
қолдарына сүйенеді, өйткені оларда адамның тіктелген денесін тепетеңдікте ұстайтын шонданай (боксе) бұлшықеттері нашар дамыған.
II. Бас. Тік жүрумен байланысты бас сезім ағзаларымен коса
жоғарыда орналасатын болды. Бастың осы қалпын сақтауға көмектесетін
бас ұстағыш ш. stemocleidomastoideus-пен оның сүйекке бекитін жері
processus mastoideus - барынша дамиды. Мидың дамуына байланысты
оның орналасатын жері - бассүйек - барынша үлкейді (сыйымдылығы
1500 см3 дейін). Осыдан барып бассүйек бет бөліміне қарағанда едәуір
үлкендеу болып, маңдай биіктеп, тіктеліп, ал жақсүйектері кішірейеді.
Түсінікті сөз сөйлеуге байланысты os hyoideum-нен жоғары, әсіресе ауыз
айналасындағы ымдау бұлшық- еттері жақсы жетілген.
III. Қол. Ол еңбек мүшесіне айналады. Осыған байланысты оның
барлық бөліктері: иық, білек және қол ұшы қысқарады, бірақ сонымен
бірге олар аумақты және нәзік қимыл-қозғалыстар жасау қабілетіне ие
болды, атап айтқанда: 1) үйлесімді кәрі-шынтақ жілік буынында,
бұлшықеттердің пронаторлар мен супинаторлардың дамуына сәйкес
максималды пронация және супинация жасалады; 2) бас бармақтардың
дамуының арқасында заттарды жәй ұстап қана қоймай, оларды қаусыра
қармай ұстау; бұған қысқа қуысты сүйектердің үлкен мөлшері, ертоқым
тәрізді буын және thenar бұлшықеттері, әсіресе m. opponens жәрдем
етеді; 3) әрбір түтікті сүйекте бүккіш бұлшықеттердің жеке дамыған
бөлігі (mm. flexor digitorum superficialis et profundus, mm. umbricales
және interossei palmares) болуы арқасында әрбір саусақтың барынша
бүгілу қабілеті; 4) m. extensor digitorum-ның жоғары дамуы мен шеткі (I,
V) және II саусақтарда қосымша жазғыштардың болуы арқасында қол
ұшы мен әрбір саусақты барынша тіктеу қабілеті. Сонымен, қолдағы ең
басты айырмашылық еңбек құралдарымен тікелей жанасатын еңбек ету
мүшесінің ең негізгі бөлігі - қол ұшы құрылысынан байқалады.
IV. Аяқ. Ол дененің тірегі мен қозғалыс мүшесіне айналған. Тік
жүруге байланысты жамбас белдеуі сегізкөзбен берік байланысып
жамбас астауын түзген. Ол адамда барынша үлкейген; мықын сүйегінің
336

340.

канаттары едәуір жанына карай майыскан; angulus subpubicus тік
бүрышка дейін үлкейген (әйелдерде). Дененің тік калпына сәйкес
жамбас астауының кисаюы (ineicinatio) артып, ортан жіліктің мойны
мсн денесі арасындағы бүрыш азайған. Ұршык буынын иык буынымен
салыстырганда шектеулі кимыл-козғалыс жасайтындыктан, дененің тік
қалыптагы орныктылығы артты, дененің артка күлауына кедергі
жасайтын lig. iliofemorale және m. iliopsoas күшті дамыды; сирак
сүйектері пронация мен супинация кабілетіне ие бола алмады, аз
қозғалатын синдесмоздармен байланысып калды; тізе буыны
байламдары (крест тәрізді және коллатералды) буынды жазғанда тік
түруды жеңілдетіп, керілетіндей болып ығысты. Тік жүруге байланысты
аяк үшы маймылдарға тән үқсау кабілетін жоғалтып, бүкіл дене тірегіне
айналды. Маймылдардың жалпақ үстағышы аяқ үшының бастапқы
пішіні да қатты өзгереді: онда үш тірек пункті, әсіресе өкшеде, I бакайда
және V табан сүйегінде пайда болды да, сондыктан ол соккыны
жүмсартатын күмбезді күрылысқа ие болды. Осымен байланысты
кейбір тілерсек сүйектерінің, әсіресе, аяқ үшының жерге түсетін үш
тірек пунктінің біріне (артқысы) айналған өкше сүйегінің салмағы
артты. Керісінше, бақай бақайшактары өз маңызын жоғалтып,
кішірейді, ал кейбір жерде тіпті редукцияланады (мысалы, V бакайда).
Аяқ үшының сүйекті күмбездері берік байламдармен, әсіресе lig.
plantare longum және бүлшықеттермен нығайды. Бүлшықеттер аяқ
үшын бойлық бағытта да (бойлық күмбездер) - аяқ үшы мен бакай
бүккіштері (терең қабат), сондай-ақ көлденең бағытта да - m. peroneus
longus және m. adductor hallucis-тің көлденең басы - нығайтты.
Соның өзінде маймылдармен салыстырғанда адам үшін сирак пен
аяқ үшы бүлшықеттерінің бастамаларының латералды бағытта ал
бекитін жерлерінің медиалды жиекке ығысуы, олардың көбінің үлкен
бақайға жинатылып, оның жерге жабыса кысылуына, демек, аяк
үшының пронациясына жәрдемдесуі және аяк үшы күмбезін
нығайтады. Егер олар әлсіресе, аяқбасты маймылдардікі сияқты
жалпақтанады, ал бүл адам үшін патология (нормадан ауытку жалпақтабандылық) болып табылады.
ІШКІ АҒЗАЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ - SPLANCHNOLOGIA
Ііикі агзалар, viscera s. splanchna деп негізінен дене қуыстарында
(кеуде, іш, жамбас астауында) орналасқан ағзаларды айтады. Оған
асқорыту, тынысалу және несеп-жыныс жүйлері жатады. Ішкі ағзалар
зат алмасуға катысады; тек көбею қызметін атқаратын жыныс агзалары
ғана оған жатпайды. Бүл үрдістер өсімдіктерге де тән болғандықтан,
ішкі ағзаларды өсімдік тіршілікті ағзалар деп те атайды. Алғашқы кезде
хорда мен ми түтігінің жандарында дорзалды бөлікте дамитын
337

341.

бұлшықет жүйесінен өзгеше өсімдік тіршілікті ағзалар ұрықтың
вентралды бөлігінде басталып қаланады. Бұл жерде энтодермадан
алғашқы ішек түтікшесі түзіліп, ол дененің қайталама (екінші) қуысы,
coelom бар жұп целомдық қаптар түріндегі мезодерманың іштік
бөлімдерімен (mesoderma laterale) қоршалады. Энтодермаға жанасқан
қаптар қабырғалары мезодерманың ішкі (висцералды) жапырақшасын спланхнологиялық мезодерманы, ал эктодермаға жанасатын қабырғалар мезодерманың қабырғалық (париеталды) жапырақшасын - сомалық
мезодерманы түзеді. Осы жапырақшалардан сірлі қабықтар эпителилері
пайда болады. Эктодерма мен сомалық мезодерма дене қабырғасының
дамуына бастама береді де, ал ішек түтігі ас қорыту мен тынысалу
ағзалары дамуына негіз болады. Сомалық және спланхнологиялық
мезодерма ұрық денесі қуысын, coelom, шектейді, одан бөліну арқылы
төрт сірлі қабықша пайда болады: үшеуі кеуде қуысында (екі өкпеқап
қабы мен жүрекқап) және іш қуысында бір қабық (ішастар қабы) ұмада
ата бездерді қоршап тұратын екі кішкене сірлі қап бар; олар ішастар
қабынан бөлініп шыққан түзілістер болып табылады.
Басқа ішкі ағзаларға қарағанда несеп-жыныс жүйесінің дамуы
өзгеше жүреді. Бұл жүйенің бастамасы алғашқы ішек аймағында емес
мезодерманың әрі сомалық, әрі спланхнологиялық мезодермаға
жанасатын шекаралық бөлігінде пайда болады.
Құрсақішілік даму кезеңінде ішкі ағзалардың түзілуі филогенезді
бейнелейді. Бұл үрдіс кезінде алдымен жануарлардың басынан
құйрығына дейін созылатын түтік түрінде алғашқы (бірінші) ішек пайда
болады. Одан кейін осы түтіктен оның бас бөлімінде тыныс алу
ағзалары өсіп, құйрық бөлімінде несеп-жыныс ағзалары онымен
байланысады да, соның себебінен құйрық бөлімінде асқорыту, зәр
шығару және көбею ағзаларына ортақ клоака түзіледі. Күрделі
сүтқоректілерде несеп-жыныс ағзалары оқшауланып, жеке шығатын
болады. Нәтижесінде күрделі омыртқалылар мен адамда өсімдік
тіршілікті ағзалар тесіктер арқылы сыртқы ортамен қатысатын төрт
түтіктен тұрады: 1) асқорыту түтігі екі тесігімен - кіретін (ауыз) және
шығатын (anus) бүкіл денені бойлап өтеді; 2) бір кіретін тесігі (мұрын)
бар тынысалу түтігі; 3) несеп және 4) жыныс, олардың тек дененің
төменгі (артқы) шетінде, асқорыту түтігінің алдында ғана шығар
тесіктері бар: еркектерде - несеп шығару өзегі, әйелдерде - несеп
шығару өзегі мен қынап, яғни екі тесік болады. Бүкіл дене бойымен
созылатын және кірер әрі шығар тесіктері бар асқорыту түтігінен пайда
болған ағзалар барлық дене қуыстарында (көкірек, іш және жамбас
астауы) орналасады. Тынысалу түтігінен дамыған, бір кірер тесігі бар
және дененің бас жағында басталатын ағзалар кеуде қуысында
орналасады. Ақырында тек шығар тесігі бар несеп-жыныс ағзалары
негізінен іш және жамбас астауы қуыстарында орналасады. Осындай
жобамен құрылған өсімдік тіршілікті ағзалардың түтіктері түрлі
338

342.

бөлімдерінде әркелкі өсуіне байланысты пішіні жағынан күрделенеді.
Бүл өзгерістерінен ортак принципті байкауға болады: түтіктің аз
көлемінде барынша көп алмасу процесіне жағдай туады.
Кеуде, іш және жамбас астауы куыстарынын кабырғалары ерекше
сірлі кабыкпен астарланған (өкпекап, жүреккап, ішастар), олар ішкі
ағзалардын көп бөлігіне ауысып, оларды бекітуге көмектеседі.
Қүрылысы жағынан сірлі қабык, tunica serosa, талшыкты дәнекер тіннен
түрады, онык сырткы бос жағы бір кабатты тегіс эпителимен
(мезотелий) капталған. Ол астында жаткан тінмен әр жерде әркелкі
дамыған борпылдак сірлі шелмай кабаты, tela subserosa, аркылы
байланысады. Сірлі кабықтын бос беті тегіс әрі ылғалды, соның
салдарынан онымен жабылған ағзалар айнатәрізді жылтырап түрады.
Сірлі кабык тегіс және ылғалды болғандыктан козғалыс кезінде ағзалар
және олардың бөліктері арасындағы үйкелісті азайтады. Сірлі қабык
жок жерде ағзалардың беті талшыкты дәнекер тін қабатымен, adventitia
(латынша - сыртқы) жабылады, ол ағзаларды көрші бөліктермен байланыстырады. Ағзаларды сырт жағынан жабатын сірлі кабыкка карамақарсы шырышты қабық, tunica mucosa, олардың ішкі жабынын күрайды.
Оның сыртқы түрі ылғалды, шырышты затпен жабылған, түсі
қызғылттан ашык кызылға дейін (қантамырлардын канға толуына
карай) болып келеді.
Шырышты қабық мыналардан түрады (185-сурет):
1) эпителий; 2) lamina
propria mucosae (шырыты
қабықтың меншікті табакшасы); 3) lamina muscularis
mucosae (шырышты қабықтың бұлшықетті табақшасы).
Шырышты қабықтың меншікті табақшасы борпылдақ
дәнекер тіннен қүралған,
онда бездер мен лимфалық
түзілістер бар. Шырышты
қабықтың бүлшықетті табақшасы бірыңғай салалы бүл-
185 - с у р е т. Шырышты
қабықтың қүрылымы (үлгі).
1 - tela submucosa; 2 - lam.
muscularis mucosae; 3 - lam.
propria mucosae; 4 - epithelium; 5
- glandula; 6 - nodulus (folliculus)
limphaticus solitarius.
339

343.

186 - с у р е т. Көпжасуш алы экзокриндік б ездер дің құрылымы (үлгі).
A - қарапайым түтікті без; Б қарапайым альвеолды без; В - тармақталған
түтікті без; Г - тармақталған альвеолды без.
шықет тінінен тұрады. Бұлшықетті табақшаның астында дәнекер тін
қабаты - tela submucosa (шырышасты негізі) орналасып, ол шырышты
қабықты сыртқа қарай жатқан бұлшықетті қабықпен, tunica muscuaris,
байланыстырады. Шырышты қабықта шырышты зат бөліп щығаратын
жекелеген эпителий жасушаларынан (бокалтәрізді жасушалар немесе
біржасушалы бездер) басқа эпителий жасушаларының бездер түсетін
күрделілеу кешендері де, glandulae (грекше aden, осыдан бездердің
қабынуы adenitis) болады. Бездер түтікті (қарапайым түтік), альвеолды
(көпіршікті) және аралас - альвеолды-түтікті болып бөлінеді. Безді
эпителиден тұратын түтік немесе көпіршік қабырғалары секрет бөліп
шығарады, ол без тесігі арқылы шырышты қабықтың бетіне ағып
шығады. Қарапайым бездер бір түтік немесе көпіршектен, ал күрделі
бездер ақыр аяғында бір түтікке - шығару түтігіне құятын тармақталған
түтіктер немесе көпіршіктер жүйесінен тұрады. Күрделі без әдетте
бір-бірінен дәнекер тін қабаттарымен бөлінетін үлесшелерге, lobuli
бөлінеді (186-сурет).
Шырышты қабықта әдетте лимфа тіні болады, ол торлы дәнекер тін
(оның талшықтары тор, reticulum, түрінде орналасқан) болып табылады;
оның ілмектерінде лимфоциттер орналасады. Кей жерлерде лимфа тіні
лимфа түйіншелері немесе фоликулалар түрінде жиналады. Бала кезде
лимфа тіні жақсы дамиды.
Түтікті ағзалардың сыртқы сірлі қабығы пен ішкі шырышты қабығы
арасында орналасқан бұлшықетті қабық, tunica muscularis, бірыңғай
салалы бұлшықеттен тұрады; ас қорыту жолының жоғарғы және
төменгі бөлімдерінде оның құрамына көлденең-жолақты (ерікті)
талшықтар да кіреді.
340

344.

АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ
Ac қорыту жүйесі, systema digestorium, тағамды механикалык және
химиялық жолмсн өидеп, тамақтың өңделген бөліктерін сіңіріп, калған
бөліктерін сыртка бөліп шығаратын ағзалар кешені болып табылады.
'Гүрлі жануарлар мсн адамнын ас корыту жолының кұрылысы эволюция
барысында ортаның пішінін түзу әсеріне байланысты. Адамның ас
қорыту жолының үзындығы 8-10 м және ол ауыз куысы, жұтқыншақ,
өңеш, асказан, жіңішке ішек және тоқ ішек деген бөлімдерге бөлінеді.
Тіршілік ету калпы мен қоректену сипатына карай ас корыту
жолының бүл бөлімдері түрлі сүтқоректілерде түрліше дамыған. Өзінің
химиялық қүрамы жағынан жануар денесінен өзгеше келетін өсімдік
текті азық-түлік көбірек өңдеуді керек ететіндіктен, өсімдік-қоректі
жануарлардың ішегі үзындау келеді, әсіресе тоқ ішек өте-мөте дамиды,
кейбір жануарларда, мысалы, жылкыларда соқыр өсінділер пайда
болып, оларда өңделмеген тамақ қалдықтарының ашу үрдісі жүреді.
Ксйбір шөпқоректі жануарлардың асқазаны бірнеше камераға бөлінеді
(мысалы, сиыр асқазаны төрт камерадан түрады). Ал, жыртқыштарда,
керісінше, ішек қысқалау, тоқ ішек нашар дамыған, асқазан әруақытта
бір камералы. Талғаусыз қоректенетін жануарлардың ас қорыту жолы
аралық орын алады. Адамда
солардың қатарына жатады.
Эндотермалды (бірінші) бастапқы ішек үш бөлімге бөлінеді:
1) алдыңғы бөлім (алдыңғы
ішек), одан ауыз қуысының
артқы бөлігі, жүтқыншақ, өңеш,
асқазан, он екі елі ішектің
алдыңгы бөлімі дамиды, 2)
ортаңғы бөлім (ортаңғы ішек)
жіңішке ішекке айналып дамиды
және 3) артқы бөлім (артқы
ішск), одан тоқ ішек дамиды
(187-сурет).
187 - с у р е т. Ac қорыту жолының
үлгісі.
1 - pharynx;
2 - esophagus
[oesophagus]; 3 - ventriculus [gaster];
4 - duodenum; 5, 14 - colon
transversum; 6 - jejunum; 7
colon
descendens; 8 - colon sigmoideum; 9
rectum; 10 - appendix vermiformis; 11
- ilium; 12 - caecum; 13 - colon
ascendens.
23—210
341

345.

A c қ о р ы т у ж о л ы н ы ң ж е к е л е г е н б ө л ік т е р ін ің ә р тү р л і қ ы зм ет т ер ін е
қ арай б ір ін ш і іш е к т ің үш : ш ы р ы ш ты , б ұ л ш ы қ е т т і ж ә н е д ә н е к е р т ін д і
қабы қтары ны ң
құры лы сы
ас
қоры ту
т ү т іг ін ің
түрлі
б ө л ім д ер ін д е
әркелкі болады .
АЛДЫҢҒЫ ІШЕК ТУЫНДЫЛАРЫ
Ауыз қуысы
Ауыз қуысы, cavitas oris ( г р е к ш е stoma - а у ы з , о с ы д а н с т о м а т о л о г и я )
е к і б ө л і м г е б ө л і н е д і : а у ы з к і р е б е р і с і , vestibulum oris, ж ә н е а у ы з қ у ы с ы ,
cavitas oris propria. Ауыз кіреберісі д е п с ы р т ы н а н е р і н д е р м е н ұ р т т а р
а р а с ы н д а ғ ы , іш ж а ғ ы н а н т іс т е р м е н қ ы з ы л и е к т е р а р а с ы н д а ғ ы к е ң іс т ік т і
ай тады . А у ы з т ео ігі,
rima oris,
арқы лы ауы з к ір е б е р іс і сы ртқ а аш ы лады
(1 8 8 -су р ет).
188 - с у р е т. Ауыз қуысы, cavitas oris, және жұтқыншақ қуысы, cavitas
pharyngis; бастың сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
1 - cavitas oris propria; 2 - vestibulum oris; 3 meatus nasi inferior; 4 - vestibulum
nasi; 5 - sinus frontalis; 6 - concha nasalis media; 7 concha nasalis inferior;
8 - concha nasalis superior; 9 - sinus sphenoidalis; 10 tonsilla pharyngealis
(adenoidea); 11 - ostium pharyngeum tubae [auditivae]; 12 - torus tubarius;
13 - palatum molle (velum palatinum); 14 pars oralis pharyngis; 15 - tonsilla
palatina; 16 -isthmus faucium; 17 radix linguae; 18 - epiglottis; 19 - plica
aryepiglottica; 20 - pars laryngae pharyngis; 21 - cartilago cricoidae;
22 =esophagus [oesophagus]; 23 - trachea; 24 cartilago thyroidae; 25 os
hyoideum; 26 m. genoihyoideus; 27 - m. genoiglossus; 28 - mandibula.
342

346.

189 - с у р е г. А у ь п куысы,
cavitas oris; аллынан
карагандагы көрінісі.
1 labium superius; 2 - frenulum
labii superioris; 3, 1 2 - g in g i v a e ;
4 - arcus dentalis superior; 5 palatum durum; 6 - palatum m olle
(v e lu m palatinum); 7 - arcus pala­
to g lo s s u s ; 8 - arcus palatopharyngeus; 9
ton silla palatina;
10 - үртты ң к есіл ген беті; 11 arcus d entalis inferior;
13
labium inferius; 14 - frenulum
labii inferioris; 15 - dorsum
linguae; 16 - fauces; 17 - uvula
palatina; 18 raphe palati.
Еріндер,
labia
oris,
сыртынан терімен, іш жағынан шырышты қабықпен
жабылған ауыздың дөңгелек
бүлшықетті талшықтары болып табылады. Езуде, ершдер, ерін дәнекері, comissura
labiorum, арқылы бір-бірмен
байланысады. Еріндерде тері шырышты қабыққа өтеді, ол жоғарғы
еріннен қызылиек, gingiva, бетіне созылып, орта сызық бойымен жақсы
байқалатын жүгеншік, frenulum labii superioris, түзеді. Frenulum labii
inferioris әдетте нашар дамыған. Ұрттың, Ъиссае, кұрылысы да
еріндердікіндей, бірақ бүл жерде m. orbicularis oris орнына үрт
бүлшықеті, m. buccinator, орналасады.
Cavitas oris propria алдыңғы және латералды жағында тістерден
бастап артқы жағында аранға, fauces, дейін созылады. Ауыз қуысы
жоғарғы жағынан қатты таңдаймен және жұмсақ таңдайдың алдыңғы
бөлігімен шектелген; оның түбін ауыз көкеті, diaphragma oris (жүп m.
mylohyoideus) түзеді. Онда тіл жатады. Ауыз жабылғанда тілдің беті
таңдаймен жанасады да, cavitas oris олардын арасындағы тар
саңылаутәрізді кеңістікте орналасады. Шырышты кабық тіл үшының
төменгі бетіне өтіп, орта сызық бойымен тіл жүгеншігін, frenulum
linguae, түзеді. Жүгеншіктің жан-жағында төменгі жақсүйек асты және
тіласты сілекей бездерінің тесігі бар кішкене тіласты бүртіктері,
caruncula sublingualis, байқалады. Caruncula sublingualis-тен латералды
және артқа қарай әр жағынан тіласты қатпары, plica sublingualis,
созылады, ол осы жерде орналасқан тіласты сілекей безінен түзіледі
(189-сурет).
343

347.

Таңдай
екі бөліктен тұрады. Оның алдыңғы үштен екісінің
сүйекті негізі, palatum osseum (жоғарғы жақсүйектің таңдайлық және
таңдай сүйектің горизонталды табақшасы) бар, бұл қатты таңдай,
palatum durum; артқы үштен бірі, жұмсақ таңдай, palatum molle,
фиброзды негізі бар бұлшықетті түзіліс болып табылады. Мұрын
арқылы тыныс алғанда ол төмен қарай қиғаш салбырап, ауыз қуысын
жұтқыншақтан бөліп тұрады. Таңдайда орта сызық бойында таңдай
жігі, raphe palati, байқалады. Жіктің алдыңғы шетінде бірнеше
көлденең қатпарлар (алтауға жуық), plicae palatinae transversae,
байқалады, олар кейбір жануарларда тамақты механикалық өңдеуге
көмегін тигізетін таңдай буылтықтардың рудименттері болып
табылады. Қатты таңдайдың төменгі бетін жабатын шырышты қабық
тығыз фиброзды тін арқылы сүйек қабығымен тұтасып-бітіскен.
Ж ұ м с а қ т а ң д а й , palatum molle, шырышты қабықтың дупликатурасы болып табылады, онда фиброзды табақша - таңдай апоневрозымен қоса бұлшықеттер, сондай-ақ бездер жайғасады. Оның
алдыңғы жиегі қатты таңдайдың артқы бөліміне бекіп, ал жұмсақ
таңдайдың артқы бөлімі (таңдай пердесі, velum palatinum) томен әрі
артқа қарай салбырап тұрады, оның ортасында тілшігі, uvula, болады.
Жұмсақ таңдай бүйірлері жағынан доғашықтарға айналады.
Олардың алдыңғысы, arcus palatoglossus, тілдің бүйір жағына келеді, ал
артқысы, arcus palatopharyngeus, жұтқыншақтың бүйір қабырғасына
бекиді. Алдыңғы және артқы доғашықтардың арасында таңдай
бадамшасы, tonsillapalatina, орналасқан шұңқыр жатады. Әрбір таңдай
бадамшасы лимфа тінінің сопақ пішінді жиыны болып табылады.
Бадамша доғашықтар арасындағы үшбұрышты ойыстың көбін алып
жатады. Бадамшаның вертикалды бағыттағы шамасы 20-25 мм
алғы-артқы бағыттағы шамасы 15-20 мм, көлденең шамасы 12-15 мм.
Бадамшаның эпителимен жабылған медиалды беті бұдыр пішінді және
онда ұңғылдар көп. Бадамша өте жұқа фиброзды қапшықпен
қоршалған. Ең жақын қантамыр a. facialis, ол кейде осы деңгейде
жұтқыншаққа өте жақын келеді. Операция жасағанда мұны есте сақтау
керек. Шамамен бадамша безден 1 см жерден a. carotis interna өтеді.
Жұмсақ таңдайдың құрамына мына бұлшықеттер кіреді (190сурет). 1. Т а ң д а й - ж ұ т қ ы н ш а қ б ұ л ш ы қ е т і , т. palatohparyngeus,
жұмсақ таңдай мен hamulus pterygoideus-тен басталып, томен жұтқыншаққа, arcus palatopha- ryngeus-тің ішінде келіп, қалқанша шеміршектің артқы жиегі мен жұтқыншақ қабырғасында аяқталады. Таңдай
пердесін томен, ал жұтқыншақты жоғары қарай тартады, сонда
жұтқыншақ қысқарады, жұмсақ таңдайды жұтқыншақтың артқы қабырғасына жабыстырады.
Т а ң д а й , palatum,
344

348.

2. Таңдай-тіл бұлшыкеті, т. palatoglossus, жүмсак
таңдайдың төменгі бетінен
басталып, arcus palatoglossus
кабатымен томен түсіп, тілдің бүйір кабырғасында т .
transversus linguae-re айналып аяқталады. Таңдай пердесі томен түсіреді, бүл кезде
arcus palatoglossus керіліп,
жүтқыншақ тесігі тарылады.
3. Таңдай пердесін көтеретін бүлшықет, т. levator
veil palatin i , бассүйек негізінен басталып, евстахии
түтігінен жұмсақ таңдайға
келеді. Таңдай пердесін көтереді.
4. Таңдай пердесін керетін бүлшықет, т. tensor veli
palatini, евстахии түтігінен
басталып тік томен жүріп,
hamulus processus pteriodei-ді
айналып өтіп, осы жерден тік
бүрыш жасай медиалды бағытта бүрылып, жұмсақ таңдай апоневрозына бітіседі.
Таңдай пердесін көлденең
бағытта кереді.
190 с у р е т Ж үм сақ таңдайды ң
5. Тілш ік бүлшықеті, т.
бүлш ы қеттер і (үлгі).
uvulae, spina nasalis posterior
1 m. tensor v eli palatini; 2 - т . levator veli
мен жүмсақ таңдай апоневроpalatini; 3 - ham ulus pterygoideus; 4 - m.
palatoglossu s; 5
m. uvulae; 6 - m.
зынан басталып, тілшікте
palatopharyngeus.
аяқталады. Тілшікті қысқартады.
Тілш ік, uvula, дененің тік қалыптағы кезінде жақсүйектің томен
салбырауына кедергі болып, ауыз қуысын саңылаусыз жасайды, тек
адамда ғана болады.
Ауыз қуысын жұтқыншақпен жалғастыратын тесік аран,fauces, деп
аталады. Ол бүйір жақтарынан доғашықтармен, arcus palatoglossus,
жоғарғы жағынан-жүмсақ таңдаймен, төменгі жағынан тіл арқашығымен шектелген.
345

349.

T IC T E P
Тістер, dentes, шырышты қабықтың тамақты механикалық өңдеуге
арналған сүйектенген өсінділері болып табылады. Филогенез жағынан
тістер жақсүйектердің жиегінде өсіп, бұл жерде жаңа қызметке ие болған
балық қабыршақтарынан пайда болтан. Тозу салдарынан олар әлденеше
рет жаңарып алмасып отырады: қарапайым омыртқалыларда өмір бойы
көп рет жаңарады да, ал адамда екі рет алмасады (уақытша - сүт тістер,
dentes decidui, және тұрақты тістер, dentes permantes). Кейде 3 рет ауысады
(100 жасқа келген еркектің тістерінің үшінші рет ауысуы кездесті).
Акула қабыршаты құрылысында тістің ең басты бөліктері тіс
кіреукесі (эмалі) мен дентин көрінеді, сондықтан акулатәрізді балықтардан адамта дейінгі эволюция үрдісінде тістердің гомологиясы
туралы айтуға болады. Эволюция барысында жорталаушылардың тістері жақсүйектерінде беріктеу орнығып, соның нәтижесінде жақттың
ұяшықтарында орналасқан түбір бөлігі мен тамақты механикалық
өңдейтін сыртқы бөлігін - тіс сауытын ажыратады. Соның өзінде
құрылықта тіршілік етуге байланысты қорек түрінің көптігінен тістер
дамып, мамандана бастайды. Соның нәтижесінде балықтардағы тек
қоректі ұстауға арналған бірыңтай сүйір тістердің орнына сүтқоректілерде әр алуан қорек түрін ұстап, өңдеуге арналған түрлі пішінді
тістер пайда болады, атап айтқанда: айырып-үзу үшін (ит тістер), кесу
үшін (күрек тістер), ұстау үшін (премолярлар) және ұнтақтау үшін
(молярлар) (191, 192, 193, 194-суреттер).
Талғаусыз қоректенетіндерге жататын адамда осы
тістердің барлық түрлері сақталған. Алайда ұстап алу
қызметінің жақсүйектерден
қолта ауысуына байланысты
оның жақсүйектері кішірейіп,
тістерінің
саны
азайған.
Мәселен, плацентті сүтқоректілерде тіс саны 44-ке жетеді
(тіс формуласы 3 1 4 - 3 ) .
191 с у р е т. Ж оғарғы
ж ақ сүй ек т ің түрақты тістері
м ен таң д ай ды ң шырышты
қабығы; астынан қарағандағы
көрінісі.
1 - p lica e palatinae transversae; 2
papilla
incisiva;
3
d en tes
in cisivi; 4 - dens caninus; 5 d entes
prem olares; 6 - d entes m olares.
346

350.

192 - с у р е т. Түракты тістер
ж ә н е оларды ң тубірлері: он
жагынан карағандағы көрінісі.
(Ж оғарғы ж ақ сүй ек тін
үяшыктык ө с ін д іс ін ін ж ә н е
төм ен гі ж ак сүй ек тін үяшыктық
б ө л іг ін ің алдыңғы б ү й ір бөлігі
алынган; ж оғаргы ж ақсүйек
койнауы ашылған).
1
sinus m axillaris; 2
dentes
premolares; 3 - dentes canini; 4 dentes incisivi; 5 for. mentale; 6 dentes m olares; 7 - mandibula.
Жаңа Дүниенің кеңтанау маймылдарының тістері аздау: 2 1•3 •3 = 36, ал
Ескі Дүниенің тартанау маймылдарында және адамда тіс саны одан да
аздау: 2 • 1 • 2 • 3 = 32, соның өзінде адамда 3-ші азу тіс (акыл тіс) өте
кеш шығады, бүл тістердің регрестену бағытын көрсетеді. Ауытқу
(аномалия) ретінде тісі шықпаған адамдар да болған. Тістер өте ертедегі
омықалылардың денесінде қаңқаның баска бөліктерінен пайда болған
бірінші қатты әүрылымдарболып табылады. Палеонтологтор палеозойдың аяқ кезінде омыртқалылардың пайда болғанын осы кезге дейін
сақталып қалған тістерінен ғана білген. Тістердің пішіні коректену
тәсілі мен тіршілік бейнесіне сәйкес келетіндіктен, палеонтолог
тістеріне қарап жануарлар мен адамның қазба формаларын аныктай
алады.
193 - с у р е т. Түрақты тістер , d en tes perm anentes, о ң ж ағы ны ң тілдік беті.
1 - d e n te s in c isiv i; 2 - den s caninus; 3 - dentes premolares; 4 - d en tes m olares.
347

351.

194 с у р е т. Т өм ен гі
ж а қ сүй ек т ің тұрақты тістер і,
dentes permanentes;
ж оғар ы дан қарағандағы
к өрінісі.
1
dentes in cisivi; 2
dens
caninus; 3 dentes premolares;
4
dentes m olares; 5
dens
serotinus.
Т іс т ер д ің
дамуы .
Адам тістері шамамен
ұрықтык дамудың жетінші аптасында дами бастайды. Осы кезде болашақ жоғарғы және төменгі
жақсүйектердің ұяшықтық өсінділері аймағында
ауыз қуысын қаптайтын
эпителидің қалыңдаған жері пайда болып, ол доғатәрізді табақша
түрінде астыңғы жағындағы мезенхимаға бітісе өсе бастайды. Көп
ұзамай бұл эпителий табақшасы тереңге қарай өсуін жалғастыра, ұзына
бойына бір-бірімен тік бұрыш жасай орналасқан екі табақшаға бөлінеді.
Алдыңғы немесе ұрт-ерін табақшасы одан әрі ажырап, еріндер мен
ұрттарды қызылиектен бөлетін және ауыз кіреберісін түзуге әкелетін
ашық эпителий қатпарына айналады.
Артқы, тіс табақшасы тіктеу орналасқан. Осы табақшаның жиегінде
колбатәрізді томпайған эпителий өсіп-ұлғайып, болашақ сүт тістердің
бастамасын қалайды. Бұл томпақтар тіс колбалары немесе кіреукелік
ағзалар деп аталады. Кіреукелік ағзалар түзілгеннен кейін тіс
табақшасы тереңдей өсіп, кіреукелік ағзалар оның алдыңғы (яғни ерін
немесе ұрт жағына карай) жағында орналасады.
Дамып келе жатқан кіреукелік ағза пайда болғаннан кейін көп
ұзамай тостаған немесе қоңырау пішінге келеді, оған сәйкес ұңғыл тіс
бастамасын түзетін мезенхимамен толады.
Кіреукелік ағзалар біртіндеп тіс табақшасымен байланысын
жоғалтып, тіс бастамалары мүлде оқшауланады.
Оқшауланған тіс бастамаларында тістің құрам бөліктері пайда
болады, бұл кезде эпителий жасушалары кіреукеге бастама береді,
қызылиек бүртігінің мезенхималық тінінен дентин мен ұлпа түзіліп, ал
алғашқы кезде кіреукелі ағзаны тіс қапшығы түрінде қоршап тұрған
мезенхимадан цемент пен түбір қабығы пайда болады.
Tic бастамасы өскен сайын тіс ұяшықтарының сүйекті қабырғалары
да биіктей береді.
348

352.

Тістер кағу, gomphosis (грекше-шеге), аркылы косылып, жоғарғы
жоне төменгі жаксүйектін үяшыктык өсінділерінін үяшыктарында
орналасады. Бүл кагу деген атау дүрыс емес, шынында тістер сырттан
кағып енгізілмейді, ішінен өсіп шығады. Ұяшыктык өсінділерді
жабатын шырышты кабык - кызылиек, gingivae деп аталады. Бүл жерде
шырышты кабык фиброзды тін аркылы сүйек кабығымен тығыз
түтасып-өседі; кызылиек тіні кантамырларға бай да (сондыктан оңай
канайды), ал нервтерге кедей.
Tie пен кызылиектің бос жиегі арасындағы науатәрізді батыңкы
кызылиек калтасы деп аталады.
Әрбір тіс, dens, мына бөліктерден түрады: 1) тіс сауыты, corona dentis,
2) тіс мойны, collum dentis, 3) тіс түбірі, radix dentis, тіс сауыты кызылиектен шыгып түрады, мойын (тістің сәл кысыңкы бөлігі) қызылиекпен
каусырылады, ал түбір тіс үяшығында орналасып, тістің үшымен, apex
radicis, аякталады, онда жай көзбен-ак үштың кішкене тесігі, foramen
apicis, көрініп түрады. Осы тесік арқылы тіске кантамырлар мен нервтер
келеді. Тістің ішінде куыс, cavitas dentis орналаскан, ол қуыстың ең
көлемді бөлігі - сауыттык бөлігі мен куыстың тарылатын бөлігі - canalis
radicis dentis, түбір өзегі деп аталатын бөлімінен түрады. Өзек тіс үшында,
жоғарыда аталган үш тесігімен ашылады. Tie куысын кантамырлар мен
нервтерге бай үлпа, pulpa dentis, толтырып түрады. Tic түбірі үяшыктық
сүйек кабығы, periodontium, аркылы тіс үяшыктарымен тығыз түтасады.
Tie, периодонт, үяшық қабырғасы мен қызылиек тіс ағзасын күрайды.
Тістің қатты заты мыналардан түрады: 1) дентин, dentium; 2) кіреуке,
епатеіит және 3) цемент, eementum. Тісті қүрайтын заттың көбісі дентин. Кіреуке сыртынан тіс сауытын жауып, ал цемент тіс түбірін
каптайды (195-сурет).
Жақсүйектерде тіс сауыттары сыртында жайғасып, жоғаргы және
төменгі тіс доғалары түрінде орналасқан, оларда 16-дан тіс болады.
Әрбір тістің 5 беті болады: 1) ауыз кіреберісіне қараған, кіреберістік
беті, facies vestibularis, ол алдыңғы тістерде еріннің шырышты
кабығымен, ал артқы тістерде ұрттың шырышты кабығымен жанасады;
2) ауыз қуысына қараған тілдік беті, facies lingualis 3) және 4) өз
қатарындағы көршілес тістермен түйісу бет\, facies contactus. Тістердің
тістер доғасы орталығына бағытта қараған беттері facies mesialis (meso,
грекше - арасында) деп белгіленеді. Алдыңғы тістерде бүндай беттер
мсдиалды, арткы тістерде алдыңғы болады. Тістер доғасының
орталығына карама-қарсы жаққа бағытталған түйісу беттері дисталды,
facies distalis, деп аталады. Алдыңғы тістерде бүл бет латералды, ал
арткы тістерде - арткы болып табылады; 5) шайнау беті немесе карсы
тістерімен кабысу беті, facies occlusalis.
Тістегі патологиялық үрдістердің болған жерін анықтау үшін
стоматологтар аталған беттерге сәйкес терминдерді пайдаланады:
349

353.

195
с у р е т. Т іст ің құры лысы
(үл гі).
1 - e n a m e lu m ; 2 d e n tin u m ; 3 p u lp a d e n tis ; 4
g in g iv a ;
5 c e m e n tu m ; 6 - p e r io d o n tiu m ; 7
сүй ек ; I - corona dentis; II - cervix
d entis; III - radix dentis; IV - can alis
rad icis dentis.
вестибулярлы, оралды, медиалды, мезиалды, дисталды,
окклюзиалды, апикалды (apex
radicis бағытына қарай).
Тістің оң немесе сол жаққа
жататынын анықтау үшін үш
белгіні пайдаланады: 1) түбір
белгісі; 2) тіс сауыт бұрышының белгісі; 3) тіс сауытының қисықтық белгісі.
Жеке тістің жоғарғы неме­
се төменгі жақсүйекке қатысты
екенін тіс сауыты пішіні, сондай-ақ түбірлердің пішіндері
мен саны арқылы анықтауға
болады. Сондықтан тістердің
белгілі бір тобының тіс сауытының пішіні мен түбір санын ғана емес,
сол топтың әрбір тісінің тіс сауыты пішіні мен түбірі санын білу керек.
Әрбір жақсүйекте төртеуден болатын күрек тістердің, dentes
incisivi, пішіні қомақты тамақты кесіп-бөлетін қашаутәрізді келеді.
Жоғарғы күрек тістердің сауыты кеңдеу, ал төменгі күрек тістер сауыты
екі есе енсіздеу. Төменгі күректістердіое бүйір жақтарынан қысыңқы,
түбірі біреу. Түбір ұшы аздап латералды қисайған.
Жогаргы медиалды курек тіс - күрек тістер тобындағы ең ірі тіс.
Оның сауытының еріндік беті көлденең және бойлық бағыттарда дөңес.
Оның үш кішкене бойлық буылтығы бар, олардың әрқайсысы шайнау
бетінде бедерімен аяқталады. Ортаңғы буылтықтың екі жағында
біреуден бойлық ойық жатады. Tie сауытының тілге қараған беті
көлденең және бойлық бағыттарда ойыс келеді. Мойын бөлімінде
төмпешік, tuberculum dentale болады, одан тілге қараған беттің
дисталды және мезиалды жиегімен тістің шайнау жиегіне қарай кететін
буылтықтар шығады. Тістің үш белгісінен тіс сауытының қисықтығы
барынша айқын білінеді. Түбірі конус пішінді және сауытынан
ұзындау; бүйірлік жүлгелері онша байқалмайды. Оның үш беті бар:
еріндік беті және екі апроксималды беттері.
350

354.

Жогаргы латералды күрек тіс - медиалды күрек тістен кішілеу
жонс о д а н мынадай өзгешеліктері бар: тіс сауытының еріндік бетіндс
о р т а и г ы бойлык жүлге орналасады, ал онын екі жағында тістердің
ксссі ін жиегіиде бір-бірден кішкене төмпешік жатады. Медиалды күрек
іістсрге К а р а г а н д а бүлардын тілге караған бетінде бүйірлік буылтык
жаксы байкалады. Кобіне осы бетінде тіс төмпешігінен окклюзиалды
(юмендеу) орналаскан үнгыл болады.
М е д и а л д ы б е т і д и с т а л д ы б е т і н е К а р а г а н д а ү з ы н д а у ж ә н е тік б ү р ы ш
ж асай
к е с е т ін
л е к г е н с д і.
М едиалды
бағы тта
Гіс
ж иекке
сауы ты
айналады ,
ал
бүры ш ы ны н
дисталды
б е л іг іс і
беті
е д ә у ір
ж ак сы
дөңге-
байкалады .
к ү р с к т іс т ік ін с К а р а г а н д а т ү б ір і к ы с к а л а у , м е з о д и с т а л д ы
к ы сы ң кы :
көп
ж ағдайда
ол
т ү з у , б ү й ір
ж үлгелері
болады .
Д и с т а л д ы б с г і м е д и а л д ы б е т ін е К ар аган да д ө ң е с т с у .
Медиалды жопе латералды томепгі күрек тістер. Төменгі күрек
тістср екі жаксүйекте де сн кішксне тістср. Медиалды күрек тіс көрші
дисталды күрек тіске Караганда кішілеу. Екі тістің де барлык күрек
тістерге тән белгілері бар. Олардың тіс сауыттары нагыз кашау пішінді.
Ол алдыңғы бетінде бойлық багытта сәл дөңсстеу де, көлденсн багытта
жалпактанган, арткы бетінде бойлык багытта ойыстанып, көлденең
багытта жалпактанган. Буылтықтар онша дамымаган, кейде болмайды.
Түбірі едәуір жайпақтанган.
Медиалды күрек тісте бүрыш пен түбірдің кисыктык белгілері
болмайды. Оң жақтағы медиалды күрек тісті сол жактағыдан айыру үшін
түбірдегі айкын байқалатын латералды бойлык жүлгенің маңызы бар.
Медиалдыға Караганда латералды күрек тістің сауыты кеңдеу де,
гүбірі қомақтылау. Бүл тісте бүрыш пен түбір белгілері айқын, ал
кисықтык белігісі нашар білінеді.
Ит тістер, dentes сапіпі, әрбір жақсүйегінде екеуден болады, бүйірлерінен қысыңкы және бүйір жүлгелері бар үзын жалғыз түбірі бар. Tie
сауыгының бүрыш жасай түйісетін екі кескіш жиегі бар; оның мойнының
тілге араған бетінде төмпешік орналасады. Ол тілдік және еріндік беттері
кескіш жиегінде түйісетіндей болып жайпақтанған. Оның вестибулярлык
бсті көлденең және бойлық бағыттарда дөңес. Онда әр уақытта, әсіресе
кескіш жиегіндс бетті кіші-мезиалды бөлікке және үлкен-дисталды бөлікке
бөлетін жаксы байқалатын бойлық білік болады. Тілдік бетінде мойынға
карай тістің төмпешігінде түйісетін бүйірлік буылтыктар айкын байқалады.
Tie сауытының кескіш жиегі 2 жартыдан түрады: кішілеу - медиалды жарты
жонс үлкендеу - дисталды жарты, бүлар жиектің үшында тогысады. Жиектің
дисталды жартысы мезиалды жартыға Караганда сәйкесті апроксималды
бстке карай тіктеу түседі. Ит тістергс барлык тіс белгілері тән (түбірінің,
бүрышының, тіс сауыты қисыктығының).
351

355.

Жогаргы ит тіс. Сауыты қомақты. Оның түйісу беттері кескіш
жиекке қарай едәуір ажырайды. Tie сауытының тілдік бетінде қомақты
ортаңғы буылтық өтеді, ол тіс төмпешігінен басталып, едәуір қалыңдап,
кескіш жиекке қарай кеңейеді. Жанасу беттері негізінде кеңдеу де, бірақ
қысқалау. Түбірі қомақты және барлық тістер түбірлері ішіндегі ең
ұзыны. Оның апроксималды беттері кең. Ерін жиегі тіл жиегімен
салыстырғанда доғал әрі кең.
Төменгі ит тіс жоғарғыдан кішілеу. Сауытының кіреберістік
бетінде де, сондай-ақ тілдік бетінде де бойлық буылтықтар нашар
байқалады. Tie сауытының кіреберістік беті сәл дөңес, тілдік беті ойыс;
түйісу беттері параллелді келеді, соның өзінде мезиалды беті мойынға
қисаймаған, ал дисталды беті оған шамалы қисайған. Сауытының
кескіш жиегі жоғарғы ит тістікіне қарағанда қысқалау да және оның
медиалды бөлігінің ұзындығы жағынан дисталды бөлігінен айырмасы
шамалы. Жоғарғы ит тістікіне қарағанда түбірі қысқалау, жалпақтау,
жақсы байқалатын бойлық жүлгелері бар. Үшында түбірі екіге бөлініп,
кейде қос түбірге айналуы мүмкін.
Ит тістердің алдында орналасқан тістер бір бағытта өзгеріске
ұшыраған - оларда тіс сауыты жалпақтанып, кескіш жиек - тіс ұшы,
cuspis dentalis, түзілген; ал олардың артқы жағында орналасқан тістер
басқа бағытта өзгерген: тамақты ұстап, ұнтақтауға арналған тіс сауыты
жақсы дамыған, ал ит тістер бейтарап аймақта қалғандай бастапқы
конус пішінін және тістің өте ертедегі қызметін - тамақты жару және
жұлып-бөлу қызметін сақтап қалған. Сондықтан олар алдыңғы (күрек
тістер) және артқы (азу тістер) тістердің шекарасында орналасқан.
Кіші азу тістер, dentespremolares, әрбір жақсүйгінде төртеуден ит
тістерден кейін орналасқан. Біріншісі мезиалды, ал екіншісі дисталды
орналасады. Tic сауыттарының қабысу бетінде екі тіс төмпешігінің,
tuberculum dentale, болуы тән. Сондықтан бұл тістер екі төмпешікті - dentes bicuspidati, деп атайды. Төмпешіктердің біреуі кіреберістік, екіншісі тілдік бетінде. Түбірі жалғыз, бірақ көбіне
бірінші жоғарғы премолярда екіге бөлінеді; ол алдыңғы-артқы бағытта жалпақтанған.
Бірінші жогаргы кіші азу тіс, сауытының кіреберістік беті ит тістің
осындай бетіне ұқсайды. Оның шайнау жиегі ұрт төмпешігінде
түйісетін мезиалды және дисталды бөліктерден тұрады. Мезиалды
бөлік көбінесе ұзындау және әдетте, горизонталды дерлік өтеді;
дисталды бөлігі тіктеу түседі. Төмпешіктен ұрттық бетіне екі жағынан
бойлық жүлгелермен шектелген буылтық келеді. Tie сауытының
қисықтық белгісі керісінше. Tie сауытының тілге қараған беті ұрттық
бетіне қарағанда енсіздеу, дөңестеу және дөңгелектене тіл төмпешігіне
ауысады. Оның түйісу беттері төртбұрышты және сәл дөңестеу.
352

356.

олардын сн дөңес жері беттің үрттык жартысындағы кабысу жиегінде
жатады да, көрші тістермен жанасуға арналады. Қабысу беті трапеция
пішінді; ондагы үрттык төмпешік тілдік төмпешікке Караганда сәл
биіктеу. 'Гүбірі мезиодисталды бағытта кысынкы. Оның проксималды
беттерінде бір-бірден терең жүлгелер бар және олар айкын шекарасыз
тілдік бетке және бүрыш жасай кіреберістік бетке ауысады.
Екіиші жогаргы кііиі азу тіс, әдетте, біріншіден кішілеу. Пішіні
жагынан олардың арасындағы айырмашылык болмашы гана. Ұрттык
төмпешік екінші премолярда біріншіге қарағанда нашар дамыған.
'Гүбірі конустәрізді, көбіне жалғыз. Түйісу беттерінде терең жүлгелер
көрінеді. Түбір өзегі айырылған немесе біреу болады.
Бірінші жогаргы кіші азу тісті екіншіден ажырату үшін бірнеше
белгілерді пайдаланады; бірінші тістің үрттық төмпешігі тілдік
төмпешікке қарағанда биіктеу; түбірі едәуір қысыңқы және көбіне
айырылған; екінші тістің түбірі конус пішінді және тек үшында гана
ажырауы мүмкін; тіс сауыты төмпешіктері бір деңгейде дерлік орналасқан. Бірінші тіс сауытының кіреберістік беті үшбүрышты және екінші кіші азу тіске Караганда көбінесе ит тістің сәйкес бетіне үксайды.
Бірітиі томеигі кіші азу тіс. Төменгі кіші азу тістер жоғарғыларға
Караганда кішілеу, көлденең кесіндісінде шеңбер пішінді, шартәрізді
сауыты бар. Бірінші кіші азу тіс сауытының кіреберістік беті тілдік
жагына қарай қисайған; тілдік беті кіреберістік бетке Караганда
енсіздеу және төмендеу; түйісу беттері дөңес те, мойын жагына қарай
нашар еңкейеді. Ең дөңес жерлері көрші тістермен түйісу аймагында
жатады. Tie сауытының кабысу бетіндегі тілдік төмпешік үрттық
төмпешіктен едәуір кішілеу де, сондыктан бүл бет тілдік жагына карай
еңіс. Түбірі тік, өте сирек қисаяды, шеңбері тегіс, соның нәтижесінде
тісті жүлганда ротацияны қолдануға болады. Тістердің белгілерінен
түбір белгісі айқын байқалады.
Екітиі томенгі кіші азу тіс. Оның сауыты алдыңғы тіске Караганда
біршама үлкендеу. Tie сауыты білігі түбірінің білігімен ауыз куысының
түбіне қарай ашылатын бүрыш түзеді. Tie сауытының қабысу беті
төртбүрышты әрі ауыз қуысының түбіне қарай сәл еңістеу. Ұрттық
және тілдік төмпешіктерді бөлетін жүлгеден қосымша жүлгелер шығуы
мүмкін, ондай жағдайда үш төмпешікті тіс пайда болады. Tic
сауытының осындай пішіні арқасында кіші азу тістері тамақты үсактап,
үнтақтайды. Түбірі бірінші төменгі кіші азу тістікіне Караганда конус
пішінді болып келеді. Сонымен қатар ол қомакты, әрі үзын. Тістің
барлық белгілері айкын байқалады.
Үлкен азу тістер, dentes molares, әрбір жак сүйегінде алтаудан
орналасқан және алдынан артқы жагына қарай кішірейеді: бірінші - ең
үлкені, үшіншісі - ең кішісі. Үшінші тіс кеш шыгады және акыл тіс, dens
353

357.

serotinus, деп аталады. Сауытының пішіні текшетәрізді, қабысу беті
шаршытәрізді болып келеді, жоғарғы тістер ромбтәрізді, үш немесе
одан да көбірек төмпешігі болады. Tie сауытының мұндай пішіні үлкен
азу тістердің атқаратын қызметіне тамақты үнтақтауға байланысты.
Жоғарғы үлкен азу тістердің үш түбірі бар: екеуі ұрттық түбірлер, біреуі
тілдік түбір; төменгі үлкен азу тістердің түбірі екеу: алдыңғы және
артқы. Ақыл тістің үш түбірі конустәрізді бір түбірге айналып қосылып
кетуі мүмкін. Тістердің бұл тобы үшін тіс сауытының қисықтық белгісі
тән.
Бірінші жогаргы улкен азу тіс. Сауыты қомақты, оның қабысу беті
ромб пішінді, ұзын диагоналы беттің алғы ұрттық нүктесінен дисталды
тілдік нүктесіне қиғаш өтеді. Бұл беттің төрт төмпешігі “Н” әріпі
пішінін түзетін үш жүлгемен бөлінген. Соның өзінде мезиалды ұрттық
және тілдік төмпешіктер дисталды төмпешіктерге қарағанда ірі болады.
Сауыттың тілдік беті кіреберістік бетіне қарағанда енсіз, әрі дөңес;
түйісу беттері шайнау жиегінде - тістердің түйісетін жерлерінде дөңес
болып келеді. Тістің үш түбірі бар: екеуі ұрттық түбір (мезиалды,
ұзындау және дисталды) және біреуі тілдік түбір.
Екінші жогаргы улкен азу тіс біріншіден кішілеу. Tie сауытының
сыртқы түрі мен қабысу бетінің сипатына қарай бұл тістің бірнеше
түрлерін ажыратады.
Ең жиі кездесетін түрі - сауыттың қабысу бетінде үш төмпешікбар:
екеуі ұрттық төмпешік және біреуі тілдік төмпешік. Қабысу бетінің
ұшы тіл жағына қараған үшбұрыш пішінді.
Екінші түрі - қабысу бетінде төрт төмпешік бар да, тіс бірінші үлкен
азу тіске ұқсайды. Мұндай жағдайда екінші жоғарғы үлкен азу тісті
бірінші тістен түбірлеріне қарай ажыратады: бірінші тісте тілдік түбір
екі ұрттық түбірі аралығына қарсы орналасады; екінші тістің тілдік
түбірі мезиалды ұрттық түбірге қарсы орналасады және тіпті онымен
қосылып - тұтасып кетуі мүмкін.
Үшінші түрі (сирек) - сауыты үш төмпешік пішінді, төмпешіктер тіс
доғасын қиғаш қиып өтетін бір қатарға орналасады. Бүкіл сауыт енсіз,
қысыңқы.
Екінші жоғарғы азу тістің үш түбірі алдыңғы тістің түбірлерінен
қысқа. Олар жиі қисайып, қосылып кетеді; көбінесе тілдік түбір
алдыңғы ұрттық түбірмен қосылып кетеді.
Үшінші жогаргы улкен азу тіс. Азу тістер тобындағы ең кішісі,
оның сауытының пішіні тым өзгергіш келеді. Көбіне оның үш шайнау
төмпешігі болады - екі ұрттық төмпешік және бір тілдік төмпешік.
Төмпешіктер саны аз немесе көп болуы мүмкін. Тістің үш түбірі болады,
бірақ олар көбінесе бірге қосылып-тұтасып, қосылған жерінде бойлай
354

358.

өтетін жүлгелері бар конустәрізді түбір түзеді. Көбіне бүл не мүлде
дамымайды, не жарып шыкпайды.
Бірініиі томепгі улкен азу тіс. Сауыты текше тәрізді. Қабысу беті
шаршы, онда екі тілдік, екі үрттык және бір дисталды - барлығы 5
төмпешік орналаскан. Ұрттык төмпешіктер комакты және тілдік
төмпешіктерінен төмен, дисталды төмпешік - кішкентай. Қабысу
бетінің дисталды жакка еңісі айкын байкалады. Қабысу бетінде екі:
колденең және бойлык жүлге өтеді, олар киылыскан жерінде айкаспа
түзеді. Екі үрттык және екі тілдік төмпешіктер арасынан өтетін
көлденең жүлгенің шеттері сауыттың тілдік және кіреберістік беттеріне
келеді. Бойлық жүлге үрттык төмпешіктерді тілдік төмпешіктерден
бөліп түрады. Сауыттың дисталды төмпешігі оның арткы бөлімінің
үрттық жартысында жатады. Тістің екі түбірі бар: мезиалды (кеңдеу)
және дисталды түбірлер. Tie белгілерінен екеуі айкын білінеді: тіс
сауытының қисықтығы және түбір белгілері.
Екіниіі төменгі улкеи азу тіс біріншіге үқсас. Ол шамасы жағынан
кіші, сауыты дүрыс куб пішінді. Оның қабысу бетінде төрт төмпешік
болады. Түбірлері бірінші үлкен азу тістікіндей. Tie жақтарының
барлық белгілері айқын білінеді.
Үшіиіиі төмеигі улкеи озу тіс едәуір өзгермелі келеді. Ол екінші
төменгі азу тістен кіші, сауытының қабысу бетінде үш немесе бес
төмпешік бар. Түбірлері көбіне екеу, бірак олар біраз жерінде қосылып
бір конустәрізді түбір түзеді. Көбіне негізінен дисталды жағына қарай
түбірдің қисаюы байқалады.
С ү т т іс т е р . Сүт тістердің бірқатар ерекшеліктері бар: олардың
көлемі кіші, төмпешіктері мен ажырасатын түбірлері аз болады. Сүт
тістер мен түрақты тістердің түбірлері саны бірдей. Сүт тістердің жарып
шығуы, яғни қызылиектің жүқарып, ауыз қуысында тіс сауытының
пайда болуы туғаннан кейін 6 - 7 айдан басталып (ең алдымен мезиалды
төменгі күрек тістер шығады), үш жасқа қарай аякталады. Барлығы 20
2 1-2
-
сүт тіс шығады. Олардың тіс формуласы былай болады: - -
Цифрлар
әрбір жақсүйектің (жоғарғы және төменгі) жартысындағы тіс санын
көрсетеді: екі күрек тіс, бір ит тіс, екі үлкен азу тіс. Алты жыл өткеннен
кейін сүт тістер түрақты тістермен алмаса бастайды: 20 сүт тіске
қосымша жаңа тістер шығып, әрі әрбір сүт тіс түрақты тіспен ауысады.
Түрақты тістердің шығуы бірінші үлкен азу тістен (алты жастық азу тіс)
басталып, үшінші азу тістен басқа тістер 12-13 жаста шығып болады.
Үшінші үлкен азу тіс 18 бен 30 жас арасында шығады. Адам
жақсүйегінің бір жағындағы түрақты тістер формуласы былай болады:
2 • I -2 •3
- _____барлығы 32. Стоматологиялық практикада бірінші күрек тістен
21-2-3
355

359.

1- и г о д
196 - с у р е т. С үт т іс т е р д ің ш ы ғу м ер зім і (үл гі).
бастап соңғы (үшінші) үлкен азу тіспен аяқтап нөмірлейтін ыңғайлы
формуланы пайдаланады: 1, 2 (күрек тістер), 3 (ит тіс), 4,5 (кіші азу
тістер), 6, 7, 8 (үлкен азу тістер) (196-сурет).
Сүт тістер мен тұрақты тістердің шығу реті мен уақыты
С ү т т іс т е р
Медиалды күрек тістер 6-8 айда
Латералды күрек тістер 7-9 айда
Бірінші үлкен азу тістер 12-15 айда
Ит тістер 16-20 айда
Екінші үлкен азу тістер 20-24 айда
Т ұ р а қ т ы т іс т е р
Бірінші үлкен азу тіс 6-7 жас
Медиалды күрек тістер 8 жас
Латералды күрек тістер 9 жас
Бірінші кіші азу тіс 10 жас
Ит тістер 11-13 жас
Екінші кіші азу тістер 11-15 жас
Екінші үлкен азу тістер 13-16 жас
Үшінші үлкен азу тістер 18-30 жас
356

360.

'Гістер кабысканда (түйіскенде) жоғарғы күрек тістер төменгі
жактағы сәйкес тістердің үстіне келіп, ішінара оларды жауып түрады.
Бүлай болу себебі мынада: жоғарғы тістер доғасы төменгі тістердің
догасынан үлкендеу және де оның үстіне, жоғарғы тістер еріндер
жағына карай, ал төменгі тістер тіл жағына қарай бағытталған. Осының
себібінен жоғарғы азу тістердің тілдік төмпешіктері төменгі азу
тістсрдің тілдік және үрттык төмпешіктері арасындағы жүлгеде
жатады: әрбір тіс баска катардың бір емес, екі тісімен жанасады.
Қабысатын тістер антагонистер (басты және косалкы) деп аталады,
бірак медиалды төменгі күрек тіс пен жоғарғы үшінші үлкен азу тістің
тек біреуден ғана антагонисі болады. Тістердің осылайша қабысуына
байланысты бір тіс түсіп қалғанда оның антагонисі мен көрші
тістердің қызметі бүзылады. Мүны ауырған тісті жүлған кезде ескеру
қажет.
Физиологиялық тістесудің түрлері мыналар болып табылады:
прогнатия (жоғарыда сипатталған), прогения - бүл жағдайда төменгі
күректістер жоғарғы тістердің алдында орналасады және ортогнатия жоғарғы және төменгі күрек тістер үштарымен кабысады.
Т і с т е р д і ң о р н а л а с у ы н ы ң а у ы т қ у л а р ы . Көрші тістер орындарын
ауыстыруы мүмкін; тіс жақсүйек доғасы шегінен тыскары катты
таңдайға немесе ауыз кіреберісіне жақындау орналасуы мүмкін. Кейде
тістер мүрын қуысына, қатты таңдайға, sinus maxillaris-ке жарып
шығады.
Tie санының ауытқулары: жоғарғы латералды күрек тістер, екінші
кіші азу тістер болмауы мүмкін. Tie сауыты мен түбірі пішінінің
ауытқулары: үзарған және түрлі бүрыш жасай майысқан түбір түрлері
кездеседі. Азу тістерде әдеттегіден көбірек түбірлер кездеседі. Tie
сауытының қабысу бетіндегі төмпешіктер саны өзгеріп отыруы
мүмкін.
Тістерді рентгендік зерттеу негізінен интраоралдық жолмен
жүргізіледі, яғни үлдір (таспа) ауыз куысына енгізіліп, саусақпен
тістердің тілге қараған бетіне жапсырылады немесе тістетіледі.
Сондай-ақ тістерді экстраоралдық суреттерден немесе бет суреттерінен
зерттеуге болады. Рентгенограммада тістің барлық анатомиялык
бөлшектері айқын көрінеді, тіс қуысы бар жер ақшыл болып түседі.
Тістің үяшықтарға батып түрған бөлігінің шетінде периодонтқа сәйкес
келетін жіңішке ақшыл жиек байқалады.
Жаңа туған нәрестенің бетінің суреттерінде жақсүйек ішінде
орналасқан сүт тістердің бастамалары көрінеді.
Одан кейінгі жастағыларда.сүт тістердің дамуы, жарып шығуы және
түсуінің, түрақты тістердің бастамаларының пайда болып, дамуының
және қартаюға байланысты өзгеруінің рентгендік бейнесін бақылауға
болады.
24— 210
357

361.

ТІЛ
lingua (грекше glossa, осыдан тілдің қабынуы - glossitis),
бұлшықетті ағза (айқышталған ерікті талшықтар) болып табылады
(197-сурет). Оның пішіні мен калпының өзгеруінің шайнау және сөз
сөйлеу үшін маңызы бар, ал оның шырышты қабығындағы арнайы нерв
ұштары арқасында тіл дәм сезу және түйісуді сезу ағзасы болып
табылады. Тілде алдында қараған ұшын, apex, үлкен бөлігін, немесе
денесін, corpus linguae, және төменгі жақсүйек пен тіласты сүйегіне
бекитін түбірін, radix linguae, ажыратады. Оның таңдай мен
жұтқыншаққа қараған дөңес жоғарғы беті арқашық, dorsum, деп
аталады. Тілдің төменгі беті, facies inferior linguae, тек алдыңғы
бөлімінде ғана бос болады; артқы бөлігін бұлшықеттер алып жатады.
Тілдің бүйірі жиектермен, margo linguae, шектелген. Тіл арқашығында
екі бөлімді ажыратады: алдыңғы, үлкен (үштен екіге жуық) бөлім
шамамен ауыз қуысы түбінде горизонталды орналасады; артқы бөлім
вертикалды орналасып, жұтқыншаққа қарайды.
Тілдің алдыңғы және артқы бөлімдері арасындағы шекарада,
орталық сызық бойында соқыр тесік, foramen cecum linguae, деп
аталатын шұңқыр (қалқанша без қылтасы дамитын алғашқы жұтқыншақ түбінен шыққан түтікті өсіндінің қалдығы) жатады. Соқыр
тесіктен жан-жаққа және алға қарай таяздау шекаралық жүлге, sulcus
terminalis, өтеді. Екі бөлімнің де дамуы және шырышты қабығының
құрылысы жағынан бір-бірінен
айырмашылығы бар. Тілдің шы­
рышты қабығы I, II, III және,
мүмкін IV желбезек доғаларының (дұрысы, желбезек қалталарының) туындылары болып
табылады. Оның аталған доғаТ іл ,
197 - с у р е т. Тіл, lingua, және
жұтқыншақтың көмейлік бөлігі,
pars laryngea pharyngis; жоғарыдан
қарағандағы көрінісі.
1 - apex linguae; 2 - corpus linguae; 3 margo linguae; 4
sul. medianus
linguae;5
papillae foliatae; 6 papillae fungiformes; 7
papillae
vallatae; 8 - sul. terminalis; 9 - for.
caecum linguae; 10 - radix linguae; 11
- tonsilla lingualis; 12 - plica
glossoepiglottica mediana; 13 - epig­
lottis; 14 - recessus piriformis; 15
plica aryepiglottica; 16 - rima glottidis; 17 - incisura interarytenoidea.
358

362.

лар нервтерімен (бассүйек нервтерінін V, VII, IX және X топтары)
нервтендірілуі осыны дәлелдейді. I желбезек доғасынан (төменгі
жаксүйектік) скі бүйір бөлігі шығады, олар орталық сызык бойымен
бітісе-өсіп, тілдің алдыңғы бөлімін түзеді. Оның шырышты
кабыгындагы ізі бүкіл өмір бойына тіл аркашығында орталык жүлге,
sulcus medianus linguae, түрінде, ал ішінде тілдің фиброзды калкасы,
septum linguae, түрінде калады. Арткы бөлім II, III және сірә, IV
желбезек догаларынан өсіп-дамып, linea terminalis бойымен алдынгы
бөліммен косылып кетеді. Оның шырышты қабығы осы жердегі лимфа
түйіншелерінің әсерінен бүдырлы түрге ие болады. Тілдің арткы
бөлімінің лимфалык түзілістерінің жиыны тіл бадамшасы, tonsilla
lingualis, деп аталады. Тілдің арткы бөлімінен көмей какпашығына
карай шырыш кабық үш катпар түзеді: тіл-көмей кақпашығының
орталық қатпары, plica glossoepiglottica mediana, және екі тіл-көмей
кақпашығының латералды катпарлары, plicae glossoepiglotticae
laterales, олардың арасында екі көмей кақпашығының шүңқыры,
valleculae epiglotticae, орналасқан. Тіл бүртіктерінің, papillae linguales,
мынадай түрлері болады:
1. Papillae filiformes et сопісае, жіптәрізді және конустәрізді
бүртіктер, тілдің алдыңғы бөлімінің жоғарғы бетін алып жатады да, осы
аймақтың шырышты қабығына бүдырлы немесе баркыттәрізді түр
береді. Олар түйісуді сезу ағзасы ретінде қызмет атқарады.
2. Papillae fungiformes, саңырауқүлақтәрізді бүртіктер негізінен
тілдің үшы мен жиектерінде орналасқан, дәм сезу буылтықтары бар,
сондықтан олар дәм сезумен байланысты деп есептеледі.
3. Papillae vallatae, науашықтәрізді бүртіктер, ең ірілері, ұшы артқа
қараған V рим цифры түрінде foramen cecum мен sulcus terminalis-тен
алға қарай орналасқан. Олардың саны 7-ден 12-ге дейін өзгеріп
отырады. Оларда көп мөлшерде дәм сезу буылтықтары бар.
4. Papillae Joliatae, жапырақтәрізді бүртіктер, тілдің жиектеріне
орналасқан. Тілден басқа, дәм сезу бүртіктері таңдайдың бос жиегі мен
мүрындық бетінде және көмей қақпашығының артқы бетінде кездеседі.
Дәм сезу бүртіктерінде дәм сезу анализаторларының рецепторын
қүрайтын нервтің шеткі үштары орналасады (198-сурет).
Тіл бүлшықеттері бойлық фиброздық қалқамен, septum linguae, екі
симметриялы жартыға бөлінетін оның бүлшықетті массасын түзеді
(199, 200-суреттер). Қалқаның жоғарғы жиегі тілдің арқашығына
жетпейді. Тілдің барлық бүлшықеттері әртүрлі дәрежеде сүйектермен,
әсіресе, тіласты сүйегімен байланысқан да, жиырылған кезде бір
мезгілде тілдің қалпын да, пішінін де өзгертеді, өйткені тіл бірегей
бүлшықетті түзіліс болып табылады да, оның жеке бүлшықеттерінің
оқшау жиырылуы мүмкін емес. Сондықтан тіл бүлшықеттерін
қүрылысы мен атқаратын қызметіне қарай 3 топқа бөледі.
359

363.

198 с у р е т. Тілдің төменгі беті,
facies inferior linguae, тіласты
аймағы.
I - labium superius; 2
dentes
superiores; 3 - apex linguae; 4 - facies
inferior linguae; 5 - margo linguae; 6 plica fimbriata; 7 frenulum linguae;
8 plica sublingualis; 9 caruncula
sublingualis; 10 dentes inferiores;
II labium inferius.
Бірінші топ - I желбезек
доғасының туындыларында
төменгі жақсүйекте басталады.
Иек-тіл бұлшықеті, т. genioglossus, тіл бұлшықеттерінің
ішіндегі ең ірісі, түсінікті сөз
сөйлеумен байланысты адамда
ғана барынша дамыған. Ол
spina mentalis-тен басталады,
spina mentalis осы бұлшықеттің
әсерімен адамда барынша жетілген, сондықтан қазба адам
тұқымдастарында сөз сөйлеу-
199 с у р е т. Тілдің бұлшықеттері, mm. linguae; көлденең кесіндісі.
1 - tunica mucosa linguae; 2 m. longitudinalis superior; 3 m. transversus
linguae; 4 - m. verticalis linguae; 5 m. longitudinalis inferior; 6 - a. Lingualis;
7 - m. genioglossus; 8 n. lingualis.
360

364.

200
- с у р е т. Тілдін
бүлшыкеттері, mm. linguae; оң
жаі ынан қарагандагы көрінісі
(төменгі жаксүйектің оң
жартысы алынган).
I
dorsum lin gu ae; 2 - apex
lin gu ae; 3
m andibula; 4
m.
G e n io g lo ssu s; 5
m. g e n io h y o ideus; 6 - m. lo n g itu d in a lis inferior;
7 - m. h y o g lo ssu s; 8 - o s h yoid eu m ;
9 - m. con strictor pharyngis
m ed iu s; 10 - m. stylop h aryn geu s;
II - m. s ty lo g lo ssu s.
дің дамуын осы белгісі
бойынша анықтайды. Spina
mentalis-тен бүлшықет талшықтары
желпуіштәрізді
ажырай таралады, төменгі талшықтар тіласты сүйегінің денесіне,
ортаңғы талшықтар - тілдің түбіріне бекиді, ал жоғарғы талшыктар
оның ұшына алға қарай иіледі. Бүлшықеттің тіл ішіндегі жалғасыоның
төменгі беті мен арқашығы арасындағы вертикалды бүлшықет, т .
verticalis, болып табылады М. genioglossus-пен оның жалғасы т .
verticalis-тің бүлшықеттік будаларының басым бағыты вертикалды.
Осы себепті олар жиырылғанда тіл алға карай қозғалып, жалпақтанады.
Екінші топ II желбезек доғасы туындыларынан (procssus styloideus
пен тіласты сүйегінің кіші мүйіздерінен) басталатын бұлшықеттер.
Біз-тіл бұлшықеті, т. styloglossus, processus styloideus пен lig.
stylomandibulare-ден басталып, томен және медиалды өтіп, ш.
hyoglossus пен m. palatoglossus талшықтарымен айқаса тілдің бүйір
және төменгі беттерінде аяқталады. Тілді жоғары және артқа қарай
тартады.
Ж оғарғы бойлық бұлшықет, т. longitudinalis superior, тіласты
сүйегінің кіші мүйіздері мен көмей қақпашығынан басталып, тілдің
арқашығының шырышты қабығының астында septum linguae-нің екі
бүйірімен ұшына дейін созылады.
Төменгі бойлық бұлшықет, т. longitudinalis inferior, басталатын
жері
тіласты сүйегінің кіші мүйіздері; тілдің астыңғы бетінде т .
genioglossus пен т . hypoglossus арасымен тіл үшына дейін барады.
Бұл топтағы бүлшықет будаларының басым бағыты - фронталды,
осыған байланысты, олар жиырылғанда тіл артқа қарай қозғалып,
кысқарады.
Үшінші топ III желбезек доғасының туындыларынан тіласты
сүйегінің денесі мен үлкен мүйіздерінен басталатын бүлшықеттер.
Тіласты бүлш ықеті, т. hypoglossus, тіл асты сүйегінің үлкен мүйізі мен
361

365.

денесінің жақын бөлігінен басталып, алға және жоғары қарай өтіп, т .
styloglossus және т . transversus талшықтарымен бірге тілдің бүйір
бөлігіне қосылып тұтасады. Тілді артқа және томен қарай тартады.
Т і л д і ң к ө л д е н е ң б ү л ш ы қ е т і , т. transversus linguae, жоғарғы және
төменгі бойлық бұлшықеттер арасында горизонталды жазықтықта,
septum linguae-ден тіл жиегіне дейін орналасады. Оның артқы бөлігі
тіласты сүйегіне бекиді.
Бұл топтағы бұлшықет будаларының басым бағыты - фронталды,
сол себепті бұл бұлшықеттер жиырылғанда тілдің көлденең шамасы
кішірейеді. Олар біржақты жиырылғанда тіл аттас жағына қарай
қозғалып, ал екіжақты жиырылғанда тіл томен және кейін қарай
қозғалады.
Артқы мен жоғарғы жағында (processus styloideus), артқы мен
төменде (os hyoideum) және тіл алдында (spina mentalis mandibulae)
жататын үш сүйекті нүктелердегі тіл бұлшықеттерінің бастамасы мен
бұлшықет талшықтарының өзара перпендикулярлы үш жазықтықта
орналасуынан тіл өзінің пішінін өзгертіп, барлық үш бағытта да орын
ауыстыра алады.
Барлық бұлшықеттердің ортақ даму көзі - шүйде миотомдары,
сондықтан нервтендірілу көзі де біреу - бассүйек нервтерінің XII жұбы,
n. hypoglossus.
Ауыз қуысының бездері
Ауыз қуысына үш жұп үлкен: шықшыт, төменгі жақсүйек асты және
тіласты сілекей бездерінің шығару түтіктері ашылады. Сонымен қатар
ауыздың шырышты қабығында көптеген үсақ бездер бар, олар
орналасуына қарай glandulae labiales, buccales, palatinae, linguales деп
аталады. Бөліп шығаратын секреттің сипатына қарай бездер: 1) сірлі, 2)
шырышты және 3) аралас деп бөлінеді.
Үш жұп үлкен сілекей жатады (201-сурет).
1. Ш ы қ ш ы т б е з і, (para - жанында; ous, otos - құлақ) glandula
parotidea, сірлі типті, ең үлкен сілекей безі. Ол беттің бездері glandulae
salivales едәуір үлкейіп, шырышты қабықтың шегінен шығып, шығару
түтіктері арқылы ауыз қуысымен байланысын сақтайды. Оларға мына
бездер латералды жағында және құлақ қалқанынан біршама томен
орналасқан, сондай-ақ fossa retromandibulares- ке де өтеді. Без үлес
құрылысты, бездің қапшығын түзетін шандырмен, fascia parpotidea ,
жабылған. Бездің шығару түтігі, ductus parotideus, ұзындығы 5-6 см,
бездің алдыңғы жиегінен шығып, m. masseter бетімен ұрттың майлы тіні
арқылы өтеді, одан соң т . buccinator-ды тесіп өтіп, кішкене тесік
түрінде жоғарғы жақсүйектің екінші үлкен азу тісінің тұсында, ауыз
кіреберісіне ашылады. Түтіктің жолы өте өзгермелі. Түтік екіге бөлінуі
362

366.

201 - с у р е т. Үлкен сілекей бездері, gll. salivariae majores (төменгі
жақсүйектің сол бөлігі алынған).
1 - gl. parotidea; 2 - ductus parotideus; 3 - m. masseter (кесілген); 4 - gl.
submandibularis; 5 ductus submandibularis; 6 - m. mylohyoideus; 7 - mandibula;
8 - gl. sublingualis; 9 - lingua; 10 - m. buccinator (кесілген).
мүмкін. Шықшыт безі қүрылысы жағынан күрделі үяшықты без болып
табылады.
2. Төменгі жақсүйек асты безі, glandula submandibularis, аралас
типті, қүрылысы жағынан күрделі үяшықты-түтікті, көлемі жағынан
екінші болып келеді. Без үлестерден түрады. Ол ш. mylohyoidei-дің
артқы жиегіне ене, fossa submandibularis-те орналасады. Осы
бұлшықеттің артқы жиегімен бездің өсіндісі бүлшықеттің жоғарғы
бетіне бұрылады, одан caruncula sublingualis-те ашылатын шығару
түтігі, ductus submandibularis шығады.
3. Тіласты безі, glandula sublingulis, шырышты типті, қүрылысы
жағынан күрделі ұяшықты-түтікті. Ол т . mylohyoideus-дің үстінде, ауыз
қуысы түбінде орналасып, тіл мен төменгі жақсүйектің ішкі беті арасында
қатпар, plica sublingualis, түзеді. Кейбір үлесшелердің шығару түтіктері
(18-20 шақты) ауыз қуысына plica sublingualis (ductus sublinguales minores)
363

367.

бойында жеке-жеке ашылады. Тіласты безінің негізгі түтігі, ductus
sublingualis major, төменгі жақсүйек асты безінің түтігімен қатарласа өтіп,
не онымен ортақ тесік арқылы, не жеке ашылады.
Жұтқыншақ
Ж ұтқы нш ақ^/ш гуит, асқорыту түтігі мен тынысалу жолдарының,
бір жағынан мұрын мен ауыз қуысы, екінші жағынан өңеш пен көмейдің
арасындағы байланыстырушы бөлік болып табылады. Ол бассүйек
негізінен VI-VII мойын омыртқаларына дейін созылады (202-сурет).
202 - с у р е т. Жүтқыншак қуысы, cavitas pharyngis; артынан қарағандағы
көрінісі (жұтқыншақтың артқы қабырғасы ашылған).
1 - fo rn ix pharyngis; 2 - septu m nasi; 3 ch oan ae; 4 - torus tubarius;
5
- m . sty lo p h a ry n g eu s; 6 - ж ұтқы нш ақты ң б ү й ір қабы рғасы ; 7 ж ү м са қ
таң дай ды ң ж оғарғы беті; 8 - uvula; 9 - arcus p alatop h aryn geu s; 10 - radix
lin gu ae; 11 - e p ig lo ttis; 12 p lica aryep iglottica; 13 aditus laryn gis; 14 r e c e ssu s
p iriform is; 15 gl. thyroidea; 16 - eso p h a g u s [o eso p h a g u s].
364

368.

Жүткыншактың ішкі кеңістігін жүткыншак куысы, cavitas pharyngis,
күрайды. Жүткыншак мүрын мен ауыз куыстары және көмейдің
артында, шүйденің базилярлы бөлігінің және жоғарғы мойын
омыртқаларының алдында орналасқан. Жүткыншактан алға карай
орналасқан ағзаларға сәйкес оны үш бөлікке бөледі: pars nasalis, pars
oralis және pars laryngea. Жұтқыншактың бассүйек негізіне жанаса
жатқан жоғарғы қабырғасы - күмбез,fornix pharyngis, деп аталады.
Мүрындык бөлігі, pars nasalis pharyngis, кызметі жағынан таза
тынысалу бөлімі болып табылады. Жүткыншактың баска бөлімдерінен
өзгешелігі, оның кабырғалары қозғалмайтындыктан кабыспайды.
Мүрындық бөлігінің алдыңғы қабырғасын хоандар алып жатады.
Латералды қабырғаларында есту түтігінің (ортаңғы күлактың бөлігі)
бір-бірден қүйғыштәрізді есту түтігінің жүткыншактык тесігі, ostium
pharyngeum tuhae, жатады. Түтіктің тесігі, үсті мен астыңғы жағынан
осы жерде есту түтігі шеміршегінің томпаюынан пайда болатын, түтік
буылтығымен, torus tubarius, шектелген. Жүткыншақтың жоғарғы және
артқы қабырғалары шекарасындағы ортаңғы сызық бойында лимфа
тіндері жиыны, tonsilla pharyngea s. adenoidae (осыдан аденоидтар,
ересек адамда онша байқалмайды) орналасады. Лимфа тінінің басқа,
жүп жиыны, түтіктің жұтқыншақтық тесігі мен жүмсақ таңдайдың
арасында, tonsilla tubaria, жатады. Сөйтіп, жүтқыншакка өтетін
лимфалық түзілістердің түгелге жуық сакинасы орналаскан: тіл
бадамшасы, екі таңдай бадамшасы, екі түтік және жүткыншак бадамшалары (Н.И. Пирогов - Вальдейердің лимфоэпителилі сақинасы).
Ауыздық бөлігі, pars oralis, жүтқыншактың ортаңғы бөлімі болып
табылады, ол алдыңғы жағында аран, fausces, арқылы ауыз қуысымен
жалғасады; артқы қабырғасы III мойын омырткасына сәйкес келеді.
Қызметі жағынан ауыздық бөлігі аралас болып табылады, өйткені онда
ас қорыту және тынысалу жолдары қиылысады. Бүл қиылыс бірінші
ішек қабырғасынан тыныс алу ағзалары даму кезінде түзіледі. Бірінші
(бастапқы) мүрын-ауыз шығанағынан мұрын және ауыз куыстары
түзіледі, мұрын қуысы үстіңгі жағында немесе ауыз қуысына дорсалды
орналасқан, ал көмей, кеңірдек және өкпе алдыңғы ішектің вентралды
қабырғасынан пайда болады. Сондықтан ас қорыту жолының бастык
бөлімі мүрын қуысы (жоғарғы жағында және дорсалды) мен тыныс алу
жолдары (вентралды) арасында орналасып, жұткыншақ аймағында ас
корыту жэне тыныс алу жолдары қиылысады.
Көмейлік бөлігі, pars laryngea, жүтқыншақтың төменгі бөлімі
болып табылады; ол көмейдің арт жағында орналасып, көмей кірісінен
өңеш кірісіне дейін созылып жатады. Алдыңғы қабырғасында көмейге
кіретін жер кірісі орналасқан.
Жүтқыншақ қабырғасының негізін жүткыншақтың фиброзды
қабығы, fascia pharyngobasilaris, күрайды, ол жоғарғы жағында
бассүйек негізінің сүйектеріне бекиді, іш жағынан шырышты қабыкпен,
365

369.

ал сырт жағынан бұлшықетті қабықпен жабылған. Бұлшықетті қабық өз
кезегінде сыртынан жұқалау фиброзды тін қабатымен жабылған, ол
жұтқыншақ қабырғасын айнала қоршаған ағзалармен байланыстырады
да, ал үстіңгі жағында ш. buccinator-ға ауысып, fascia buccopharyngea
деп аталады.
Жұтқыншақтың мұрындық бөлігінің шырышты қабығы жұтқыншақтың-осы бөлігінің тыныс алу қызметіне сәйкес кірпікшелі
эпителинмен жабылған, ал төменгі бөлімдерінде эпителий көпқабатты
жалпақ. Бұл жерде шырышты қабықтың беті жұтқан кезде ас жентегінің
сырғанай жылжуына жағдай жасайтын жылтыр болып келеді. Онда
орналасқан шырыш бездерінің секреттері мен бойлай (кеңейткіштер)
және дөңгелек (тарылтқыштар) орналасқан жұтқыншақ бұлшықеттері
де осыған көмектеседі. Дөңгелек қабат едәуір күшті дамыған және үш
қабатта орналасқан үш қысқышқа бөлінеді: жоғарғы, m. constrictor
pharyngis superior, ортаңғы m. constrictor pharyngis medius және төменгі,
m. contsrictor pharyngis inferior. Түрлі орындардан: бассүйек негізінің
сүйектерінде (шүйденің tuberculum pharyngeum-i, сынатәрізді сүйектің
processus pterygoideus-i), төменгі жақсүйекте (linea mylohyoidea), тіл
түбірінде, тіласты сүйегінде және көмей (қалқанша және жүзіктәрізді)
шеміршектерінде басталып, әрбір жақтың бұлшықет талшықтары артқа
қарай өтіп, бір-бірімен қосылып, жұтқыншақтың ортаңғы бойымен жік,
raphe pharyngis, түзеді. Жұтқыншақтың төменгі қысқышының төменгі
талшықтары өңештің бұлшықет талшықтарымен тығыз байланысқан.
Жұтқыншақтың бойлық бұлшықет талшықтары екі бұлшықеттің
құрамына кіреді.
1. Бізжутқыншақ булшықеті, m. stylopharyngeus, processus styloideus-тен басталып, томен қарай шығып, бір бөлігі жұтқыншақтың
қабырғасына, бір бөлігі қалқанша шеміршектің жоғарғы жиегіне бекиді.
2. Таңдай-жутқыншаң буліиықеті, m. palatopharyngeus (жоғарыда
сипатталды, қараңыз “Жұмсақ таңдай”) (203-сурет).
Жуту. Жұтқыншақта тыныс алу және ас қорыту жолдары қиылысатындықтан, жұту кезінде тыныс алу жолдарын ас қорыту жолдарынан
бөлетін арнаулы тетіктер болады. Тіл бұлшықетінің жиырылуымен ас
жентегі тіл арқашығымен қатты таңдайға қабыстырылып, аран арқылы
жылжытылады. Бұл кезде жұмсақ таңдай жоғары қарай тартылып (mm.
levator veli palatini және tensor veli palatini жиырылуынан), жұтқыншақтың артқы қабырғасына жақындайды (m. palatopharyngeus
жиырылуынан). Сөйтіп, жұтқыншақтың мұрын (тынысалу) бөлігі
толығынан ауыз бөлігінен бөлінеді. Сонымен бір мезгілде тіласты
сүйегінен жоғары орналасқан бұлшықеттер көмейді жоғары тартып, ал
тіл түбірі т . hyoglossus-тің жиырылуынан томен түседі; ол көмей
қақпашығын басып, түсіріп, көмейге (тынысалу жолдарына) кіреберісті
жабады. Одан кейін жүтқыншақ қысқыштары біртіндеп жиырылып,
366

370.

203 - су рет. Жұтқыншақтың бүлшықеттері; артынан қарағандағы көрінісі.
1 - fascia pharyngobasilaris; 2 m. constrictor pharyngis superior; 3 - m.
stylopharyngeus; 4 - m. stylohyoideus; 5 m. constrictor pharyngis medius;
6 os hyoideum; 7 oesophagus; 8 m. constrictor pharyngis inferior;
9 - m. pterygoideus medialis.
соның әсерімен ас жентегі өңешке қарай жылжытылады. Жұткыншақтың бойылық бұлшықеттері көтергіштер ретінде қызмет атқарады:
олар жұтқыншақты ас жентегіне қарай тартады.
Өңеш
Өңеш, esophagus, жұтқыншақ пен асқазан арасында орналасқан
және асты асқазанға қарай өткізетін тар әрі үзын түтік болып табылады.
Ол көмейдің жүзіктәрізді шеміршегінің төменгі жиегіне сәйкес келетін
VI мойын омыртқасы деңгейінен басталып, XI кеуде омыртқасы
деңгейінде аяқталады. Өңеш мойын аймағында басталып, кеуде
қуысына өтіп, көкетті тесіп, іш қуысына кіретіндіктен, онда мына
367

371.

2 0 4 - с у р е т. Ө ңеш , o eso p h a g u s, ж ә н е
асқазан , ven tricu lu s [gaster] (ү л г і).
1 - pars laryn gea pharyngis; 2 eso p h a g u s
[o eso p h a g u s];
3 - pars a b d o m in a lis
e so p h a g ii
[o eso p h a g ii];
4
fundus
ven tricu li [gastricu s]; 5 - corpus v en tricu li
[gastricu m ]; 6 - curvatura ven tricu li
[gastrica] m ajor; 7 - duodenum ; 8
pars
p ylorica; 9 - diaphragm a; 10 - pars
th o ra cica aortae; 11 - arcus aortae.
бөліктерді
ажыратады:
partes
cervicalis, thoracica et abdominalis.
Өңештің ұзындығы 23-25 см. Ауыз
қуысы, жұтқыншақ және өңешті
қосқанда алдыңғы тістерден басталатын жолдың жалпы ұзындығы
40-42 см (204-сурет).
Өңеш топографиясы. Өңештің
мойындық бөлігі VI мойын омыртқасынан II кеуде омыртқасына дейін
орналасады. Оның алдыңғы жағында
кеңірдек жатады, бүйірінен қайырылма нервтері мен жалпы ұйқы
артерия лары өтеді.
Өңештің
кеуделік
бөлігінің
синтопиясы оның түрлі деңгейлерінде түрліше: өңештің кеуделік
бөлігінің жоғарғы үштен бірі кеңірдектің артында және солға таман
жатады, оның алдында сол қайырылма нерв пен a carotis communis,
арт жағында - омыртқа бағанасы, оң жағында - медиастиналды өкпеқап
жанасып тұрады.
Ортаңғы үштен бірінде өңештің алдында және сол жағында IV
кеудеомыртқасы деңгейінде қолқа доғасы, сәл төмендеу (V кеуде
омыртқасы) - кеңірдек айырығы мен сол басты бронх жанасып жатады;
өңештің сол жағында және сәл артқа қарай қолқаның төмендеген бөлігі, оң
жағында - оң кезбе нерв, оң жағы мен арт жағынан - v. azygos орналасады.
Өңештің кеуделік бөлігінің төменгі үштен бірінде оның арты мен
оң жағында қолқа, алдында - жүрекқап пен сол кезбе нерв, оң жағында оң жақ кезбе нерв, сәл артқа қарай v. azygos жатады; сол жағында - сол
жақ медиастиналды өкпеқап жайғасады. Өңештің іштік бөлігі алды мен
бүйірлерінен ішастармен жабылған; оның алды мен оң жағында бауырдың сол үлесі, сол жағында көкбауырдың жоғарғы шеті жанасып
368

372.

жатады, өңештің асказанға ауысатын жерінде лимфа түйіндері тобы
орналасады.
Қ ү р ы л ы с ы . Өңештің көлденең кесіндісі мойындык бөлігінде көлденең саңылау (кеңірдектін кысуы салдарынан), ал кеуделік бөлігінде
дөңгелек немесе жүлдызша пішінді. Өңеш кабырғасы мына кабыктардан
түрады: ең ішкі кабык - шырышты қабык, tunica mucosa, ортаңғы қабык бүлшықетті, tunica muscularis және сыртқы кабык - дәнекер тінді, tunica
adventitia. Tunica mucosa-да өзінің секреті арқылы жүткан кезде тамақтың
жылжуын жеңілдететін шырышты бездер болады. Шырышты бездерден
баска өңештің төменгі және сирек жоғарғы бөлімінде күрылысы жағынан
асқазанның кардиалды бездеріне үксас кішкене бездер орналаскан.
Керілмеген кезде шырышты қабық бойлық катпарларға жиналады.
Бойлық қатпарлық - сұйықтың өңеш бойымен қатпарлар арасындағы
науашықтармен жылжуына және катты ас жентектері өткенде өңештің
керілуіне көмектесетін - функционалдық бейімділік болып табылады.
Бүған борпылдақ tela submucosa көмектеседі, соның жәрдемімен
шырышты қабық көбірек қозғалмалы қасиетке ие болып, ал онын
қатпарлары бірде оңай пайда болып, бірде жазылып кетеді. Бүл
қатпарлардың түзілуіне шырышты қабық бірыңғай салалы талшықтары
да, lamina muscularis mucosa, қатысады (205-сурет).
205 с у р е т. Өңеш, oesophagus; көлденең кесіндісі.
1 - tunica adventitia; 2 stratum longitudinale tunicae muscularis; 3 stratum
circulare tunicae muscularis; 4 - tela submucosa; 5 tunica mucosa; 6 - epithelium.
369

373.

Tunica muscularis, тағамды өткізу қызметін атқарған кезде кеңейіп
және тарылып отыратын өңештің түтікті пішініне сәйкес екі кабатта
орналасады: сыртқы, бойлық (өңешті кеңейтетін) қабат, және ішкі,
циркулярлы (тарылтатын) қабат. Өңештің жоғарғы үштен бірінде екі
қабат та көлденең-жолақты талшықтардан түзіліп, төмендеу жерде олар
біртіндеп бірыңғай-салалы миоциттерге ауысады, сондықтан өңештің
төменгі жартысының бұлшықетті қабығы тек қана еріксіз қимылдайтын
бұлшықеттерден тұрады.
Tunica adventitia, өңешті сыртынан қоршайды, борпылдақ дәнекер
тіннен тұрады да, соның көмегімен айнала қоршаған ағзалармен
байланысады. Бұл қабықтың борпылдақтығы арқасында өңеш тамақ
өткен кезде өзінің көлденең диаметрінің шамасын өзгерте алады.
Өңештің pars abdominalis-i ішастармен жабылған.
Асқорыту түтігін рентгендік зерттеу контрасты әдіспен
жүргізіледі, өйткені контрасты сұйықтық колданбайынша, ол көрінбейді. Ол үшін зерттелетін адамға “контрасты тамақ” - атомдык массасы
үлкен заттың, көбінесе ерімейтін барий сульфатының қоймалжыңы
беріледі.
Бұл контрасты тамақ рентген сәулелерін тұтып, пленкада немесе
экранда өзі толтырып тұрған ағзаның қуысына сәйкес келетін көлеңке
береді. Рентгеноскопия немесе рентгенография көмегімен осындай
контрасты тамақ массасының қозғалысын бақылай отырып, бүкіл
асқорыту жолының рентгендік көрінісін зерттеуге болады. Контрасты
коймалжың асқазан мен ішектерді толық (кернеп) толтырғанда бұл
ағзалардың рентгендік силуэтін береді; аздап толтырғанда контрасты
масса шырышты қабықтың қатпарлы арасында таралып, оның бедерін
көрсетеді.
Өңештің рентгенанатомиясы. Өңеш - оң емшектік немесе сол жақ
жауырындық қалыпта зерттеледі. Рентгендік зерттеу кезінде контрасты
масса бар өңештің түрі жүрек пен омыртқа бағанасы арасында
орналасқан өкпе өрісінің ақшыл фонында айқын байқалатын интенсивті
бойлық көлеңке сияқты. Бұл көлеңке өңештің силуэті. Егер контрасты
масса асқазанға өтіп, ал өңеште жұтылған ауа қалса, онда өңеш
қабырғаларының контурын, оның қуысы орнында ақшыл жерді және
шырышты қабықтың бойлық қатпарларының бедерін көруге болады.
Рентгендік зерттеу деректеріне сүйеніп, тірі адамның өңешінің мәйіттің
(мүрде) өңешінен бірқатар айырмашылықтары бар екенін байқауға
болады, ол тірі адамда бұлшықет тонусының болуына байланысты. Бүл
ең алдымен өңештің қалпына қатысты. Мәйітте өңеш иілімдер түзеді:
өңеш мойындық бөлігінде алғашқы кезде орта сызықпен жүреді, содан
кейін сәл солға қисаяды, V кеуде омыртқасы деңгейінде орта сызыққа
қайта келіп, ал сәл төмендегеннен кейін қайтадан солға және алға
көкеттің hiatus esophageus-іне қарай қисаяды. Тірі адамда өңештің
мойындық және кеуделік бөлімдеріндегі иілімдері онша байқалмайды.
370

374.

Өңеш саңылауында патологиялык үрдістерді аныктауда манызы бар
тарылган және кенейген жерлер кездеседі: 1) жүткыншактык (өңештін
басталатын жерінде), 2) бронхтык (кеңірдек айырығы деңгейінде) және
3) көкеттік (өңеш көкет аркылы өткенде). Бүл - мәйітте сакталатын
анатомиялык тарылған жерлер. Алайда тағы да екі тарылган жер
болады: колкалык (колканың басталатын жерінде) және кардиалык
(оңсштен асказанға ауысатын жерде), бүлар тек тірі адамда байкалады.
Көкеттік тарылған жерден жоғары және төменде екі кенейген жер бар.
Төменгі кеңейген жерді асказанның кіреберісі деп карауға болады.
Тірі адам өңешінін рентгеноскопиясы арасына 0,5-1 секунд салып
жасалған сериялы суреттер жүту үрдісі мен өңеш жиырылуларын
зерттеуге мүмкіндік береді.
Өңеіи тдоскопиясы. Эзофагоскопия жасағанда (яғни ауру адамның
өңешін айрықша аспаптың - эзофагоскоптың көмегімен карағанда)
шырышты қабық тегіс, баркыттәрізді, ылғалды. Бойлык катпарлар
жүмсақ, табақшалы. Оларды бойлай тармактары бар бойлык тамырлар
отеді.
Іш ж ә н е ж а м б а с а с т а у қ у ы с т а р ы
Асқазаннан бастап асқорыту жолының ағзалары, оның үлкен
бездерімен (бауыр, үйкы безі) бірге, сондай-ақ көкбауыр мен
несеп-жыныс ағзалары іш қуысы мен жамбас астау куысында
орналасқан.
Іш қ у ы с ы , cavitas abdominis, (грекше lapara - күрсақ, осыдан
лапоротомия - ішті жарып ашу операциясы) деп түлғада көкеттен томен
жатқан және іш ағзаларымен толған кеңістікті айтады. Көкет іш
қуысының жоғарғы қабырғасын қүрап, оны кеуде куысынан бөліп
түрады; алдыңғы қабырғасын іштің үш жалпақ бүлшықетінің сіңірлі
созылмалары мен іштің тік бүлшықеттері күрайды; іштің бүйір
қабырғалары қүрамына іштің үш жалпақ бұлшықеті кіреді; ал артқы
қабырға қызметін омыртқа бағанасының белдік бөлігі, m. psoas major,
т . quadratus lumborum. атқарады; төменде іш куысы жамбас астау
қуысына, cavitas pelvis, ауысады. Астау куысы артынан, жан-жағынан
алмүрттәрізді бүлшықеттермен жабылған сегізкөздің алдыңғы бетімен,
ал алды мен бүйірлерінен іш жағынан шандырлармен жабылған жамбас
сүйектерінің бөліктерімен шектелген. Екі жүп бүлшықеттен - mm.
levatores апі және mm. coccygei - түзілген, diaphragma pelvis, жамбас
астау қуысының түбін қүрайды (төменде “Шат бұлшықеттерін”
қараңыз). Бүлшықеттер қабаттарынан ішке карай іш және жамбас астау
қуыстары шандырмен астарланған, ол аймактар мынадай бөлімдерге
бөлінеді: fascia transversalis, ол, m. transversus abdominis-тің ішкі бетін
астарлап, одан кейін fascia pelvis түрінде жамбас астауы қабыр371

375.

ғаларына, одан әрі жамбас астау көкетіне ауысып, ол жерде fascia
diaphragmatis pelvis superior деп аталады; ол сондай-ақ fascia
diaphragmatis pelvis inferior түрінде жамбас астау көкетінің төменгі
бетін де жауып тұрады. Fascia iliaca m. psoas пен m. iliacus-ті жабады. Іш
қуысы ағзаларының орналасу қалпын анықтау үшін әдетте ішті
аймақтарға бөледі. Іш қуысы ішастар қуысына, cavitas peritonei, және
ішастар артындағы кеңістікке, spatium retroperitoneale, бөлінеді.
Ішастар қуысы ішастар, peritoneum, деп аталатын сірлі қабықпен
астарланған, ол әртүрлі дәрежеде ішкі ағзаларға ауысады. Іш қуысы
ағзалары ішастар мен іш қуысы қабырғасы (негізінен артқы) арасында
дамып, өсуі кезінде қабырғадан ажырап, ішастарға ене өсіп, оны созып
тартады, соның нәтижесінде екі жапырақшадан тұратын сірлі қатпар
пайда болады. Ішастардың іш қуысы қабырғасынан ішек жолының
бөлігіне ауысатын мұндай қатпарлары шажырқай, mesenterium, ал
қабырғадан ағзаға (мысалы бауыр) ауысатындары байлам, ligamentum,
деп аталады. Егер ағза барлық жағынан ішастармен жабылса, оны
интраперитонеалды орналасқан ағза (мысалы, жіңішке ішек) дейді;
мезоперитонеалды орналасуы деп ағзаның үш жағынан (бір жағынан
оның жабыны жоқ, мысалы, бауыр) ішастармен жабылуын айтады. Егер
ағза тек алдынан ғана ішастармен жабылса, мұндай орналасуды
экстраперитонеалды (мысалы, бүйректер) деп атайды. Жабатын
эпителилі жабындының арқасында жылтыр және сірлі сұйықтықтың
капиллярлы қабаты әсерінен ылғалданып, ішастар жанасатын беттер
арасындағы үйкелісті жойып, аса жоғары дәрежеде ағзалардың
бір-біріне қатысты қозғалысын жеңілдетеді. Ішастар туралы егжейтегжейлі деректер іш қуысы ағзаларын сипаттағанда және ішастар
туралы жеке тарауда айтылады.
Асқазан
Асқазан, ventriculus (gaster), асқорыту жолының қалтатәрізді
кеңейген жері болып табылады. Асқазанда өңеш арқылы өткен тамақ
жиналып, ас қорытудың бірінші сатылары өтеді; тамақтың қатты
бөліктері сұйық немесе ботқатәрізді қоспаға айналады. Асқазанда
алдыңғы қабырга, paries anterior, мен артқы қабырғаны, paries posterior,
ажыратады (206-сурет).
Асқазанның жоғарғы және оңға қараған ойыс жиегі - кіші иіні,
curvatura ventriculi minor, деп, ал томен және солға қараған дөңес жиегі үлкен иіні, curvatura ventriculi major, деп аталады. Кіші иінінде,
кіреберістен гөрі шығаберіске жақындау жерде бүрыштық тілік, incisura
angularis, байқалады, ол жерде кіші иіннің екі бөлігі сүйір бұрыш,
angulus ventriculi, жасай түйіседі. Асқазанда мына бөліктерін
ажыратады: өңештің асқазанға кіреберіс жері, ostium cardiacum, (грекше
372

376.

206
с у р е т . А сқ а за н , ventriculus [gaster]; алды нан қарағандағы к өр ін ісі.
1 pars cardiaca; 2 fundus ven tricu li [gastricu s]; 3 corpus ventriculi
[gastricu m ]; 4 - curvatura ven tricu li [gastrica] major; 5 - pars pylorica;
6 - pars d e sc en d e n s d uod en i; 7 pars superior duodeni; 8 curvatura
ven tricu li [gastrica] m inor; 9 - oeso p h a g u s.
cardia - жүрек; асқазанның кірер тесігі шығар тесігіне қарағанда
жүрекке жақындау орналасқан); асқазанның жүрекке жанаса жатқан
жүректік бөлігі pars cardiaca; шығар жері - қақпасы, pyloris, оның тесігі
= ostium pyloricum. асқазанның жанасып жатқан бөлігі pars pylorica,
асқазанның ostium cardiacum-нан солға қарай жартышартәрізді бөлігі
түбі, fundus, немесе күмбез, fornix, деп аталады. Денесі, corpus
ventriculi, асқазан күмбезінен pars pylorica-ға дейін созылады. Pars
pylorica өз кезегінде қақпалық үңгірге, antrum pyloricum, асқазанның
денеге жақын бөлігіне және canalis pyloricus-ке, қақпаға тікелей
жанасып жатқан енсіздеу, түтіктәрізді бөлікке бөлінеді. Рентгенанатомиялық жағынан corpus ventriculi saccus digestrorius (асқорыту
қабығы) деп, ал pars pylorica - canalis egestorius (шығару өзегі) деп
белгіленеді. Олардың арасындағы шекара қызметін физиологиялық
сфинктер, sphincter antri, атқарады.
А с қ а з а н н ы ң т о п о г р а ф и я с ы . Асқазан epigastrium-де орналасады;
асқазанның көп бөлігі (5/6 жуығы) ортаңғы жазықтықтан солға қарай
жатады; асқазанның үлкен иіні ол толған кезде regio umdilicalis-ке
проекцияланады. Асқазан өзінің үзын білігімен жоғарыдан төмен,
солдан оңға және арттан алға карай бағытталған; ostium cardiacum
25—210
373

377.

омыртқа бағанасының сол жағында VII сол жақ қабырға шеміршегінің
артында, төстің жиегінен 2,5 - 3 см қашықтықта орналасқан; оның
проекциясы артынан XI кеуде омыртқасына сәйкес келеді; ол
асқазанның алдыңғы қабырғасынан едәуір қашықтау жатады. Асқазан
күмбезі linea mamillaris sinistra бойымен V қабырғаның төменгі жиегіне
жетеді. Қақпа асқазанның бос кезінде ортаңғы сызық бойында немесе
одан сәл оңға қарай VIII оң жақ қабырға шеміршегіне қарсы жатады, бұл
XII кеуде немесе I бел омыртқа деңгейіне сәйкес келеді. Асқазан толған
кезде жоғарғы жағында бауырдың сол үлесінің төменгі бетімен немесе
көкеттің сол жақ күмбезімен, артқы жағынан - сол жақ бүйректің
жоғарғы шеті және бүйрекүсті безімен, көкбауырмен, ұйқы безінің
алдыңғы бетімен, одан әрі төменгі жағында - mesocolon және colon
transversum-мен, алдыңғы жағында - оң жағынан бауырмен, сол
жағынан қабырғалар арасында орналасқан іш қабырғасымен жанасады.
Асқазан бос кезінде өзінің қабырғаларының жиырылуы салдарынан
тереңге қарай кетіп, босаған кеңістікті көлденең жиек ішек алып
жатады, сол себепті ол асқазанның алдыңғы жағында тікелей көкеттің
астында орналасуы мүмкін. Тірі адамдарда асқазанның көлемі, оның
толуына қарай өзгеріп отырады. Орташа созылғанда оның ұзындығы
шамамен 21-25 см. Асқазанның сиымдылығы едәуір дәрежеде жеке
адамның тамақтану дағдысына байланысты, бір литрден бірнеше литрге
дейін өзгеруі мүмкін. Жаңа туған нәрестенің асқазанының көлемі тым
кішкене (ұзындығы 5 см) болады.
Қ ұ р ы л ы с ы . Асқазан қабырғасы үш қабықтан тұрады: 1) күшті
дамыған шырышасты негізі, tela submucosa-сы, бар, tunica mucosa шырышты қабық; 2) tunica muscularis - бұлшықетті қабық; 3) tunica
serosa - сірлі қабық (207, 208-сурттер).
Tunica mucosa асқазанның негізгі қызметі - қышқыл ортада асты
химиялық өңдеуге сәйкес құрылған (209-сурет). Осыған байланысты
шырышты қабықта асқазан сөлін, succus gastricus, түзетін арнайы
бездер орналасады, оның сөлінде тұз қышқылы болады. Бездердің үш
түрін ажыратады: 1) кардиалық бездер, glandulae cardiacae, 2) асқазан
бездері, glandulae gastricae (propriae), олар көп (1 мм2 асқазан бетінде
шамамен 100), асқазан күмбезі мен денесі аймағында орналасқан және
екі текті жасушалары болады: басты жасушалар (пепсиноген бөліп
шығарады) және қоршау жасушалары (тұз қышқылын бөліп шығарады); 3) қақпалық (пилорикалық) бездер, glandulae pyloricae, тек
басты жасушалардан тұрады. Шырышты қабықта шашырай орналасқан
жекеленген (дараланған) лимфа түйіншелері, folliculi lymphatici gastrici,
болады. Шырышты қабықтың меншікті бұлшықетінің, (lamina
muscularis mucosae) және тамырлар мен нервтері бар, шырышты
қабықтың босаңсып және жиырылып түрлі бағытта қатпарлар түзуіне
мүмкіндік беретін борпылдақ шырышасты негізінің, tela submucosa,
болуынан пайда болатын шырышты қабықтың қатпарларға, plicae
374

378.

207 с у р е т. Асқазанның алдыңғы бетінің әртүрлі ағзалармен жанасу алаңы.
1 адам денесінің ортаңғы сызығы; 2 бауырмен; 3 - көкетпен; 4 алдыңғы
қүрсақ қабырғасымен.
208 - с у р е т. Асқазанның бүлшықетті қабығы. Дөңгелек қабат және киғаш
талшыктар (дөңгелек қабаттың бөлігі алынған).
1 - stratum circulare; 2 - fibrae obliquae; 3 - stratum longitudinale қақпалық
бөліктің он екі елі ішекке өтетін жері; 4 - oesophagus (stratum longitudinale).
375

379.

209
1
с у р е т. А сқ азан н ы ң ш ырыш ты қабы ғы (асқ азан н ы ң алды ңғы
қабы рғасы алы нған).
p lic a gastricae; 2 - o stiu m p yloricu m ; 3 - m . sp h in cter p yloricu s;
4 tun. m u co sa du od en i; 5 - tun. m u co sa o e so p h a g e a e .
gastricae жиналу қабілетінің арқасында тамақ шырышты қабықпен
тығыз жанасып, асқазан сөлімен барынша қанығады. Қатпарлар кіші
иіннің бойын бойлай бағытталып, “асқазан жолын” түзеді, ол, асқазан
бұлшықеттері жиырылған сәтте тамақтың сұйық бөліктері (су, тұзды
ерітінділер) өңештен асқазанның кардиалық бөлігіне соқпастан қақпаға
өтетін өзекке айналады. Шырышты қабықта қатпарлардан басқа
дөңгелекше келген, асқазан алаңдары, areae gastricae, деп аталатын
дөңестер (диаметрі 1-6 мм) жатады, олардың бетінде асқазан
шұңқыршаларының, foveolae gastricae, көптеген кішкене (диаметрі 0,2
мм) тесіктері көрінеді (210-сурет). Осы шұңқыршаларға асқазан бездері
ашылады. Қақпа тесігі, ostium pyloricum, аймағында асқазанның
қышқыл ортасын ішектің сілтілік ортасынан бөлетін шырышты
қабықтың циркулярлы қатпары орналасады, ол қақпа жапқышы
(қақпақшасы), valvula pylorica, деп аталады.
Бұлшықетті қабық, tunica muscularis, астың араласып, жылжуына
көмегін тигізетін миоциттерден, бірыңғай салалы бұлшықеттерден
тұрады; қап түріндегі асқазан пішініне сәйкес үш қабатта: сыртқы қабат
- бойлық, stratum longitudinale, ортаңғы қабат - дөңгелек, stratum
circulare, және ішкі қ аб ат- қиғаш, fibrae obliquae, бағытта орналасады.
376

380.

1
2 1 0 с у р е т. А сқ азан қабы ргасы ны ң құрылысы.
tun. m u cosa; 2 агеае gastricae; 3 fo v e o la e gastricae; 4 - lam . m uscu laris
m u co sa e; 5 tela su b m u cosa; 6 - tun. m uscu laris; 7 - n odu lus (fo llic u lu s)
lym p h aticu s solitariu s.
Бойлық талшықтар өңештің дәл осындай талшықтарының жалғасы
болып табылады. Stratum circulare бойлық қабатка қарағанда айқындау
білінеді; ол өңештің дөңгелек талшықтарының
жалғасы болып
табылады. Асқазанның шығаберісі бағытына қарай дөңгелек қабат
қалыңдап, pyloris пен он екі елі ішек арасындағы шекарада, т. sphincter
pylori
қақпа қысқышын түзеді. Сфинктерге сәйкес келетін қақпа
жапқышы, valvula pylorica, қақпа қысқышы жиырылғанда асқазан
қуысын он екі елі ішек қуысынан мүлде бөледі. Sphincter pylori мен
valvula pylorica тамақтың асқазаннан ішекке өтуін реттейтін және оның
кері келуіне кедергі жасайтын арнаулы тетік күрайды (тамақ кері
ағатын болса, асқазанның қышқыл ортасы бейтараптанар еді).
Fibrae obliquae, қиғаш талшықтар, будаларға жиналады, олар ostium
cardiacum-ды сол жағынан ілмектәрізді қаусырып, қиғаш бүлшықеттер
үшін pinctum fixum қызметін атқаратын “тірек ілмек” түзеді. Қиғаш
бұлшықеттер асқазанның алдыңғы және артқы беттерімен қиғаш өтіп,
жиырылған кезде оның үлкен иінін ostium cardiacum бағытына карай
тартады. Асқазан қабырғасының ең сыртқы қабаты ішастардың бөлігі
болып табылатын сірлі қабықтан, tunica serosa, түзіледі; сірлі жабынды
ішастардың екі жапырақшасы арасында ірі қантамырлар өтетін екі
иінінен, басқа бүкіл өн бойында асқазанмен тығыз бітісіп-өседі.
377

381.

Асқазанның артқы бетінде ostium cardiacum-ның сол жағында ішастармен
жабылмаған кішкене бөлігі (ені 5 см-дей) бар, ол жерде асқазан көкетпен,
ал кейде сол жақ бүйректің жоғарғы шетімен және ұйқы безімен тікелей
жанасады. Өзінің біршама қарапайым пішініне қарамастан, күрделі
нервтендірілу аппаратымен басқарылатын адам асқазаны оның әр алуан
тамақтану режимдеріне бейімділуіне мүмкіндік жасайтын аса жетілген
ағза болып табылады. Өлгеннен кейін асқазан пішіні тез өзгеретіндіктен
және сондықтан мәйітте байқалған нәтижелерді тірі адамға толығымен
көшіруге болмайтындықтан, гастроскопия және әсіресе рентген сәулесі
көмегімен зерттеудің маңызы зор.
А с қ а з а н н ы ң р е н т г е н а н а т о м и я с ы . Науқас адам асқазанын рентгендік
зерттеу оның көлемін, пішінін, қалпын, түрлі функционалдық жағдайлардагы және бұлшықет тонусына қарай шырышты қабықтың қатпарларының суретін анықтауға мүмкіндік береді.
Асқазан рентген сәулелерін жұтпайды, сондықтан рентгендік
суретте көлеңке бермейді. Тек газ көпіршігіне сәйкес келетін ақшыл
жерлер көрінеді: тамақпен бірге жұтылган ауа және асқазанда түзілетін
газдар оның күмбезіне қарай көтеріледі.
Асқазанды зерттеуге келетіндей ету үшін барий сульфаты жүзгіні
көмегімен контрастауды қолданады (211-сурет).
т*
211 - с у р е т. А с қ а за н н ы ң контрастты м а с с а м е н толты ры лған
р ен тген огр ам м асы .
1 - pars cardiaca; 2 - corpus ventriculi [gastricus]; 3 pars pylorica; 4 - a m p u lla
duod en i.
378

382.

Контрасты суреттен асказаннын кардиалык бөлігі, күмбезі және
дснесі - көлеңкенің томен карай түсуші бөлігін, ал асказаннын какпалык
(пилориялық) бөлігі - көлеңкенің жоғары карай көтерілетін бөлігін
түзеді. Көлеңкенің томен түсетін және жоғары көтерілетін бөліктерінің
арақатынасы әр адамда әр түрлі; асказаннын негізгі үш пішіні мен
орналасу қалпын ажыратады.
1. Мүйізпішінді асказан. Оның денесі көлденең дерлік орналасып,
какпалык бөлікке карай біртіндеп тарылады. Қакпа омыртка
бағанасының оң жиегінен оңға карай жатады және асказаннын ең
төменгі нүктесі болып табылады. Осы себепті оның томен түсуші және
жогары көтерілуші бөліктерінің арасында бүрыш болмайды. Бүкіл
асқазан көлденең дерлік орналаскан.
2. Ілмектәрізді асқазан. Асказаннын томен кететін бөлігі қиғаш
немесе тік дерлік томен түседі. Жоғары көтерілетін бөлігі киғаш төменнен жоғары және оңға қарай орналасқан. Қакпа омырта
бағанасының оң жиегінде жатады. Жоғары көтерілетін және томен
түсетін бөліктерінің арасында тік бүрышқа жакын, бүрыштык тілік,
incisura angularis, түзіледі. Асқазанның жалпы орналасу калпы киғаш.
3. Шұлықтәрізді немесе үзарған асказан. Ол алдыңғы (“ілмек”)
асқазанға үқсас, бірақ бір қатар айырмашылыктары бар: атынан көрініп
түрғандай, оның томен кететін бөлігі ұзындау және тік томен түседі;
жоғары көтерілетін бөлігі ілмектәрізді асқазандікіне карағанда тігірек
жоғары көтеріледі. Кіші иіннің түзетін бүрыш сүйірлеу (33° - 40°). Бүкіл
асқазан ортаңғы сызықтан солға карай орналасып, тек шамалы ғана
одан оңға өтеді. Асқазанның жалпы қалпы вертикалды.
Сөйтіп, асқазанның пішіні мен орналасу калпының арасында
үйлесімділік байқалады: мүйізтәрізді асқазан көбіне көлденең, ілмектәрізді асқазан-қиғаш, үзарған асқазан-вертикалды орналасады.
Асқазанның пішіні едәуір дәрежеде дене бітімі типіне байланысты.
Түлғасы қысқа және жалпақ брахиморфты типті адамдарда көбіне
мүйізтәрізді асқазан кездеседі. Асқазан көлденең, жоғары орналасқан,
сондықтан оның ең төменгі бөлігі мықын қырларын байланыстыратын
сызықтан, Ііпеа Ьііііаса-дан, 4-5 см жоғары жатады.
Түлғасы үзын және дене бітімі жіңішке долихоморфты типті
адамдарда көбіне тік калыпта үзарған асқазан кездеседі. Ол кезде бүкіл
асқазан дерлік омыртқа бағанасынан солға карай және томен
орналасады, сондыктан қақпа омыртқа бағанасында проекцияланады,
ал оның төменгі шекарасы Ііпеа Ьііііаса-дан сәл томен түседі.
Дене бітімі аралық (екі шеткі типтің) типті адамдарда асказан пішіні
ілмектәрізді келеді. Асказаннын орналасу калпы кигаш және биіктігі
жагынан орташа; асқазанның төменгі шекарасы - linea biiliaca
деңгейінде. Бүндай асқазан пішіні мен орналасу калпы барынша кең
таралған. Асказаннын пішіні мен орналасу қалпына оның бүлшыкетінің
тонусы үлкен эсер етеді.
379

383.

Рентген суретінде асқазан тонусы жөнінде тамақ толған кездегі
оның қабырғасының “жазылып-жайылу” сипаты мағлұмат береді. Аш
кезде ол қабысқан күйде болады, ал оған тамақ келгенде оның көлемі
ұлғая бастайды. Тонусы қалыпты асқазанда тағамның бірінші бөліктері
түскенде оның күмбезі жоғары газды көпіршікке қараған үшбұрыш
түрінде орналасады. Асқазан күмбезімен шектелген ауа көпіршігі
жарты шар пішінді болып келеді. Асқазан тонусы төмендеу (норманың
шегінде) кезде тамақ түзетін үшбұрыш сүйір ұшты, ұзарған пішінді
келеді де, ал ауа көпіршігі томен қарай тарылған сопаққа ұқсайды.
Тамақ бөгелместен болбыраған қаптәрізді асқазанның үлкен иініне
түсіп, оны томен тартады, сол себепті асқазан ұзарып, шұлық пішініне
келіп, вертикалды орналасады.
Асқазанның пішіні оны түгел контрастпен толтырған кезде
зерттеледі. Оны ішінара толтырғанда шырышты қабықтың бедерін
көруге болады. Асқазанның шырышты қабығының қатпарларының
түзілуі, lamina muscularis mucosae жиырылғанда, тіндердің тургоры
өзгеріп және ісінгенде, басқа қабаттармен салыстырғанда шырышты
қабықты жылжымалы ететін - шырышасты негізінің тым борпылдақты
құрылымына байланысты.
Шырышты қабықтың асқазанның түрлі бөлімдеріндегі бедерінің
басым бейнесі мынадай: pars cardiaca-да - торлы сурет; curvatura minor
бойында - бойлық қатпарлар; curvatura major бойында - тісті контур,
өйткені corpus ventriculi-дегі қатпарлар бойлық және қиғаш; antrum
pyloricum-де - негізінен бойлық, сондай-ақ радиалды және көлденең.
Шырышты қабық бедерінің бұл көрінісі артқы қабырға қатпарларына байланысты, өйткені алдыңғы қабырғада олар аз. Қатпарлардың
бағыты тағамның жылжуына сәйкес келеді, сондықтан шырышты
қабықтың бедері тым өзгергеш келеді.
Асқазан эндоскопиясы. Науқастың өңеші арқылы асқазанға
енгізілетін және асқазанды іш жағынан қарауга мүмкіндік беретін
ерекше оптикалық аспап гастроскоптың көмегімен асқазанды тікелей
бақылауға болады (гастроскопия).
Гастроскопиялық әдіспен ми қатпарлары бедеріне ұқсайтын, түрлі
бағыттарда иірімделетін шырышты қабықтың қатпарлары анықталады.
Қалыпты жағдайда қантамырлар көрінбейді. Асқазанның қимылқозғалысын бақылауға болады. Гастроскопия деректері рентгендік
зерттеуді толықтырып, асқазанның шырышты қабығы құрылысының
нәзік бөліктерін зерттеуге мүмкіндік береді.
380

384.

О Р Т А Ң Ғ Ы ІШ Е К Т У Ы Н Д Ы Л А Р Ы
Ж іңішке ішек, intestinum tenue, (грекше enteron, осыдан ішектің
шырышты қабығының кабынуы
enteritis) pyloris-тен басталып, өз
жолында бірнеше қатар ілмектәрізді иілімдер жасап, ток ішектің
басталатын жерінде аякталады (212-сурет). Еркек мәйіттерінде жіңішке
ішектің үзындығы шамамен 7 м, әйелдердікінде
6,5 м, ол дене
ұзындығынан 4,1 есе асып түседі. Өлгеннен кейін бүлшыкеттер
босайтындыктан, мәйіттерде ішек тірі адамға карағанда әр уакытта
үзындау келеді. Тірі адамда жіңішке ішектің үзындығы 2,7 м-ден
4
2 1 2 - с у р е т . А с қ о р ы т у ж ү й е с і ағзаларының іш қуы сы нда орнал асуы (үлгі).
1 - һераг; 2 - v e s ic a fellea (biliaris); 3 - ductus c h o le d o c h u s [biliaris]; 4 pars
cardiaca ven tricu li [gastrici]; 5 - fundus ventriculi [gastricus]; 6 - curvatura
ventriculi [gastria] minor; 7 - corpus ventriculi [gastricum ]; 8 - lien [spien];
9 - curvatura ventriculi [gastria] major; 10 - c o lo n transversum; 11 - jejunum;
12 - c o lo n d e sc en d e n s; 13 - c o lo n s ig m o id e u m ; 14 - rectum; 15 append ix
verm iform is; 16 - c a ecu m ; 17 - ileum ; 18 - c o lo n ascen d en s; 19 - duodenum ;
2 0 - pars p ylorica ventriculi [gastrici].
381

385.

аспайды және өте өзгергіш. Ол жеке адамның жынысына, жасына және
дене дамуына ғана емес, сондай-ақ ішек бұлшықеті тонусына іш ішіндегі
қысым шамасына, тамақтану сипатына және тіпті дене температурасына
да байланысты. Жіңішке ішекте ас механикалық (жылжытылады) және
сілтілік реакция жағдайында одан әрі химиялық өңдеуден өтіп,
сіңіріледі. Осыған байланысты бұл жерде асқорыту сөлдерін бөлетін
(ішек қабырғасында және одан тысқары орналасқан) және қорытылған
заттарды сіңіретін арнаулы тетіктер болды 213-сурет).
2 1 3 с у р е т. Ж ің іш к е іш ек т ің шырышты қабы ғы ны ң р ел ь еф і.
А іш ектің бой л ы қ ашылған бө л іг і. Б - ішек қабы рғасы ны ң қабаттары
мен шырышты қабы ғы ны ң б еті. 1 - p lica circulares; 2 - villi intestinales;
3 - tun. m u cosa; 4 - tela su b m u cosa; 5 stratum circulare tu n icae m uscu laris;
6 stratum lon gitu d in ale tunicae m uscu laris; 7 - tun. serosa.
382

386.

Жінішке ішек үш бөлімге бөлінеді: 1) duodenum, он екі елі ішек үзындыгы 25-30 см, асказанға ен жакын бөлім; 2) jejunum, аш ішек, одан
duodenum-ді шығарып тастағанда жіңішке шектін 2/5 бөлігін және 3)
ileum, мыкын ішек калған 3/$ бөлігін күрайды. Аш ішек пен мыкын
ішектердің бөлінуі шартты түрде, өйткені олардың арасында айқын
анатомиялык шекара жок.
О н екі елі іш е к , duodenum, ұйқы безінің басын тағатәрізді айналып
жатады. Онда төрт негізгі бөлімді ажыратады; 1) pars superior I бел
омыртка деңгейінде оңға және кейін карай өтіп, томен карай иілім, flexura
duodeni superior, түзе, 2) pars descendens-ке ауысады, ал ол томен түсіп,
омыртқа бағанасынан оңға карай III бел омырткаға дейін орналасады; бүл
жерде екінші иілім, flexura duodeni inferior, түзіледі. Содан кейін солға
карай бағыт алып v. cava inferior мен колка алдында көлденең өтетін 3) pars
horizontalis-mi (inferior), сол және алдыңғы жағынан І-ІІ бел омыртка
деңгейіне көтерілетін 4) pars ascendens-ті түзеді.
О н е к і е л і іш е к т ің т о п о г р а ф и я с ы . Он екі елі ішек өз иілімінің ішкі
жағымен ұйқы безінің басымен бітісіп-өседі; оған коса, pars superior
бауырдың шаршы үлесімен; pars descendens оң бүйрекпен жанасады;
pars horizontalis - a. et v. mesentericae superior алдыңғы жағында және
қолқа мен v. cava inferior артқы жағында орналасып, солардың арасында
өтеді. Duodenum-де шажырқай болмайды да, негізінен алдыңғы
жағынан ішастармен жабылады. Pylorus-ка ең жакын бөлігінің (2,5 см
бойы) ішастармен қатынасы асқазанның шығар бөлігінің катынасындай. Pars descendens-тің алдыңғы бетінің ортаңғы бөлігі
ішастармен жабылмайды, ол жерде pars descendens көлденең жиек
ішектің түбірімен қиылысады; pars horizontalis алдынан ішастармен
жабылған, ол жерде он екі елі ішекті vasa mesenterica superiores-ті
қамтитын жіңішке ішектің шажырқайының түбірі қиып өтеді. Сөйтіп,
duodenum экстраперитонеалды орналасқан ағзаларға жатады.
Pars ascendens duodeni аш ішекке ауысқанда I немесе, көбіне II бел
омыртқаның сол жағында ішектің күрт иілімі он екі елі-аш ішек, flexura
duodenojejunalis, пайда болады, онда аш ішектің бастапқы бөлігі томен,
алдыға және солға карай бағытталады.
Flexura duodenojejunalis II бел омыртқаның сол жағында орналасатындықтан, операция кезінде аш ішектің басталатын жерін табу
үшін айыратын белгі болып табылады.
О н е к і е л і іш е к т іц р е н т г е н а н а т о м и я с ы . Ренгендік зерттегенде он
екі елі ішектің бастапқы бөлігі - кең жері, ampulla duodeni (bulbus
duodeni) негізі қақпаға қараған үшбүрышты көлеңке тәрізді, какпа
жиырылған кезде duodenum одан ақшыл жолақпен бөлінеді. Кең жердің
диаметрі он екі елі ішектің қалған бөлігінің диаметрінен үлкендеу.
Оның рентгендік шекаралары: қакпа түрған жердегі акшылданған оның
үшбүрышты көлеңкесінің үшына дейін, ал мәйітте - valvula pylori-ден
шырышты қабыктың бірінші сакиналы катпарына дейін. Кең жердің
383

387.

шырышты қабығында, қақпадағы сияқты бойлық қатпарлар болады, ал
duodeni-дің қалған бөлігінде қатпарлар дөңгелек болып келеді. Кең жер
құрылымының бұл ерекшеліктері бүкіл duodenum сияқты ортаңғы
ішектен емес, алдыңғы ішектен дамитындығына байланысты.
Адамда он екі елі ішектің пішіні мен орналасу қалпы тым өзгермелі.
Оның пішіні мен орналасу қалпының үш түрін ажыратады.
1. Duodenum тағатәрізді, бұл кезде оның барлық 4 бөлігі де көрінеді.
2. Ілмектәрізді тік иіліп вертикалды орналасқан. Бұл жағдайда тік
иілу мен вертикалды қалыпқа байланысты тек pars descendens пен pars
ascendens қана айқын білінеді.
3. Тік ілмектәрізді иілім, фронталды орналасқан. Аталған үш түрдің
арасында аралық пішіндер кездеседі.
Он екі елі ішектің пішіні мен орналасу қалпының көп түрлілігі
duodeni-дің іш қабырғасына бекуінің әр түрлі дәрежесіне (кейде баска
бөлімде тіпті кішкене шажырқай болады) және асқазанның
қозғалғыштығына байланысты. Duodenum-ның дамуы мен орналасу
қалпының бірқатар варианттары да кездеседі: 1) situs inversus partialis
duodeni - он екі елі ішектің орналасу қалпы оның қалыпты
топографиясының айналы кескіні болып табылады; 2) duodenum mobile
- ұзарған және қозғалмалы он екі елі ішек ілмектер сияқты орналасады;
3) inversio duodeni-нің төмендеген бөлігі томен түспей, жоғары және
солға қарай П әрпіне ұқсап көтеріледі.
А ш ж ә н е м ы қ ы н іш ек . Аш және мықын ішекті intestinum tenue
mesenteriale деген жалпы атпен біріктіреді, өйткені бүкіл бұл бөлім
duodenum-нен өзгеше ішастармен жабылып, шажырқай арқылы арткы іш
қабырғасына бекиді. Аш ішек, jejunum, (аты мәйіттің денесінде бұл ішектің
көбінесе бос болатындығынан шыққан) пен мьщын ішек, Шит, арасында
айқын шекара болмаса да, екі бөлімнің де jejunum (жоғарғы бөлігі) мен
ilium-нің (төменгі бөлігі) байқалатын айырмашылықтары бар: jejunum-нің
диаметрі үлкен, қабырғасы қалың, қан тамырлары мол болады.
Жіңішке ішектің шажырқайлық бөлігінің ілмектері негізінен
mesogastrium мен hypogastrium-де орналасады, бұл жағдайда аш ішек
негізінен ортаңғы сызықтың сол жағында, ал мықын ішек негізінен
ортаңғы сызықтың оң жағында орналасады. Жіңішке ішектің шажырқайлы бөлігі алдынан бірсыпыра жерінде шарбымен жабылған (осы
жерде асқазанның үлкен иінінен келетін сірлі ішастарлық жабыны бар).
Ол көлденең жиек ішек пен бүйірлерінен жоғарылаған және төмендеген
жиек ішектерден түзілген аймақта жатады, ал, томен жағында ішек
ілмектері кіші жамбас астауына түсуі мүмкін; кейде ілмектердің бір
бөлігі жиек ішектің алдынан орналасады. 2% жағдайда мықын ішекте,
оның шетінен шамамен бір метр қашықтықта өсінді - diverticulum
meckelii (ұрықтың сарыуыздық түтігінің қалдық бөлігі) байқалады.
Өсіндінің ұзындығы 5-7 см,оның мөлшері мықын ішекпен шамалас,
шажырқайдың ішекке бекитін жерінен қарсы жақтан шығады.
384

388.

1
2 1 4 - с у р е т. Ж ің іш к е іш ектің шырышты қабығының бөл ігі.
v illi intestinales; 2 n odu lus (fo llic u lu s ) lym ph aticus solitarius.
Қ ұ р ы л ы с ы . Жіңішке ішектің шырышты қабығы, tunica mucosa, оны
жауып тұратын көптеген ішек бүрлерінен, villi intestinales, барқыттәрізді көрінеді (214-сурет). Бүрлер - ұзындығы шамамен 1 мм,
шырышты қабықтың өсінділері, шырышты қабық сияқты, олар да
цилиндрлі эпителимен жабылған және орталығында лимфа қойнауы
мен қан капиллярлары болады. Бүрлердің қызметі өт, үйқы безі мен
ішек бездері бөлетін сөлдерінің әсерінен ыдыраған қоректік заттарды
сіңіру; белоктар мен көмірсуларды вена тамырлары, ал майларды лимфа
тамырлары сіңіреді. Бүрлер бәрінен де аш ішекте көп болады, ол жерде
олар жұқалау әрі ұзындау. Ішек қуысындағы ас қорытудан басқа
қабырға жанылық асқорыту да болады. Ол тек электрондық микроскоптан тана көрінетін және асқорыту ферменттері бар микробүрлерде
жүреді (215-сурет).
Жіңішке ішектің шырышты қабығының сіңіру ауданы онда дөңгелек қатпалар pilsae circulares, деп аталатын көлденең қатпарлардың
арқасында едәуір үлкейеді. Бұл қатпарлар тек шырышты қабық пен
шырышасты негізінен ғана құралады (Tunica muscularis оларға қатыспайды) да, тіпті ішек түтігі созылғанда да жоғалып кетпейтін
түрақты түзілістер болып табылады. Жіңішке ішектің бөліктеріндегі
дөңгелек қатпарлар бірдей емес.
Он екі елі ішектің шырышты қабығында дөңгелек катпарлардан
басқа, оның басталатын жерінде, ампуласында (bulbus) бойлық
қатпарлар болады және төмендеген бөлігінің медиалды кабыртасында
бойлық plica longitudinalis duodeni орналасқан; plica longitudinalis
385

389.

215 с у р е т. Ішек бүрінің
құрылысы (үлгі).
1 - ішек эпителиі; 2 - орталық
сүтті қойнау; 3
артериялық
тамыр; 4 - веналық тамыр; 5 қантамыр капиллярлары.
d u o d en i б у ы л т ы қ т әр ізд і ж ә н е
б ү р т ік п ен , papilla duodeni
major,
аяқталады .
P ap illa
d u o d en i m ajor-д а ж алпы о т
т ү т іг і м ен үй қ ы б е з і т ү т іг і б ір
ортақ
т е сік п е н
аш ы лады .
Т ү т ік т ің ш ы ға б ер іс т е с іг ін ің
д ә л алды н дағы к ең ж ер ін ің
аты , ampulla hepatopancreatica о сы м ен т ү с ін д ір іл е д і.
P a p illa
d u o d en i
m ajor-дан
п р ок си м ал ды
ор н ал асқ ан
к іш іл еу ек ін ш і б ү р т ік , papilla
duodeni minor, ж атады . О ған
ұй қ ы б е з ін ің қ осалқы ө зе г і
аш ы лады .
Б үк іл
ж ің іш к е
іш екте
ж ә н е с о н д а й -а қ , то қ іш ек
бой ы н д ағы
ш ы ры ш ты
қабы қта, ш ы ры ш асты н е г із ін е е н б е й , к ө п т еген ұ са қ қарап ай ы м түтік ті
б е з д е р , glandulae intestinalis, ор н ал асқ ан ; олар іш ек сө л ін б ө л іп
ш ы ғарады . О н ек і ел і іш ек те, н е г із ін е н он ы ң ж оғар ғы ж арты сы н да
б е з д е р д ің б а сқ а т ү р і, g la n d u la e d u o d e n a lis, ор н а л а сқ а н , олар ды ң
g la n d u la e in te s tin a lis -тен ө зг е ш е л іг і ш ы ры ш асты н е г із ін д е ж атады . О лар
қүры лы сы ж ағы н ан асқ азан н ы ң қақпалы қ б е з д е р ін е ұ қ са с. Ж ің іш к е
іш ек те зи ян ды заттар м ен м и к р обтар ды зал ал сы здан ды р аты н ли м ф а
аппараты б о л а д ы . О л ж ек е т ү й ін ш е л ер д ен , follicu li lymphatici solitarii,
ж ән е
ол ар ды ң
ж иы н дары
- ш оғы р лан ған
follicu li lymphatici aggregati, тұрады .
лимфа
т ү й ін ш е л ер ін е н ,
F o llic u li ly m p h a tici so lita rii б ү к іл ж ің іш к е іш ек те тары д ә н ін д е й
ақш ыл д ө ң е с т е р т ү р ін д е ш аш ы рай ор н ал асқ ан . F o llic u li ly m p h a tici
a g g reg a ti аш іш ек те ған а б о л а д ы . О лар ж алп ақ үзы н ш а табақ ш а сияқты ,
бой лы қ д и а м е т р і іш ек тің бой л ы қ б іл іг ін е с ә й к е с к ел ед і. О лар
ш аж ы рқайды ң іш ек к е б ек и т ін ж ер ін ің қарсы ж а ғы н да ор н ал асқ ан .
Ш оғы р л ан ған л и м ф а т ү й ін ш е л ер ін ің ж алпы саны 2 0 -3 0 . Ж ің іш к е
іш ек тің лим ф алы қ ап п араты н да би ол оги я л ы қ (ж а су ш а іш іл ік ) асқ о р ы ту
д а іск е асы ры лады .
386

390.

Бүлшыкет кабығы, tunica muscularis, жіңішке ішектің түті- кшелі
гіішініне сәйкес миоцит- тердің екі қабатынан tunica muscularis тұрады:
сыртқы - бойлық қабат және ішкі - дөңгелек кабат; дөңгелек қабат
бойлык қабатқа Караганда жақсы дамыған; бүлшықет кабығы ішектің
төменгі шетіне қарай жүқарады. Бұлшықеттің бойлық және дөңгелек
қабаттардан басқа, дөңгелек қабаттық кей жерлерінде спиралды
бүлшықеттің үздіксіз қабатын түзетін спиралды бүлшықет талшықтары
болады деген көзқарас бар. Бүлшықет талшықтарының жиырылуы
перисталтикалық түрде, біртіндеп төменгі шетіне карай таралады, бүл
кезде дөңгелек бұлшықеттер тесікті тарылтып, ал бойлық талшықтар
қысқарып, оның кеңеюіне жағдай жасайды. Спиралді талшыктар
перисталтикалық толқынның ішек түтікшесінің білігі бойымен
дисталды жылжуына жәрдемдеседі. Қарсы бағыттағы жиырылулар
антиперисталтикалық деп аталады.
Сірлі қабық, tunica serosa, жіңішке ішекті жан-жағын қаусыра,
артқы жағынан, шажырқайдың екі жапыракшасы арасында енсіз жолак
қалдырады, екі шажырқай арасымен ішекке нервтер, қан тамырлары
мен лимфа тамырлары келеді.
Аш ішек пен м ықын ішектіц рентгенанатомиясы. Рентгендік
зерттеу кезінде аш ішектің біразы горизонталды, бірқатары вертикалды,
іш қуысының сол жағы мен ортасында орналасқан.
Мықын ішек бөліктері оң жақ мықын шүңқыры аймағында
орналасқан, көбіне вертикалды және қигаш жатады.
Ш ы ры ш ты қабы қты ң бедері. Аш ішекте көлденең қатпарлар
көлеңкенің сыртқы контурына фестонды немесе қауырсынды түр
береді, бұл жіңішке ішектің тән
белігісі болып табылады; перисталтиканың белгілі бір кезеңдерінде
асқазандағы
сияқты
бойлық және қиғаш қатпарлардың
түзілуі
байқалады.
Мықын ішекте тоқ ішекке жақындаған сайын бойлық қатпарлар көбейе түседі (216сурет). Бойлық қатпарлар астың
өтуіне науашықтар мен өзектер
түзіп, ал көлденең қатпарлар
астың жылжуын біршама те-
7
'
2 1 6 - с у р е т . М ықын іш ек т ің
ш ы рыш ты қ абы гы н ы ң б ө л ігі.
1
n od u li
( fo l li c u li )
lym p h atici
solitarii; 2 - л и м ф о и д т ы табақш а
(n o d u li ly m p h a tici aggregati).
387

391.

жейді. Осы қатпарлардың орын ауыстыруларынан әр алуан рентгендік
көрініс пайда болады.
Тағам жіңішке ішектен caecum-re ырғақты келіп, caecum-де
орналасқан, асқазанның қақпасы сияқты ашылып, жабылатын valva
ileocaecalis арқылы реттеліп отырады. Қабылданған контрастты масса
30 минутта jejunum-re келіп, 1,5 сағатта ilium-ді толтырады, 4 сағатта
caecum-re келе бастап, 7-8 сағатта толығынан тоқ ішекке өтеді.
А Р Т Қ Ы ІШ Е К Т У Ы Н Д Ы Л А Р Ы
Тоқ ішек (жуан ішек), intestinum crassum, жіңішке ішектің шетінен
артқы тесікке дейін созылып, мынадай бөліктерге бөлінеді: 1) caecum құрттәрізді өсіндісі (appendix vermiformis) бар соқыр ішек; 2) colon
ascendens - жоғарылаған жиек ішек; 3) colon transversum көлденең
жиек ішек; 4) colon descendens - төмендеген жиек ішек; 5) colon
sigmoideum сигматәрізді ішек; 6) rectum тік ішек.
Тоқ ішектің жалпы ұзындығы 1,0 мен 1,5 м аралығында өзгеріп
отырады. Caecum аймағындағы ені 7 см-ге жетеді, осыдан бастап
біртіндеп тарылып, төмендеген жиек ішекте 4 см-ге жуықтайды. Тоқ
ішектің диаметрінің үлкендігінен баска мынадай белгілердің болуымен
ерекшеленеді: 1) ерекше бойлық бұлшықетті таспалардың, teniae соіі,
болуы, 2) өзіне тән қампаймаларының, haustra соіі, болуы және 3) майы
бар сірлі қабық өсінділерінің, appendices еріріоісае, болуы (217-сурет).
2 1 7 с у р е т. К ө л д е н е ң ж иек іш ек т ің б өл ігі.
1 іш ектің қабырғасы; 2 p lic a sem ilu n aris co lis; 3 - taenia m e s o c o lic a ;
4 - m e s o c o lo n ; 5 haustrae coli; 6 - taenia libera; 7 - ap p e n d ic e s e p ip lo ic a e;
8 o m en tu m majus; 9 - taenia om en talis.
388

392.

' І е п і а е c o l і , ж и е к іш е к т а с п а л а р ы , с а н ы ү ш е у . О л а р с о к ы р і ш е к т ің
к ү р т т ә р і з д і ө с і н д і с і н і ң т ү б і н е н б а с т а л ы п , б і р - б і р і н е н ш а м а .м ен б і р д е й
каш ы кты кта
Сонды ктан
орналасы п,
rectum
аппендицитке
баслалаты н
байланы сты
ж ерге
операция
д ей ін
к езін д е
созы лады .
к ү р т т әр ізд і
ө с і н д і н і т а б у ү ш і н , а л д ы м е н үіи т а с п а т ү й і с е т і н ж е р д і т а у ы п а д у к а ж е т .
І е п іа е ж и ек іш е к т іц б о й л ы к б ү л ш ы к е т к абаты н ы ң о р н а л а с у калп ы на
с о й к е с к е л е д і , о л к а б а т б ү л ж е р д е т ү т а с к ы р т ы с т ү з б е й ү ш т а с г іа ғ а
б ө л ін ед і:
tenia libera
1)
б о с т а с п а , c a e c u m ж э н е c o l o n a s c e n d e n s - т ің
а л д ы ң ғ ы б е г ін е н ө т е д і; ол c o lo n tr a n sv e r s u m -д е к ө л д е н е н ж и ек іш ек т ің
ө з б іл іг і а й н а л а сы н д а б ү р ы л у ы н а б а й л а н ы сты арткы б е т к е ө т ед і; 2)
mesocolica
б с к и т ін
tenia
ш а ж ы р к а й л ы к т а с п а , к ө л д е н е ң ж и е к іш е к ш а ж ы р к а й д ы ң
сы зы ғы
бойы м ен
ө т ед і,
tenia omentalis
аталады ; 3)
tran sversu m -дегі
б е к и т ін
осы дан
“ ш ажыркайлык
таспа" д еп
ш арбы лы к тасп а, үлкен ш арбы ны ң co lo n
сы зы ғы
бойы нш а
ж әне
осы
сы зы к ты н ток
ііи е к т ің б а с к а б ө л і м д е р д е г і ж а л ғ а с ы б о л ы п т а б ы л а д ы .
H a u s tr a c o l і , т о қ і ш е к т і ң к а м п а й м а л а р ы , іш ж а ғ ы н а н қ а п ш ы қ т ә р і з д і
ой ы с т ү р ін д е байқалады ; сы рт ж ағы нан таспалар арасы нда орналаскан
деңестер
т ү р ін д е
болады .
О лар
коры ты лмаған
ас
калды ктары ны ң
ө ң д е л у і н е ж ә р д е м д с с с д і . Е г е р t c n i a -н ы к е с і п т а с т а с а , h a u s tr a ж о ғ а л а д ы ,
ө й т к е н і h a u s t r a - н ы ң п а й д а б о л у ы t c n i a e - н і ң і ш е к т с н б і р а з к ы с к а ( ' / 6)
болуы н а байланы сты .
A p p e n d i c e s с р і р і о і с а е , ш а р б ы л ы к ө с і н д і л е р , с ір л і к а б ы к т ы ң t e n ia e
lib e r a
мен
o m en ta lis
бойы нда
үзы нды ғы
4-5
см
ө с ін д іл ер і
болы п
т а б ы л а д ы ; с е м і з а д а м д а р д а ғ ы a p p e n d ic e s е р ір іо іс а е - т е май тін і б о л а д ы .
H a u s tr a c o l i , t e n i a e c o l i ж ә н е a p p e n d i c e s e p i p l o i c a e о п е р а ц и я к е з і н д е т о к
іш ек т і ж ің іш к е іш е к т ен ай ы р аты н б е л г іл е р б о л ы п табы л ады .
Тоқ
іш с к т ің
(н е гізін е н
ж іц іш к е
су
ш ы ры ш ты
с ің ір іл е д і)
ш ы ры ш ты
Ж ің іш к е
іш ек т егі
б ө л ін іп ,
тек
кабы ғы нда
байланы сты
кабы ғы м ен
дөңгелек
ш ы ры ш ты
с ің ір у
бүрлер
ү р д іс ін ің
болм айды , сонды ктан
с а л ы с т ы р ғ а н д а т е г іс
катпарлар
кабы қтан
ток
ғана
ә л с ір е у ін е
іш е к т е
ем ес,
болы п
ж еке
к ел ед і.
б ө л ік т ер ге
қабы рғаны ң
қабаттары нан д а түраты н ж арты айлы қ катпарларға,
баска
plicae semilunares
а й н ал ады . Ж ү м ы с іст еп тү р ға н іш ек т е б о й л ы к ж ә н е қиғаш катп арлар
п а й д а б о л а д ы . Ш ы р ы ш т ы к а б ы к т а тек іш ек б е з д е р і м е н ж е к е л е н г е н
л и м ф а т ү й ін ш е л е р і б о л а д ы . Б үл ш ы қ ет қ абы ғы екі қ абаттан тұрады :
сы ртқы
-
бойлы қ
ж әне
іш к і
-
дөңгелек
кабат.
Іш к і
дөңгелек,
тары лтаты н кабат қана т ү т а с, ол ты ғы з н ә ж іс б ө л ік т е р ін ж ы л ж ы туы н а
байланы сты
қалы ңдайды .
К ер ісін ш е,
к ең ей т ет ін
бойлы к бұлш ы кет
(ж ің іш к е іш ек т е т ү т а с ) ток іш ек т е ж о ғ а р ы д а си п а тт а л ға н үш ten ia e -re
б ө л ін е д і,
өйткені
қуы сты ң
к е ң е ю ін
н әж іс
б ө л ік т ер ін ің
кы сы м ы
ж е ң іл д е т е д і.
Caecum
(гр ек ш е
typhlon, о с ы д а н
с о қ ы р іш е к т ің қ а б ы н у ы -
typhlitis),
с о қ ы р і ш е к т о қ і ш е к т і ң б а с т а л а т ы н ж е р і н е н о ғ а н ж і ң і ш к е іш е к к ү я т ы н
ж ер ге д ей ін гі
26— 210
б і р і н ш і б ө л і г і б о л ы п т а б ы л а д ы ; т ік ш а м а с ы 6 с м - д е й .
389

393.

2 1 8 с у р е т. Соқыр іш ек, ca ecu m , ж ә н е қ ұ р т т ә р ізд і ө с ін д і, append ix
v erm ifo rm is (М ы қын ж ә н е тоқ іш ектің алды ңғы қабы рғасы алынған).
1 o stiu m ile o c a e c a le [ostiu m v a lv a e ilealis]; 2 v a lv a ile o c a e c a lis ; 3 - co lo n
ascen dens; 4 ileum ; 5 - ostiu m a p p en d icis verm iform is; 6 - appendix
verm iform is; 7 caecu m .
көлденең шамасы 7-7,5 см-дей қап тәрізді. Caecum оң жақ мықын
шүңқырында lig. Inguinale-нің латералды жартысынан жоғары
орналасқан; кейде жоғары, тіпті бауыр астында орналасады (ұрықтық
орналасу қалпының сақталуы). Caecum-нің алдыңғы беті тікелей іштің
алдыңғы қабырғасына жанасып жатады немесе одан үлкен шарбымен
бөлінеді, caecum-нің артқы жағында m. iliopsoas жатады. Caecum-нің
медиалды артқы бетінен, жі- ңішке ішек құятын жерінен 2,5-3,5 см
төменде кұрттәрізді өсінді, appendix vermiformis, шығады (218-сурет).
Құрттәрізді өсіндінің ұзындығы мен орналасу қалпы көп өзгеріп
отырады, орташа ұзындығы 8,6 см-ге тең, алайда 2% жағдайда ол 3 см-ге
дейін қысқарады; құрттәрізді өсіндінің болмауы өте сирек байқалады.
Құрттәрізді өсіндінің орналасу қалпына келетін бол- сақ, ол ең алдымен
соқыр ішектің орнымен тығыз байланысты. Әдетте, ол соқыр ішек
сияқты оң жақ мықын шұңқырында жатады, алайда соқыр ішектің
орналасу қалпына қарай жоғары да, томен де жатуы мүмкін.
Қалыпты орналасқан сокыр ішекте құрттәрізді өсіндінің төрт түрлі
орналасу қалпын ажыратады:
390

394.

1. Т о м е н д е г е н к а л ы и т а г ы ( е н ж и і к е з д е с е т і н і , 4 0 - 4 5 % ж а ғ д а й д а ) .
І д с р к ү р т т ә р і з д і ө с і н д і ү з ы н б о д с а , о н д а о н ы ң ш е т і к іш і ж а м б а с а с т а у ы
к у ы с ы н а к с л і п , к е й д е к а б ы н у к е з і н д е н е с е п к у ы к п е н ж ә н е тік і ш е к п е н
ж а б ы с ы п к ет ед і.
2. Л а т е р а л д ы к а л ы п ( 2 5 % ж а ғ д а й д а ) .
3. М с д и а л д ы к а л ь ш ( 1 7 - 2 0 % ж а ғ д а й д а ) .
4.
Сокы р
іш е к т ін
арткы
ж ағы нда
ж огары лаған
калы пта
(13%
ж а ғ д а й д а ). Бүл ж а ғ д а й д а к ү р т т ә р із д і ө с ін д і іш а ст а р д ы н арткы ж а ғы н д а
орналасады .
Ө с ін д ін ің о р н а л а с у калп ы н ы н ә р алуан т ү р л е р ін ің бар л ы ғы н да да
оны ц
орталы к
түрақты .
к ін дік ті
б ө л іг і,
яғни
ө с ін д ін ің
А п пен ди ц и т болған
алды ңгы
ж оғарғы
ор таң ғы ж ә н е сы ртқы
сокы р
іш е к т ен
кезде ауы рсы ну
мыкын
ш ы ғаты н
нүктесі сы ртқы
кы лканы мен
косаты н
ж ері
ж әне
сы зы кты ң
l / 3 -н ің ш ек а р а сы н д а н е м е с е д ә л ір е к ай тқ ан да,
о с ы с ы з ы қ т а о ң ж а к 1 / 3 - і о р т а ң г ы ү ш т е н б і р д е н б ө л е т і н н ү к т е д е , екі
а л д ы ң ғ ы к о с а т ы н с ы з ы қ т а іш б е т і н е п р о е к ц и я л а н а д ы .
Қ а р т а д а м д а р д а к ү р т т ә р із д і ө с ін д ін ің қ уы сы іш ін а р а н е м е с е т ү т а с
б іт е л у і м ү м к ін . Қ ү р т т ә р із д і ө с ін д і с о қ ы р іш е к т ің к у ы сы н а т е с ік п е н ,
o stiu m
a p p c n d i c i s v e r m i f o r m i s , а ш ы л а д ы . С о к ы р і ш с к т і ң ек і б ө л і м г е :
м е н ш ік т і с о қ ы р іш ек к е ж ә н е т ар л ау бө л ік қ ү р т т ә р ізд і ө с ін д іг е б ө л ін у і
а д а м н а н ба ск а а д а м т ә р із д і м а й м ы л д а р д а к е зд е с е д і (к е м ір у ш іл е р д е д е
с о к ы р іш с к т ің ш еті к к ү р ы л ы сы ж а ғы н а н к ү р т т ә р із д і ө с ін д іг е ү к с а й д ы ).
А п п с н д и к с т ің
ш ы ры ш ты
кабы ғы
fo llic u li
ly m p h a tici
ag g reg a ti
a p p c n d ic is v e r m o fo r m is - т ү р ін д е г і л и м ф а т ін ін е б ір ш а м а бай да, к е й б ір
авторлар оны ң
к ы зм ет ін
осы м ен
байланы сты рады
(аур у туды раты н
м и к р о б т а р д ы т ү т ы п , ж о я т ы н “ іш е к б а д а м ш а с ы ” , а п п е н д и ц и т т і ң ж и і л і г і
о с ы м е н т ү с і н д і р і л е д і ) . Қ ү р т т ә р і з д і ө с і н д і н і ң к а б ы р ғ а с ы іш е к к а б ы р ғ а с ы
сиякты
кабаттардан
а п п ен д и к ст ің
түрады .
лимфалы к
О сы
т ү зіл іс т е р і
кездегі
лим ф апоэз
деректер
бен
бойы нш а
им м уногенезде
м аң ы зды рөл атқ ар ады , б ү л оны и м м у н д ы қ ж ү й е н ің ағзасы д е п карауға
н е г із б о л а д ы .
Сокы р
ж абы лған.
іш ек
пен
қ ү р т т әр ізд і
Қ ү р т т ә р із д і
ө с ін д ін ің
ө с ін д і
ж ан -ж ағы н ан
ш ажы ркайы ,
іш астар м ен
mesoappendix,
әдетте
о н ы ң е ң ш е т ін е д е й ін с о з ы л а д ы . 6% ж а ғ д а й д а с о қ ы р іш е к т ің арткы б е т і
іш а ст а р м ен
ж абы лмайды ,
бүл
кезде
іш ек
арткы
іш
кабы рғасы нан
д ә н е к е р т і н қ а б а т ы м е н б ө л і н г е н , ал к ү р т т ә р і з д і ө с і н д і і ш а с т а р і ш і н д е
орналасады .
Ж ің іш к е іш е к т ің т о қ іш е к к е к ү я т ы н ж е р і н д е іш ін д е м ы к ы н -со к ы р
іш ек к а к п а ғы ,
түрады ,
valva ileocaecalis,
оларды ң
ileocaecalis ,
н е г із ін д е
жатады .
V a lv a
б а й қ а л а д ы . О л екі ай ш ы к к а тп а р д а н
сакиналы
et
бүлш ы қет
sp h in c te r
кабаты ,
ile o c a e c a lis
sphincter
б ір л есе,
асты ң
р еа к ц и я сы сіл т іл і ж ің іш к е іш е к т ен , р еа к ц и я сы кай т адан кы ш кы лды ток
іш ск к е карай ж ы л ж у ы н р ет т еп , асты ң ксрі ж ы л ж у ы н а ж ә н е ор тан ы ң
бейтараптануы на
кедергі
ж асайды .
V a lv a e
i l e o c a e c a l i s -т ің
ж ің іш к е
391

395.

ішекке қараған беті бүрлермен жабылған, ал басқа бетінде бүр
болмайды.
Colon ascendens, жоғарылаған жиек ішек соқыр ішектің тікелей
жалғасы болып табылады, және екеуінің арасындағы шекара - жіңішке
ішектің құяр жері. Ол осы жерден жоғары және сәл артқа қарай өтіп,
бауырдың төменгі бетіне жетіп, осы жерде солға және алға қарай жиек
ішектің оң иілімін - flexura coli dextra, түзіп, colon transversum-re
ауысады. Әдетте ішастармен жабылмаған артқы бетімен colon ascendens
mm. iliacus пен quadratus lumborum-ге, ал жоғарылау оң жақ бүйректің
төменгі бөлігіне жанасып жатады; алдыңғы жағынан colon ascendens
көбіне алдыңғы ішек қабырғасынан жіңішке ішектің ілмектерімен
бөлінеді (219, 220-суреттер).
Colon transversum, көлденең жиек ішек, ішектердің ішіндегі ең
ұзыны (оның ұзындығы 25-30 см, жоғарылаған ішектің ұзындығы - 12
см-ге жуық, төмендеген ішектің ұзындығы 10 см-дей), flexura coli
dextra-дан көкбауырдың төменгі шетіндегі flexura coli sinistra-ға дейін
созылады, ол жерде жиек ішек екінші иілім жасап, colon descendens-ке
ауысады. Көлденең жиек ішек екі иілім арасында қатаң көлденең
өтпейді, дөңесі томен және сәл алға қараған еңіс доға түзеді әрі оның
сол жақ иілімі, flexura coli sinistra, оң жақ иілімі, flexura coli dextra-ға
қарағанда жоғарылау тұрады. Көлденең жиек ішек алдынан үлкен
шарбымен жабылған, үстіңгі жағынан бауыр, өтқуық, асқазан, ұйқы
безінің құйрықты бөлігі және көкбауырдың төменгі шетімен жанасады;
көлденең жиек ішек артқы жағынан pars descendens duodeni,
pancreas-тың басын қиып өтіп, шажырқайы, mesocolon transversum,
арқылы артқы іш қабырғасына және осы жерде жатқан pancreas-тың
алдыңғы жиегіне бекиді. Colon transversum-тің орналасу қалпының көп
өзгергіштігін атап өту керек; ол көбіне орталық сызықты кіндік
деңгейінде қиып өткенімен, ортаңғы сызықты қиып өтетін жері
семсертәрізді өсіндіге дейін көтерілуі немесе кіндіктен біраз томен
түсуі мүмкін. Тірі адамда әдетте ішек мәйіттегі ішекке қарағанда
төмендеу орналасады.
Colon descendens, төмендеген жиек ішек, flexura coli sinistra-дан
томен қарай, іш қуысының сол жағымен өтіп, мықын қыры деңгейінде
colon sigmoideum-re ауысады. Colon descendens алдыңғы жағынан
әдетте жіңішке ішекпен жабылған, олар оны артқы іш қабырғасына
ығыстырады, ол артқы жағынан кокетке, төмендеу - m. quadratus
lumborum-ге тиіп жатады, сондай-ақ солжақ бүйректің латералды
жиегімен де жанасады.
Colon sigmoideum, сигматәрізді жиек ішек, төмендеген жиек ішектің
жалғасы болып табылады, тік ішектің басталатын жеріне дейін
созылады. Іші бос көлемі орташа сигматәрізді ішектің көп бөлігі әдетте
кіші жамбас астау қуысында орналасып, оның оң қабырғасына жетеді;
осы жерде ол қайыра бүгіледі де, томен және солға қарай бағыт алып,
392

396.

1 9 - с у р е т. Т оқ іш ек, intestinu m crassum . (А ш ж ә н е мықын ішек алынған).
1 - caecu m ; 2 - c o lo n a scen d en s; 3 flexura co li dextra; 4 - haustrae coli;
5 - c o lo n transversum ; 6 - flexura co li sinistra; 7 - c o lo n d escen d en s;
8 - a p p e n d ic e s e p ip lo ic a e [om en tales]; 9 c o lo n sig m o id eu m ;
10 taenia libera.
393

397.

220
с у р е т. Тоқ іш ектің контрасты
м а сса м ен толтырылған
рентгенограм м асы .
1 - caecu m ; 2 - c o lo n ascen dens; 3 - c o lo n
transversum; 4
c o lo n d escen d en s; 5
c o lo n s ig m o id e u m .
тік
ішекке
ауысады.
Қуық
толғанда немесе ішектің өзі
толғанда сигматәрізді ішек бұл
қалпын оңай өзгертіп, қасаға
симфизінен жоғары орналасады.
Сигматәрізді ішек алдыңғы жағынан жіңішке ішектермен жабылып тұрады.
Жиек
ішектің
ішастарға
қатынасы былайша қалыптасады:
көбіне colon ascendens алды мен
бүйірлерінен ішастармен мезоперитонеалды жабылады, оның
артқы бетінің сірлі қабығы болмайды; сирек жағдайда colon
ascendens-тің қысқа шажырқайы болады (35% жуық). Colon transversum
барлық жағынан ішастармен интраперитонеалды жабылған және ұзын
шажырқайы бар, сол себепті жиек ішектің бұл бөлімі едәуір
қозғалмалы. Colon descendens-тің ішастарға қатынасы шамамен colon
ascendens сияқты; онда шажырқай сирек кездеседі (25%-ке жуық). Colon
sigmoideum. барлық жағынан ішастармен жабылған, едәуір білінетін
шажырқайы бар, сондықтан тоқ ішектің осы бөліміне тән S - тәрізді
қисықтық түзе, жеңіл қозғалады, аты осыдан шыққан.
Жиек ішектің бөлімдерінің алдыңғы іш қабырғасына қатынасы
былай болады: жоғарғылаған жиек ішек regio abdominalis lat. dext-re;
көлденең жиек ішек - regio umbilicalis-ке; төмендеген жиек ішек regio
abdominalis lat. sin-rc, сигматәрізді жиек ішек - regio inguinalis sin-re
проекцияланады. Сигматәрізді ішектің тік ішекке ауысатын бөлігі regio
риЬіса-ға проекцияланады.
Rectum, тік ішек, нәжіс массасының жиналуы үшін қажет. Мүйіс
деңгейінде басталып, ол сегізкөз алдында кіші жамбас астауына түсіп,
алдыңғы-артқы бағытта екі иілім түзеді: біріншісі - жоғарғы, сегізкөз
ойысына сәйкес flexura sacralis, сегізкөздік иілім, екіншісі, қүйымшақ
алдында орналасып, дөңесі алға қараған, шат иілімі - flexura perinealis
(221 -сурет.)
Flexura sacralis-ке сәйкес келетін rectum-ның жоғарғы бөлімі
жамбас астау қуысында жайғасады және pars pelvina деп аталады; ол
жамбастық бөлік, flexura perinealis-ке қарай кеңейіп, диаметрі 8-10 см,
394

398.

221 - с у р е т. Тік ішек, rectum
(А лды ңгы кабыргасы алынған).
1 - am pulla recti; 2 - co lu m n a e anales; 3 sinus anales; 4 - linea anorectalis; 5 m.
sphincter ani externus; 6 - m. sphincter ani
internus; 7 plica transversa recti.
тік ішектің кең жерін ampulla
recti - түзеді, оның диаметрі тым
толғанда немесе атония кезінде
30-40 см-ге жетеді.
Rectum-нің артқа және төмен
карай кететін соңғы бөлігі артқы
өтіс өзегіне, canalis analis, созылады, ол жамбас астау түбінен
өтіп, артқы өтіспен, anus, аякталады, (сақина - грекше proctos,
осыдан қабынудың аты - proctitis).
Бұл бөлімнің шеңбері түрақтылау,
5-9 см қүрайды. Ішектің үзындығы
13-16 см, оның 10-13 см-і жамбас
астау бөліміне, 2,5-3 см-і артқы өтіс
бөлігіне келеді. Ішастарға қатынасына қарай тік ішекте үш бөлікті
ажыратады: жоғарғы бөлік, ішастармен интраперитонеалды жабылған, қысқа шажырқайы, mesorectum. бар; ортаңғы - мезоперитонеалды
орналасқан бөлік және төменгі - экстраперитонеалды бөлік.
Хирургияның дамуына байланысты қазіргі кезде оны бес бөлімге
бөлген ыңғайлы: кең жер үстілік (немесе ректосигматәрізді) бөлім,
жоғарғы-ампулалық бөлім, ортаңғы-ампулалық бөлім, төменгі- ампулалық бөлім және шатаралық (немесе canalis analis) бөлімі.
Тік ішек қабырғасы шырышты және бұлшықетті қабықтар мен
олардың
арасында орналасқан шырышты қабықтың бұлшықетті
табақшасы, lamina muscularis mucosae және шырышасты негізінен, tela
submucosa, түрады.
Шырышты қабық, tunica mucosa, ішек қабырғасы созылғанда оңай
жазылып кететін көптеген бойлық қатпарлар түзеді. Canalis analis-те
бойлық қатпарлар 8-10 мөлшерінде артқы өтіс бағаналары columnae
analis - деп аталатындар түрінде түрақты болып қалады. Олардың
арасындағы ұңғылдар, артқы өтіс қойнаулары, sinus anales, балаларда
жақсы байқалады. Артқы өтіс қойнауларында жиналатын шырышты зат
нәжістің тар canalis analis арқылы өтуін жеңілдетеді.
395

399.

А р тқ ы ө т іс қ о й н а у л а р ы н е м е с е к л и н и ц и ст т е р а й тат ы н дай , артқы
ө т іс ш ұң қ ы р л ары к ө б ін е а у р у туды р аты н м и к р обтар ен ет ін қақпа бол ы п
табы лады .
Қ о й н а у л а р м ен артқы ө т іс ар а сы н д а ғы т ін д е р қ а б а ты н д а веналы қ
ө р ім
ж атады : он ы ң ауы ры п , қатты қан ағы п к е ң е ю ін г е м о р р о й д еп
атайды .
Бойлы қ
қатпарлардан
басқа,
т ік
іш е к т ің
жоғарғы
б ө л ім д ер ін д е
ш ы р ы ш ты қ а б ы қ т ы ң с и г м а т ә р із д і іш е к т ің ж а р т ы а й қ а т п а р л а р ы н а ұ к с а с
к ө л д е н е ң қатп арлары , p lic a e
tr a n s v e r s a le s r e c ti, о р н а л а с а д ы . А л а й д а
олар соң ғы л ар дан саны ны ң азды ғы м ен (3 -7 ) ж ә н е н ә ж іс м ассасы ны ң
алға
қарай
жы лжуы на
ж ағдай
ж асайты н
б ұ р а н д а т ә р ізд і
ж олы м ен
ө з г е ш е л е н е д і. Ш ы р ы ш а сты н е г із і, tela su b m u c o sa , к үш ті д а м ы ға н ,
б ұ л артқы ө т іс арқы лы ш ы ры ш ты қабы қ ты ң сы ртқ а т ү с у ін е с е б е п
болады .
Б ұ л ш ы қ е т т і қ а б ы қ , tu n ic a m u s c u la r is , і ш к і - д ө ң г е л е к ж ә н е с ы р т қ ы б о й л ы қ қ а б а т т а н т ұ р а д ы . Іш кі қ а б а т (а р т қ ы ө т іс п е н ж ы н ы с ағза л а р ы
ар асы н д ағы д е н е б ө л іг і) ш ат б ө л ім ін ің ж о ға р ғы б ө л іг ін д е 5 -6 м м -ге
д е й і н ж у а н д а п , о с ы ж е р д е а р т қ ы ө т і с т і ң і ш к і қ ы с қ ы ш ы н , т. s p h in c te r а п і
in te r n u s , т ү з е д і , о н ы ң б и і к т і г і 2 - 3 с м , а р т қ ы ө т і с т і ң т е р і м е н к о с ы л а т ы н
ж е р ін д е
аяқталады ;
қ ұр ам ы н а ен е т ін
т ік ел ей
т ер ін ің
асты нда
ш ат
б ұ л ш ы қ е т т ер ін ің
к ө л д е н е ң -ж о л а қ т ы ер ік ті б ұ л ш ы қ е т тал ш ы қ тар ы н ан
қ ұ р а л ғ а н , а р т қ ы ө т і с т і ң с ы р т қ ы қ ы с қ ы ш ы , т. s p h in c te r а п і e x te r n u s,
ж атады . Б ойл ы қ б ұ л ш ы қ ет қабаты c o lo n -дағы сияқты ten ia e -д е топт а с п а й д ы , іш е к т ің а л д ы ң ғы ж ә н е артқ ы қ а б ы р ғ а л а р ы н д а б ір қ а л ы п т ы
тарал ады . Т ө м е н д е б о й л ы қ талш ы қ тар артқы ө т іст і к ө т ер ет ін б ұ л ш ы қ ет
т а л ш ы қ т а р ы м ен , m . le v a to r апі (ш а т б ұ л ш ы қ е т і) ж ә н е іш ін а р а сы ртқ ы
с ф и к т е р ім е н тұ та са д ы .
Ж оғары да
айты лғандардан
мы надай
қоры ты нды
туады :
іш е к т ің
с о ң ғ ы б ө л іг і - тік іш е к , о н ы ң б а с т а п қ ы б ө л іг і - ө ң е ш си я қ т ы , ас қ о р ы т у
т ү т іг ін ің
ө т к ізг іш і
болады .
Ac
қоры ту
ж олы ны ң
осы
б ө л іг ін д е
де
ш ы р ы ш т ы қ а б ы қ т ы ң б о й л ы қ қ а т п а р л а р ы б а р , б ұ л ш ы қ е т т і қ а б ы қ ек і
қабаттан
тұрады
(іш к іс і
- дөңгелек,
тары лтуш ы
ж әне
сы ртқы сы
-
б о й л ы қ , к е ң е й т у ш і), ә р і сы р тқ а аш ы л аты н т е с ік к е қарай м и о ц и т т е р
к өл д ен ең -ж ол ақ ты
ұқсасты қ
бар:
ер ік т і
б ір ін ш і
талш ы қтармен
іш е к т ің
екі
толы ғады .
ш е т ін д е
Дамуы нда
эм ибриогенез
да
ү р д іс ін д е
т ү т ік ш е н ің б іт е у со ң д а р ы т е с іл е д і - ө ң е ш т ү з іл г е н д е ж ұтқ ы н ш ақ ты ң
ж а р ғ а ғ ы ж ә н е т ік і ш е к т ү з і л г е н д е к л о а к а ж а р ғ а ғ ы т е с і л е д і . С ө й т і п , ө ң е ш
п е н тік іш е к т ің д а м у ы м е н қ ы з м е т т е р ін ің (а ст ы ж ы л ж ы т у ) ұ қ с а с т ы ғ ы
о л а р д ы ң қ ұ р ы л ы ста р ы н д а ғы б е л г іл і б ір б а й л а н ы сы н б е л г іл е й д і.
Т ік іш е к т ің с о ң ғ ы б ө л іг ін ің ө ң е ш п е н а т а л ғ а н ұ қ с а с т ы қ б е л г іл е р і
он ы қалған б ө л іг ін е н (э н т о д е р м а д а н д а м ы п , т е г іс салалы б ұ л ш ы қ ет і
бол аты н ) ө зг еш ел ей д і.
Т ік і ш е к т і ң т о п о г р а ф и я с ы .
Т ік
іш е к т ің
арты нда
с егізк ө з
бен
қ ү й ы м ш а қ ж а т а д ы , ал а л д ы н д а е р е к е к т е р д е о л і ш а с т а р ы ж о қ б ө л і м і -
396

400.

мсм
- ш әуеткуы кш алары
мен
ш әует
ш ы ғараты н т ү т ік к е, с о н л а и -а к
о л а р д ы н а р а с ы н д а ғ ы н е с е п к у ы к т ы ң б ө л і г і н е , ал о д а н т ө м е н д е к у ы к а с т ы
б е з і н е ж а н а с ы п ж а т а д ы . Ә й е л д е р д е т ік іш е к а л д ы н а н ж а т ы р м е н ж ә н е
к ы н а и т ы ц а р т к ы к а б ы р ғ а с ы м е н ш е к т е с е д і . Т ік іш е к к ы н а п т а н д ә н е к е р
гіи
қабаты мен,
т ік
іш ек -ж аты р
septum rectovaginale,
калкасы м ен,
б ө л і н е д і . Т ік і ш е к т і ң м е н ш і к т і ш а н д ы р ы м е н с е г і з к ө з д і н а л д ы ң г ы б е т і
ж әне
күйы мш ак
арасы нда
кандай
да
болм асы н
б ер ік
ш анды рлы
қ о с ы л ы с т а р ж о қ , б ү л о п е р а ц и я к е з і н д е і ш е к т і к ан т а м ы р л а р м е н л и м ф а
там ы рлары н к ам ти ты н ш а н д ы р ы м ен к оса алы п та ста у д ы ж е ң іл д е т е д і.
Т оқ
іш е к
р ен тген аи атом и ясы . Тоқ
к о р с е т к е н ін д е й ,
оны ң
к а й сы б ір
б ө л ім і
іш ек т і
катты
р е н т г е н д ік
зерттеу
жиы ры лғанда
оны ң
ү з ы н д ы ғ ы к і ш і р е й е д і , ал h a u s t r a e c o l і а й қ ы н б і л і н е д і , с о н д ы к г а н с о л
б ө л ім н іц ж алпы түрі ш арапты к ж и д е к т ер д ің бай л ам ы н а үк сай ды (2 2 0 с у р е т ) . Б ү л ш ы қ е т б о с а ң с ы п ж ә н е іш е к с а ң ы л а у ы к о н т р а с т ы м а с с а м с н
т о л ғ а н к е з д е h au stra e c o l і ж а зы л а д ы д а , т о к іш е к т ің т ә н ө з ін е б е л г іс і
к а й сы б ір б ө л ім д е р ін д е ж о ғ а л ы п к етед і.
Т ір і а д а м д а т о к іш ек , м ә й іт т ің іш е г ін е К араганда т ө м е н д е у ж а та ды .
C o lo n
tran sversu m
м әй іт т ің
іш к у ы с ы н жарыгт а ш к а н д а к ей у а к ы т т а
д ө ң е с і к р а н и а л д ы к а р а ғ а н д о ғ а т ә р і з д і б о л а д ы , ал т ір і а д а м д а м ү н д а й
ж ағдай
к езд есп ей д і.
Ә детте
көлденең
ж иек
іш е к
көлденең,
киғаш
о р н а л а с а д ы н е м е с е м ы қ ы н с ү й е к т е р і д е ң г е й і н е д е й ін и іл е с а л б ы р а п ,
д ө ң е с і т о м е н қ а р а ға н д о ғ а т ү з е д і. С о к ы р іш е к т ің к ү р т т ә р із д і ө с ін д іс і
ә р т ү р л і о р н а л а са д ы . Е гер ө с ін д ін ің c a e c u m -r e күяты н ж ер ін ш е ң б е р д ің
ортал ы ғы д е п алсақ, о н д а ө с ін д і кез келген р а д и у с бой ы н ш а ор н ал асуы
м ү м к ін , к ө б ін е ол т о м е н қарай ж ә н е м е д и а л д ы бағы ттал ады .
Б ір а д а м н ы ң ө з і н д е ғ а н а қ ү р т т ә р і з д і ө с і н д і к а л п ы н ы ң ө з г е р г і ш т і т і ,
яғни п ер и стал ти к а м ен көрш і ағзалар ды ң кы сы м ы на байлан ы сты , оны ң
к озғал ғы ш ты ғы калы пты ж ағдай бол ы п табы лады . Ө йткені кабы нған
ө с ін д і о р н а л а су
қалп ы на бай л ан ы сты , со л ж е р д е г і ағзаға ж абы сы п ,
козғалғы ш ты ғы н ж ояды .
Т о қ іш е к э н д о с к о п и я с ы . Ректороманоскопия кезінде (яғни тірі
адамды ерекше аспап - ректороманоскоптың көмегімен Караганда) тік
және сигматәрізді ішектің шырышты қабыктары біртегіс кызғылт түсті
келеді. Көлденең және бойлык катпарлар, сондай-ак артқы өтіс
Койнаулары да жаксы көрінеді.
Іш ек к ү р ы л ы сы н ы ң ж ал п ы за ң д ы л ы қ т а р ы .
1.
Іш ек
ж иы ры луы ны ң
заң дары
іш е к
қабы рғасы
күры лы сы м ен
т ү с і н д і р і л е д і . Н о б а й л а п а л ғ а н д а і ш е к т і б і р і н і ң і ш і н е б і р і к и г і з і л г е н екі
т ү т ік ш е д е н т ү р а д ы д с п қ а р а у ғ а б о л а д ы . Б ір ін ш і т ү т ік (сы р т к ы ) сір л і
ж ә н е б ү л ш ы қ е т к а б ы қ т а р ы н а н , ал е к і н ш і ( і ш к і т ү т і к ) l a m i n a m u s c u l a r i s
m u c o s a e -сім е н
коса
тамы рларды ң
н е г із г і
ж сң іл д ет ет ін
сы рганай
ш ы ры ш ты
массасы
ш ы ры ш асты
козғала
алады .
кабы ктан
түрады .
орналаскан
н е г ізін ің
аркасы нда
Ш ы ры ш асты
н е г ізін ің
ж әне
Е кі
тү тік
козғалы сты
б ір -б ір і
ж әне
те
бойы м ен
барлы к баска
397

401.

қабаттардың дәнекер тінді талшықтары оралды-аналды бағытта
спиралды өтеді, онымен lamina muscularis mucosae-ның бұлшықеттік
талшықтары мен tunica muscularis-тің спиралды қабатының жолы
сәйкес келеді. Ішек ішіндегі заттың әсерінен оның қабырғасына іш
жағынан қысым түседі, әрі ішкі түтік біркелкі кеңейеді, өйткені оны
құрайтын дәнекер тін және бұлшықет будалары бағыттас, ал сыртқы
түтік біртегіс созылмайды, өйткені оның бұлшықетті қабаттары
(бойлық және дөңгелек) және бұлшықетті тесіп өтетін дәнекер тінді
талшықтар түрлі бағытта орналасады. Алайда барлық дәнекер тінді
талшықтардың және бұлшықет талшықтарының бір бөлігінің (tunica
muscularis пен muscularis mucosae спиралды қабаты) спиралды жолын
ескеріп, жіңішке ішек қабырғасының спиралды құрылысы басым деген
қорытындыға келеміз. Спиралды құрылыс жіңішке ішектің оралды
шетінен аналды шетіне қарай толқынды жиырылудың полярлы болуын
қамтамасыз етіп, қалыпты жағдайда антиперистальтикаға кедергі
жасайды. Дөңгелек бұлшықеттің едәуі басымдылығынан тоқ ішектің
құрылысы сақиналы келеді. Сондықтан перисталтикалық қозғалыстармен қатар тоқ ішекте ас ботқасын араластырып тұруға
жәрдемдесетін антиперисталтикалық қозғалыстар да мүмкін болады.
2. Ішек қабырғасының екі анатомиялық қабаты түрлі қызмет
атқарады: шырышты қабық сіңіру және секреттік қызмет, бұлшықетті
қабығы қимылдық қызмет атқарады. Бұл қызметтердің ара қатынасы
ішек түтігі бойында өзгеріп отыратындықтан, не қимыл қызметі басым,
не басқа қызметтері басым бөліктер кездеседі. Осыған сәйкес
құрылысы әр түрлі ішек қабырғасы сегменттерінің ауысып отыруы
(оның шырышты және бұлшықетті қабықтарының, сондай-ақ нервтері
мен тамырларының) байқалады.
398

402.

АСҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҮЛКЕН БЕЗДЕРІ
БАУЫ Р
Бауыр, һераг, көлемді безді ағза болып табылады (массасы 1500
г-ға жуык). Бауырдын кызметі әр алуан. Ол ең алдымен шығару түтігі
аркылы он екі елі ішекке келетін өт түзетін үлкен ас корыту безі болып
табылады (222-сурет). Оған бөгеу, тазарту кызметі тән: қанмен бауырға
келетін белок алмасуының улы өнімдері бауырда нейтралданады; оның
үстіне бауыр капиллярларының эндотелиі мен жүлдызды ретикулоэндотелиоциттердің фагоцитоздык қасиеттері бар (лимфоретикулогистиоцитарлық жүйе), бүл ішекте сіңірілетін заттарды залалсыздандыру
үшін маңызды. Бауыр зат алмасудың барлық түріне қатысады; атап
айтқанда, ішектің шырышты кабығы сіңіріп алатын көмірсулар бауырда
гликогенге айналады (гликоген “депосы”). Сондай-ак бауырдың
гормоналдық қызметі бар деп есептеледі. Эмбриондык кезеңде оған қан
түзу қызметі тән, өйткені ол эритоциттер түзеді. Сөйтіп, бауыр бір
222
с у р е т. Бауыр, һераг, он екі елі ішек (аш ы лған), duod en um ж ә н е
ү й қ ы б езі, pancreas.
1 - lobus hepatis dexter; 2 - lig. coronarium ; 3 lig. triangulare sinistrum; 4 - lobus
hepatis sinister; 5 - lig. falc ifo r m e hepatis; 6 - lig. teres hepatis; 7 - ductus
h ep aticu s c o m m u n is ; 8 - ductus c h o le d o c h u s (biliaris); 9 - ductus pancreaticus; 10
cauda pancreatis; 11 corpus pancreatis; 12 -flexura duod en ojejunalis; 13 - pars
a s c en d e n s duod en i; 14 - caput pancreatis; 15 - pars h orizon talis (inferior) duodeni;
16 - pars d e s c e n d e n s d uod en i; 17 - pars superior duod en i; 18 ductus cysticu s; 19
v e s ic a fellea [biliaris]; 2 0 - lig. triangulare dextrum.
399

403.

мезгілде асқорыту, қанайналым және гормоналды алмасуды қоса зат
алмасудың барлық түрлері өтетін ағзасы болып табылады
Бауыр тікелей көкеттің астында іш қуысының жоғарғы бөлігінің оң
жағында орналасқан, сондықтан оның кішкене бөлігі ғана ересек
адамда ортаңғы сызықтан сол жаққа қарай өтеді; жаңа туған нәрестеде
бауыр іш қуысының көп бөлігін алып, бүкіл дене салмағының /2о
бөлігін құрай- ды, ал ересек адамда ол V 5o -r e дейін азаяды. Бауырда екі
бет пен екі жиекті ажыратады. Жоғарғы немесе дәлірек айтқанда
алғы-жоғарғы, көкеттік бет, facies diaphragmatica, жанасып жатқан
көкеттің ойысына сәйкес дөңесті келеді; төменгі висцералды беті,facies
visceralis, төмен және артқа қараған және онда өзі жанасатын ішкі
ағзаларынан пайда болатын бірқатар батыңқы жерлер бар. Жоғарғы
және төменгі беттерді үшкір төменгі жиек, margo inferior, бөліп тұрады.
Бауырдың басқа, жоғарғы-артқы жиегінің, керісінше, доғалдығы
соншалық, оны бауырдың артқы беті деп қарастыруға болады.
Бауырда екі үлесті ажыратады: оң үлес, lobus hepatus dexter, және
кішілеу сол үлес, lobus hepatus sinister, бұлар көкеттік бетте бір-бірінен
бауырдың орақтәрізді байламымен, lig. falcifome hepatis, бөлінген. Бұл
байламның бос жиегінде тығыз фиброзды тәж - бауырдың жұмыр
байламы, lig. teres hepatis, жайғасқан, ол кіндіктен, umbilicus, бастап
созылып, бітіп кеткен кіндік венасы, v. umbilicalis, болып табылады.
Жұмыр байлам бауырдың төменгі жиегі арқылы иіліп өтіп, тілік,
incisura ligamentum teretis, түзіп, бауырдың висцералды бетіндегі сол
жақ бойлық жүлгеге жайғасады, бұл жүлге бауырдың осы бетіндегі
оның оң жақ және сол жақ үлестерінің шекарасы болып табылады.
Жұмыр байлам осы жүлгенің алдыңғы бөлімін - fissura ligamenti teretis
алып жатады; жүлгенің артқы бөлімінде жіңішке фиброзды тәж
ұрықтық кезеңде жұмыс істеген, бітелген веналық түтік, ductus venosus,
түріндегі жұмыр байламының жалғасы жатады; жүлгенің бұл бөлімі
веналық байламның саңылауы,/І55ига ligamenti venosi, деп аталады.
Бауырдың оң жақ үлесі висцералды бетінде екі жүлге немесе
ұңғылдар арқылы екінші үлестерге бөлінеді. Олардың біреуі сол жақ
бойлық жүлгеге параллелді өтеді де, өтқуық, vesica fellea, орналасатын
алдыңғы бөлімде, fossa vesicae felleae деп аталады; жүлгенің тереңдеу
артқы бөлімінде төменгі қуыс вена, v. cava inferior, жатады да, бұл бөлім
sulcus venae cavae деп аталады; fossa vesicae felleae мен sulcus venae
cavae бір-бірінен құйрықты өсінді, processus caudatus, деп аталатын
біршама енсіз бауыр тіні қылтасымен бөлінген (223-сурет). Fissurae
ligamenti teretis пен fossae vesicae felleae-нің артқы шеттерін қосатын
терең көлденең жүлге бауыр қақпалары, porta hepatis, деп аталады. Олар
арқылы a. hepatica жэне vena portae қосарласқан нервтерімен бірге кіріп,
лимфа тамырлары мен жалпы бауыр түтігі, ductus hepaticus communis,
шығады. Бауырдың оң үлесінің артқы жағынан-бауыр қақпасымен,
бүйілерінен - оң жағынан өтқуық шұңқыры және сол жағынан жұмыр
400

404.

2 2 3 с у р е т. Бауыр, һераг.
A - в и сц ер ал д ы беті: 1 - lobus hepatis dexter; 2 v e s ic a fellea [v esica biliaris];
3 - lobus quadratus; 4 - lig. teres hepatis; 5 lobus hepatis sinister; 6 im p ressio
gastrica; 7 - tuber om en tale; 8 - fissura ligam enti ven osi; 9 porta hepatis;
10 lobus caudatus; 11 - p r o c e ssu s caudatus; 12 v. cava inferior; 13 im p ressio
du od en alis; 14 - im p ressio renalis; 15 im p ressio colica; Б - бауы р ды ң
висцералды беті ж ә н е оған ж анасы п жатқан ағзалар: 1 lobus quadratus
hepatis; 2 - pars p ylorica ventriculi [gastrici]; 3 - lig. teres hepatis; 4 - ventriculus
[gaster]; 5 - e s o p h a g u s [o eso p h a g u s]; 6 - lobus caudatus hepatis; 7 v. cava
inferior; 8 - gl. suprarenalis dextra; 9 - ren dextrum; 10 c o lo n transversum;
11 - d u od en um ; 12 - v e s ic a fellea [b esica biliaris].
401

405.

2 2 4 - с у р е т. Бауыр с е гм ен т т е р ін ің проекциялары (I -V III) көкеттік (А ) ж ә н е
в и сц ер ал ды (Б) беттер і (үлгі).
байлам саңылаумен шектелген бөлігі шаршы үлес, lobus quadratus, деп
аталады. Сол жағынан fissura ligamenti venosi және оң жағынан sulcus
venae cavae шектелген, бауыр қақпасынан артқа қарай құйрықты үлес,
lobus caudatus, орналасады.
Бауыр беттерімен жанасатын ағзалар бауырда батыңқылар,
impressiones, түзеді. Бауыр көп жерінде ішастармен жабылған, тек
артқы қабырғасының бөлігінде бауырдың тікелей көкетке жанасатын
жерінде, гана ішастармен жабылмайды.
Қүрылысы. Бауырдың сірлі қабығының астында жұқа фиброзды
(талшықты) қабық, tunicafibrosa, жатады. Ол бауыр қақпасы аймағында
тамырлармен бірге бауырга еніп, бауыр үлесшелерін, lobuli hepatis,
қоршайтын жұқа дәнекер тінді қабатшаларға созылады. Адамда бауыр
үлесшелері бір-бірінен нашар бөлінген, кейбір жануарларда, мысалы,
шошқада үлесшелер арасындағы жұқа қабаттар айқындау білінеді.
Бауыр жасушалары үлесшеде табақшалар түрінде топтасады, олар
үлесшенің біліктік бөлімінен шетке карай радиалды орналасады.
Үлесшелер ішіндегі бауыр капиллярлары қабырғасында эндотелиоциттерден басқа фагоцитарлық қасиеттері бар жұлдызша жасушалар
болады. Үлесшелер қақпа венасының тармақтары болып табылатын
үлесшеаралық веналармен, venae interlobulares және үлесшеаралық
артериялармен, arteriae interlobulares (a. hepatica ргоріа-дан), қоршалған. Бауыр үлесшелерін құрайтын бауыр жасушалары арасымен,
олардың екі жасушасының жанасқан беттері аралығында өт түтікшелері, ductuli biliferi, өтеді. Олар бауыр үлесшелерінен шығып
үлесшеаралық түтікшелерге, ductuli interlodulares, құяды. Эр бауыр
үлесінен шығарушы түтік шығады. Оң және сол жақтардағы түтіктердің
қосылуынан өтті, bilis, әкететін және бауыр қақпасынан шығатын
жалпы бауыр түтігі ductus hepaticus communis, түзіледі. Жалпы бауыр
түтігі көбіне екі түтіктен, бірақ кейде үш, төрт, тіпті бес түтіктен
құралады.
402

406.

225 - с у р е т. Өткуык, vesica fellea
[biliaris], өт түтіктері; бойлы к
к есін д ісі.
1 fundus v e s ic a e fellea e [biliaris]; 2
corpus v e s ic a e felleae [biliaris]; 3 tun.
m ucosa; 4 - ductus cysticu s; 5 ductus
hepaticus
com m u n is;
6
ductus
c h o led o ch u s; 7 - plica spiralis; 8 - c o llu m
v e s ic a e fellea e [biliaris].
Ө тқуық, vesica fellea s.
biliaris, алмұрт пішіндес. Оның
бауырдың төменгі жиегінен сәл
шығып тұратын кең шеті түбі,
fundus vesicae fellae, деп аталады.
Оған қарама-қарсы тар шеті
мойны, collum vesicae felleae, деп
аталады; ортаңғы бөлігі денесін,
corpus vesicae, түзеді. Мойын
тікелей, үзындығы 3,5 см қуык
түтігіне, ductus systicus, жалғасады. Ductus systicus пен ductus
hepaticus communis қосылуынан
ортақ өт түтігі, ductus choledo­
chus, түзіледі. Ол lig. Hepatoduodenale-нің екі жапырақшасының
арасында жатады, оның артқы жағында қақпа венасы, сол жағында
жалпы бауыр артериясы орналасады; одан кейін ол duodenum-ның
жоғарғы бөлігінің артында төмен жүріп, pars descendens duodeni-дің
медиалды қабырғасын тесіп өтіп, ұйқыбез түтігімен бірге papilla
duodeni
major ішіндегі бауыр-үйқыбез кең жері, ampulla
hepatopancreatica, деп аталатын кеңейген жерге тесік арқылы ашылады.
Duodenum-re ductus choledochus- тің күяр жеріндегі, түтік кабырғасының бұлшықеттері дөңгелек қабаты едәуір күшейіп, өттің ішек
қуысына ағуын реттейтін, жалпы өттүтігінің қысқышын, m. sphincter
ductus choledochi, түзеді; ампула аймағында басқа бауыр-үйқыбез кең
жерінің қысқышы, m. sphincter ampullae hepatopancreaticae, жатады.
Ductus choledochus-тың үзындығы 7 см. Өтқуық тек төменгі бетінде ғана
ішастармен жабылған; оның түбі оң жақ m. rectus abdominis пен
қабырғалардың төменгі беті арасындағы бүрышта алдыңғы іш
қабырғасына жатады. Сірлі қабықшаның астында жаткан бұлшықет
қабаты, tunica muscularis фиброзды тін косласы бар еріксіз бүлшыкет
талшықтарынан тұрады. Шырышты қабыкша қатпарлар түзеді және
онда көптеген шырышты бездер бар. Мойын мен ductus systicus-те
спиралды орналасқан қатпар, plica spiralis болады (225-сурет).
403

407.

2 2 6 - с у р е т. Б ауы р ды ң ж ә н е ұйқы б е з ін ің ш ы ғару түтіктер і (үлгі). С ө л д ің
қозғал уы бағы ттауш ы сы зы қ тарм ен көр сетіл ген .
1 - v e s ic a e fellea e [biliaris]; 2 - ductus cysticu s; 3 - ductus h epaticus
com m u n is; 4- ductus ch o led o ch u s; 5 ductus pancreaticus; 6 duod en um .
Ө тқуы қ рентгенанатомиясы. Өтқуықты рентгенмен зерттегенде
(chole-cystographia) оның көлеңкесі көрінеді. Онда мойын, дене және
түбін ажыратуға болады. Түбі төмен қараған. Өт қабының контуры
айқын, тегіс және жылтыр. Қаптың пішіні өтпен толу дәрежесіне қарай
алмұрттәрізді, цилиндр және жұмыртқатәрізді болады. Өт қабының
орналасу қалпы бауырдың орналасуына, оның тынысалу кезіндегі
қимылдарына және т.б. байланысты XII арқа және V бел омыртқа
деңгейлері арасында өзгеріп отырады.
Өт ш ығару жолдары. Өт бауырда тәулік бойы түзіліп, ал ішекке
керегіне қарай келіп тұратындықтан, өтті сақтайтын ыдыс қажет
болады. Осындай ыдыс өтқуық болып табылады. Оның болуы өт
жолдары құрылысының ерекшеліктеріне байланысты. Бауырда
түзілетін өт одан жалпы бауыр түтігі, ductus hepaticus communis, арқылы
шығады (226-сурет). Керек болған жағдайда ол ductus choledochus
арқылы бірден он екі елі ішкке келеді. Егер ондай қажеттілік болмаса,
онда ductus choledochus пен оның қысқышы жиырылған күй де болады
да, өтті ішекке жібермейді, сол себепті өт ductus cysticus-ке бағытталып
өтқуыққа ағады, бұл үрдісті иірімді қатпар, plica spiralis, құрылыс
ерекшелігі қамтамасыз етеді.
Ac асқазанға келгенде тиісті рефлекс пайда болып, өтқуықтың
бұлшықетті қабырғасы жиырылып, сонымен бір мезгілде ductus
choledochus пен сфинктерлердің бұлшықеттері уақытша босайды,
соның нәтижесінде өт ішек қуысына түседі.
Бауыр топографиясы. Бауыр алдыңғы іш қабырғасының қүрсақүсті аймағында проекцияланады. Дененің алдыңғы-бүйір бетіне
404

408.

нроекцияланған бауырдын жоғарғы және төменгі шекаралары бірбірімсн екі нүкте: оң және сол жағынан түйіседі. Бауырдың жоғарғы
шскарасы оң жағынан X кабырғааралыкта, ортаңғы колтык сызығында
басталады. Ол осы жерден бауыр жанасып жаткан көкет проекциясына
сәйксс тіке жоғары және медиалды көтеріліп, он ортаңғы бүғана
сьпығы бойында, IV кабырғааралыкта орналасады. Төменгі шекарасы
жоғарғы шскара сияқты X қабырғааралығында басталып, одан киғаш
жәнс медиалды өтіп, оң жағынан IX және X кабырға шеміршектерін
қиыгі отеді. Одан күрсакүсті аймағымен киғаштай солға және жоғары
жүріп, қабырға доғасын VII сол жак кабырға шеміршегі деңгейіне киып
өтс, V қабырғааралығында жоғарғы шекарамен қосылады.
Бауыр байламдары - бауыр байламдары ішастардан түзілген,
ішастар көкеттің төменгі бетінен бауырға, оның көкеттік бетіне өтіп,
сол жерде бауырдың тәждік байламын, lig. coronarium hepatis, түзеді.
Бүл байламның жиектері үшбүрышты байламдар, ligg. triangulare
dextrum et sinistrum, деп белгіленеді.
Бауырдың висцералды бетінен таяу ағзаларға байламдар шығады:
оң жақ бүйрекке - ligg. hepatorenale, асқазанның кіші иініне
lig.
hepatogastricum және он екі елі ішекке - lig. hepatoduodenale.
Бауыр a. hepatica propria есебінен, алайда төрттен бір жағдайда сол
жақ асқазан артериясынан да қоректенеді.
Бауырдың қанмен қамтамасыздануының ерекшелігі ол артериялық
қанмен қоса веналық қанды да алатындығында. Қақпасы арқылы бауыр
затына a. hepatica және v. portae енеді. V. portae іш қуысының тақ
ағзаларынан әкелген қанмен бауыр қақпасына еніп, үлесшелері
арасында орналасқан ең жіңішке тармақтарға vv. interlobulares бөлінеді.
Бүлармен үлесшелераралық артериялар, аа. interlobulares, (a. hepatica
propria тармақтары) және үлесшелераралық түтікшелер, ductuli interlo­
bulares, қосарлана жүреді. Бауыр үлесшелерінің затында артериялар
мен веналардан капилляр торлары түзіліп, олардан барлық қан орталық
веналарға - vv. centrales жиналады. Vv. centrales бауыр үлесшелерінен
шығып, жинаушы веналарға қүйып, ал олар біртіндеп өзара қосылып,
vv. hepaticae-ні түзеді. Бауыр веналарының оларға орталық веналар
қүятын жерлерінде қысқыштар болады. Vv. hepaticae 3-4 ірі және
бірнеше үсақ үсақ тармақтар түрінде бауырдың артқы бетінен шығып, v.
cava inferior-ға қүяды.
Сөйтіп, бауырда екі веналар жүйесі болады: 1) қақпалык, v. portae
тамырларынан түзілген, ол арқылы қан бауыр қақпасы арқылы бауырға
ағып келеді және 2) кавалды, қанды бауырдан vena cava inferior-ға
әкслетін vv. hepaticae тармақтар қүйылыстарының жиынтығы болып
табылады.
Қүрсақтағы кезеңде тағы да үшінші, веналардың кіндік жүйесі
жүмыс істейді; бүл веналар v. umbilicalis-тің тармақтары болып
габылады, ол туғаннан кейін бітіп кетеді. Лимфа тамырларына келетін
27— 210
405

409.

болсақ, бауыр үлесшелері ішінде нағыз лимфа капиллярлары болмайды:
олар тек үлесшеаралық дәнекер тінде ғана болады да, бір жағынан
қақпа венасы, бауыр артериясы және өт жолдары тармақтарының
қасында орналасатын және екінші жағынан, бауыр веналары
түбірлерімен қосарланатын лимфа тамырлары өрімдеріне құйылады.
Бауырдан әкететін лимфа тамырлары nodi hepatici, coeliaci, gastrici
dextri, pylorici-ге және іш қуысындағы қолқажанындағы түйіндерге,
сондай-ақ көкеттік және артқы көкірекаралық түйіндерге (көкірек
қуысындағы) келеді. Бауырдан барлық дене лимфасының жартыға
жуығы шығады. Бауырдың нервтелуі truncus sympathicys және n. vagus
арқылы құрсақ өрімі арқылы іске асады.
Б а у ы р д ы ң с е г м е н т т і қ ү р ы л ы с ы . Хирургия мен гепатологияның
дамуына байланысты қазіргі кезде бауырдың сегментті қүрылысы
туралы ілім пайда болды, ол бауырдың тек үлестер мен үлесшелерге
бөлінуі туралы түсінікті өзгертті.
Аталып өткендей, бауырда бес түтікті жүйе бар: 1) өт жолдары, 2)
артериялар, 3) қақпа венасы тармақтары (қақпа жүйесі), 4) бауыр
веналары (кавалды жүйе) және 5) лимфа тамырлары.
Қақпа және қуыс веналар жүйелері бір-біріне сәйкес келмейді, ал
қалған түтікті жүйелер қақпа венасы тармақтарымен қосарланады,
бір-бірімен параллелді жүріп, нервтер де келіп қосылатын тамырсекреттік будалар түзеді. Лимфа тамырларының бір бөлігі бауыр
веналарымен қоса шыгады.
Бауыр сегменті - бауыр үштігі деп аталатын анатомиялық
құрылымға жанасып жатқан оның паренхимасының пирамидалы бөлігі.
Үштікті құрайтындар: 2-ретті қақпа венасының тармағы, оған
қосарланатын меншікті бауыр артериясының тармағы және бауыр
түтігінің сәйкесті тармағы.
Бауырда sulcus venae cavae-ден солға, сағат тілі жүрісіне карсы
мынадай сегменттерді ажыратады. I - бауырдың аттас үлесіне сәйкес
келетін сол жақ үлестің құйрықты сегменті; II- артқы сегмент, сол жақ
үлестің артқы бөлімінде жатады; III- сол жақ үлестің алдыңғы сегменті,
үлестің аттас бөлімінде орналасады; IV- сол жақ үлестің шаршы
сегменті, бауырдың аттас үлесіне сәйкес келеді; V - оң жақ үлестің
ортаңғы жоғарғы-алғы сегменті; VI- оң жақ үлес латералды төменгіалдыңғы сегменті; VII- оң жақ үлестің жоғарғы-артқы сегменті; VIII- оң
жақ үлестің ортаңғы жоғарғы-артқы сегменті (сегмент аттары оң жақ
үлестің бөліктерін көрсетеді) (224-сурет).
Сегменттер бауыр қақпасының айналасында радиустар бойынша
топтасып, бауырдың зоналар немесе секторлар деп аталатын ірілеу
дербес бөліктеріне кіреді. Осындай 5 секторды ажыратады.
1. Сол жақ латералды сектор II сегментке сәйкес келеді
(моносегментарлы сектор).
406

410.

2. Сол жақтағы орталық жанындағы сектор III және IV сегменттерден күралған.
3. Оң жақтағы орталық жанындағы сектор V және VIII сегменттерден қүралады.
4. Оң латералды секторға VI және VII сегменттер кіреді.
5. Сол жақ дорсалды сектор I сегментке сәйкес келеді
(моносегментарлы сектор). Бауыр сегменттері құрсақтағы кезеңде-ақ
қалыптасып, туатын кезде қарай айқын білінеді. Бауырдың сегментті
қүрылысы туралы ілім оның тек үлес пен үлесшелерге бөлінетіндігі
туралы түсінікті тереңдете түседі.
ҰЙҚЫБЕЗ
Үйқыбез, pancreas, асқазан артында regio epigastrica-да артқы іш
қабырғасында жатады, сол бөлігімен сол жақ қабырғаастына еніп
түрады. Артқы жағынан төменгі қуыс венаға, сол жақ бүйрек венасы
мен қолқаға жанасып жатады. Үйқы безінің басы - caput pancreatis,
ілмектәрізді өсіндісі, processus uncinatus және денесімен, corpus
pancreatis, қүйрық, cauda pancreatis , деп бөлінеді. Бездің басы он екі елі
ішекпен қамтылып, I бел омыртқа мен II бел омыртқаның жоғарғы
бөлігі деңгейінде орналасады. Оның денемен шекарасында терең тілік,
incisura pancreatis (тілікте а. және v. mesentericae superiores жатады), ал
кейде мойын түрінде жіңішкерген бөлігі болады. Дене призма пішінді,
үш беті бар: алдыңғы, артқы және төменгі. Алдыңғы беті,facies anterior,
ойыс жөне асқазанға жанасып жатады; әдетте бастың денемен
қосылатын жеріне жақын шарбылық темпе, tuber omentale, деп
аталатын кіші шарбы жаққа қараған дөңес байқалады. Артқы беті,
fa c ie s p o ste rio r, артқы іш қабырғасына қараған. Төменгі беті, fa cie s
inferior, төмен жене сел алға қарайды. Үш беті бір-бірінен үш жиек
арқылы бөлінген: m argo superior, anterior және inferior. Жоғарғы
жиекпен, оның оң жақ бөлігінде a. hepatica communis өтеді, ал солға
қарай жоғарғы жиек бойымен көкбауырға келетін көкбауыр
артериясы созылып жатады. Без оңнан солға қарай біраз көтеріледі,
сондықтан оның қүйрығы бастан жоғарылау орналасып, көкбауырдың төменгі бөлігіне жатады. Pancreas-тың қапшығы болмайды, сондықтан оның үлесті қүрылысы бірден көзге түседі. Бездің
жалпы үзындығы 12-15 см.
Ішастар pancreas-тың алдыңғы және төменгі беттерін жауып жатады,
оның артқы бетінде ішастар мүлдем болмайды. Ұйқыбез түтігі, ductus
pancreaticus тік бұрышпен дерлік келіп қүятын көптеген тармақтарды
қабылдайды. Ductus choledochus-пен қосылып, түтік онымен ортақ тесік
арқылы papilla duodeni major-ца ашылады. Ductus pancreaticus пен
duodenum арасындағы мүндай тығыз байланыс атқаратын қызметінің
407

411.

маңызымен (duodenum ішіндегі асты ұйқыбез сөлімен өңдеу) қатар,
ұйқыбезі мен он екі елі ішектің бірінші ішектің бір бөлігінен
дамитындығына да байланысты. Негізгі түтіктен басқа тұрақты дерлік
қосалқы түтік, ductus pancreaticus accessorius, болады, ол papilla
duodeni minor-да ашылады (papilla duodeni major-дан 2 см-дей
жоғарылау). Кейде қосымша ұйқыбез, pancreas accessorium, байқалатын жағдайлар кездеседі. Duodenum-ді қысатын сақина пішінді
pancreas та кездеседі.
Құрылысы. Ұйқыбезі құрылысы жағынан күрделі альвеолды
бездерге жатады. Онда екі құрам бөлігін ажыратады: бездің негізгі
массасының сыртқы секреттік қызметі бар, ол секретін шығару түтігі
арқылы он екі елі ішекке қүяды; бездің аздау бөлігі
ұйқыбез
аралшықтары, insulaepancreaticae, деп аталатындар түрінде эндокринді
түзілістерге жатады, олар қандағы қант мөлшерін реттейтін инсулинді
(insula аралшық) қанға бөліп шығарады.
ІШАСТАР
Ішастар, peritoneum, тұйық сірлі қап болып табылады, ол тек
әйелдерде ғана жатыр түтігінің өте кішкентай іштік тесігі арқылы сыртқы
ортамен қатынасады. Кез келген сірлі қап сияқты ішастар екі:
қабырғалық, peritoneum parietale, және висцералды, peritoneum viscerate,
жапырақшалардан тұрады. Біріншісі іш қабырғасын астарлайды, ал
екінші жапырақша ішкі ағзаларды жауып, біраз жер бойы немесе
түгелімен олардың сірлі қабығын түзеді. Екі жапырақша бір-бірімен
тығыз жанасып жатады, ашылмаған іш қуысындағы олардың арасында,
ішастар қуысы, cavitas peritonei, деп аталатын тар саңылау ғана жатады,
ондағы сұйықтық шамалы мөлшерде, сол арқылы олардың бетін
ылғалдап, жылжуын жеңілдетеді. Операция кезінде, немесе, мәйітті
ашқанда, немесе зиянды (патологиялық) сұйықтық жиналғанда екі
жапырақша ажырайды да, ішастар қуысы азды-көпті көлемді қуысқа
айналады (227-сурет).
Қабырғалық ішастар іш жағынан тұтас қабатпен іштің алдыңғы
және бүйір қабырғаларын астарлап, одан әрі көкет пен іштің артқы
қабырғасына созылады. Ол бұл жерде ішкі ағзалармен кездесіп, оларға
қайырылып, соларды жауып тұратын висцералды ішастарға тікелей
ауысады.
Ішастар мен іш қабырғалары арасында әдетте азды-көпті май тіні
бар дәнекер тінді қабат - сірасты негіз, tela subserosa ішастарастылық
шелмайы орналасады. Ол барлық жерде бірдей емес. Мәселен, ол көкет
аймағында болмайды, іштің артқы қабрғасында барынша күшті дамып,
бүйрек, несепағар, бүйрекүсті безі, іш қолқасы және төменгі қуыс
венаны тармақтарымен қоса қамтиды.
408

412.

227
с у р е т. Д е н е н ің к өл д ен ең жазыктыктағы кесін дісі. Ішкі ағзалардын
ішастарға қатынасы (үлгі).
1 peritoneum viscerale; 2 peritoneum parietale; 3 - mesenterium ; 4 - ж щ іш к е
іш ектің интраперитонеалды орналасуы ; 5 - жоғарылаган жнек ішектің
м еэо п ер и т о н и а л д ы орналасуы ; 6 - бүй р ек т ің ретро (экстра) пернтониа.іды
орналасуы ; 7 - cavitas peritonei.
Алдыңғы іш қабырғасының көп жерінде ішастарасты шелмайы
нашар білінеді, бірақ төменде, regio pubica-да ондағы май мөлшері
көбейеді, бүл жерде ішастар іш қабырғасымен бостау қосылып, соның
себебінен несепқуық өзі созылған кезде ішастарды алдыңғы іш
қабырғасынан алшақтатып, оның алдыңғы кабырғасы қасаға сүйектен
шамамен 5-см-дей биікте ішастардың катысынсыз іш қабырғасымен
тікелей жанасады. Ішастар алдыңғы іш қабырғасының төменгі бөлігінде
кіндікке, umbilicus, қарай түйісетін бес қатпар түзеді: біреуі тақ орталық
кіндік қатпары, plica umbilicalis mediana, және екі жүп қатпар plicae
umbilicales mediales және plicae umbilicales laterales (228-сурет).
Бүл аталған қатпарлар әрбір жағында шап байламы үстінде шап
өзегіне қатысы бар екі-екіден, шап шүңқырларын fossae inguinales-терді
бөліп шектейді. Шап байламының медиалды бөлігі астында, fossa
femoralis бар, ол сан өзегінің ішкі сакинасына сәйкес келеді. Кіндіктен
жоғары карай ішастар алдыңғы іш қабыргасы мен көкеттен орактәрізді
байлам, lig. falciforme hepatis, түрінде бауырдың көкеттік бетіне
ауысады, оның екі жапырақшасының арасының бос жиегінде бауырдың
жүмыр байламы, lig. teres hepatis (бітелген кіндік венасы), орналасады.
Ішастар орақтәрізді байламның артында көкеттің төменгі бетінен
бауырдың көкеттік бетіне бүрылып, бауырдың тәждік байламын, lig.
409

413.

2 2 8 - с у р е т. Іш тің алды ңғы қабы рғасы ны ң артқы б еті. (о ң ж ағы н да ішастар
алынған).
1 peritoneum ; 2 fo ss a su p ravesicalis; 3 fo ss a in g u in a lis m ed ialis; 4 - fossa
in gu in alis lateralis; 5 p lica u m b ilic a lis lateralis; 6 - p lica u m b ilic a lis m ed ialis;
7 - p lic a u m b ilic a lis m ediana; 8 lig. u m b ilic a le m ed ian u m (urachus);
9 - lig. u m b ilic a le m ed ia le (a. u m b ilica lis); 10 - a. ep igastrica inferior;
11 lig. inguinale; 12 - v e s ic a urinaria.
coronarum hepatis, түзеді, ол жиектері бойынша үшбұрышты
табақшалар тәрізді, сондықтан үшбұрышты байламдар, lig. triangulare
dextrum et sinistrum, деп аталады. Ішастар бауырдың көкеттік бетінен
оның төменгі жиегі арқылы висцералды бетіне иіледі; осы жерден ол оң
жақ үлестен он жак бүйректің жоғарғы шетіне келіп, lig. hepatorenale-ні
түзеді, ол бауыр қақпасынан он екі елі ішектің жоғарғы бөлігіне, lig.
hepatuodenale түрінде келеді. Бұл екі байлам ішастардың дупликатурасы болып табылады, өйткені бауыр қақпасы аймағында
ішастардың екі жапырақшасы кездеседі: біреуі - бауырдың висцералды
410

414.

б е т і н і н а л д ы ң ғ ы б ө л і г і н е н к а к п а ғ а к е л е т і н , ал е к і н ш і с і - о н ы н а р т к ы
б о л іг ін е н
к ел ед і.
L ig .
h e p a to d u o d en a le
мен
lig .
h ep a to g a stricu m
б і р - б і р і н і и ж а л г а с ы б о л а о т ы р ы п , е к е у і к іш і ш а р б ы н ы , o m e n t u m m i n u s ,
к ү р а й д ы . А с к а з а н н ы ң к іш і и і н і н д е к іш і ш а р б ы н ы ң ек і ж а п ы р а к ш а с ы
а ж ы р а й д ы : б ір ж а п ы р а к ш а а ск а за н н ы ң ал д ы ң ғы б е т ін , е к ін ш іс і арткы
б ет ін
ж абады .
А ск азан н ы ң үлкен
и і н і н д е ек і ж а п ы р а к ш а к а й т а д а н
т ү й і с і п , к о л д с н е ң ж и е к іш е к п е н ж і н і ш к е і ш е к т і н б ө л і к т е р і а л д ы н д а
т о м е н к ел іп , ү л к ен ш а р б ы н ы ң , o m e n tu m m aju s, а л ды ң гы т а б а қ ш а сы н
т ү зед і.
Ү лкен
б и ік іт ік т е
ш арбы ны ң
кері
ж оғары
жапы рақш алары
бүры лы п,
оны ң
том ен
артқы
түсе,
б ір ш а м а
табакш асы н
түзеді
(с ө й т іп , ү л к ен ш ар бы төр т ж ап ы р ақ ш адан түр ад ы ). Ү л к ен ш арбы н ы ң
а р т к ы т а б а к ш а с ы н қ ү р а й т ы н ек і ж а п ы р а к ш а к ө л д е н е ң ж и е к і ш е к к е ,
c o lo n tran sversum , ж ет іп ж ә н е он ы ң
ш аж ы р к ай ы м ен б іт іс іп , со ң ғ ы м ен
б ір г е артк а қарай ү й к ы б е з ін ің m a rg o a n terio r-ы на к сл ед і; осы ж е р д е н
ж а п ы р а к ш а л а р аж ы р ай ды : б ір е у і - ж о г а р ы , е к ін ш іс і
Н ір с у і
p a n c r e a s-ты ң
алды ңгы
б стін
жауы п,
том ен
жогары
к етед і.
кокетке
карай
ш ы ғ а д ы , ал с к і н ш і с і б е з д і ң т ө м е н г і б с т і н ж а б а , c o l o n t r a n s v c r s u m - н і н
ш аж ы ркайы на ауы сады .
Е р е с е к а д а м д а ү л к ен ш а р б ы н ы ң ал д ы ң ғы ж ә н е арткы т а б а к ш а л а р ы
c o lo n
tran sversum -м ен
іш а ст а р д ы ң б е с
толы к
түтасы п
ж апы ракш асы :
кеткенде,
t e n ia
m e s o c o l ic a -да
ш арбы ны ң торт ж апы ракш асы
ж әнс
іш е к т ің в и с ц е р а л д ы іш а ста р ы б іт іс іп - ө с к с н б о л а д ы .
Енді
іш а с т а р д ы ң
кокетке
карай
жолын,
ем ес,
і ш т ің
көлденең
алды ңғы
бағы тта
кабы рғасы нан
к ө р ел ік .
ж огары
А лды ңғы
іш
к а б ы р ғ а с ы н а н і ш а с т а р іш к у ы с ы н ы ң б ү й і р к а б ы р ғ а л а р ы н а с т а р л а п , о ң
ж ағы нан
артқы
қабы рғаға
ауы сы п,
қ ү р т т әр ізд і
ө с ін д ім е н
коса,
c a c c u m -д ы ж а н -ж а ғ ы н а н қ ор ш ай ды . Қ ү р т т ә р із д і ө с ін д і ш аж ы р қ ай -ды ,
mesoappendix,
а л а д ы . І ш а с т а р c o l o n a s c e n d e n s -ті б ү й і р і м е н а л д ы н а н ,
с о д а н к сй ін о ң ж а қ б ү й р с к т ің а л ды ң ғы б е т ін ің т ө м е н г і б ө л іг ін ж а у ы п , т .
psoas
пен
несепағар
арқы лы
ш аж ы ркайы ны ң т ү б ір ін д е,
ж апы рақш асы на
кабы қпен
айналады
м едиалды
бағы тта
radix mesenterii,
(2 2 9 -су р ет).
ө тіп , ж ің іш к е
іш е к
осы ш аж ы ркай ды ң оң жак
Іш астар
іш ек ті
толы к
с ір л і
к а м т а м а сы з е т іп , ш а ж ы р к а й д ы ң со л ж ак ж а п ы р а к ш а сы н а
а у ы с а д ы ; ш а ж ы р к а й д ы ң т ү б ір ін д е о н ы ң с о л ж ак ж а п ы р а к ш а сы арткы
іш қ а б ы р ғ а с ь ш ы ң к а б ы р ғ а л ы қ ж а п ы р а к ш а с ы н а а у ы с а д ы , і ш а с т а р о д а н
ә р і с о л ғ а карай с о л ж ақ б ү й р е к т ің т ө м е н г і б ө л іг ін ж а у ы п , іш а ст а р м ен
c o lo n a s c e n d e n s си я қ т ы ж а б ы л ғ а н c o lo n d e s c e n d e n s -к е к е л е д і, о д а н әр і
і ш а с т а р і ш т і ң б ү й і р к а б ы р ғ а с ы н д а қ а й т а д а н а л д ы ң ғ ы іш к а б ы р ғ а с ы н а
бүры лады .
К үрделі
қаты настары н
оңай
м еңгеру
максаты нда
бү к іл
і ш а с т а р қ у ы с ы н ү ш а й м а қ к а н е м е с е қ а б а т қ а б е л у г е б о л а д ы : 1) ж о ғ а р ғ ы
кабат
ү с т ін е н
кайы мен,
көкетпен,
m eso co lo n
асты нан
tran sversum .
көлденең
ж иек
ш ектелген;
2)
іш е к т ің
ортаңғы
ш ажы р­
кабат,
m e s o c o l o n t r a n s v e r s u m - н е н т о м е н к а р а й к іш і ж а м б а с а с т а у к і р і с і н е д е й і н
созы л ады ;
3) төм енгі
к а б а т к іш і ж а м б а с
астауы на
к ір у с ы зы ғ ы н а н
411

415.

2 2 9 - с у р е т. Іш қуы сы ны ң ағзалары; алды нан қарағандағы к өр ін ісі (ж ің іш к е
ішек, к ө л д ен ең ж и ек іш ектің б өл ігі ж ә н е үлкен ш арбы алынған).
1 һераг; 2 lig. fa lc ifo r m e (hepatis); 3 lig. teres hepatis; 4 - lig. coronarium;
5 = lig. triangulare sinistrum; 6 = lig. gastrophrenicum ; 7 ven tricu lu s [gaster];
8 - lien [splen]; 9 - lig. hepatogastricu m ; 10 lig. gastrolien ale [gastrosp len icu m ];
11 lig. h ep atod u od en ale; 12 ш арбы ны ң алды ңғы қабы р ғасы н ы ң тесігі;
13 m e s o c o lo n ; 14, 28 c o lo n transversum; 15 - re ce s s u s d u o d en a lis superior;
16 - c o lo n d esc en d e n s; 17 - radix m esenterii; 18 c o lo n sig m o id e u m ; 19 - r ecessu s
in tersigm oid eu s; 2 0 rectum; 21 ap p en d ix verm iform is; 2 2 - m eso a p p en d ix ;
23 r e ce s s u s ile o c a e c a lis inferior; 2 4 caecu m ; 25 ileum ; 2 6 - rece ssu s
ile o c a e c a lis superior; 2 7 c o lo n ascen d en s; 2 9 - lig. triangulare dextrum;
3 0 for. e p ip lo ic u m [om en tale].
412

416.

2 3 0 - с у р е т . Д е н е н ің орталық (сагитталды ) жазыктыктағы к есін дісі. Ішкі
ағзалар ды ң ішастарға катынасы (үлгі).
1 һераг; 2 - lig. hepatogastricum ; 3 - bursa om entalis; 4 pancreas; 5 duodenum;
6 m esenterium ; 7 - rectum; 8 v e sic a urinaria; 9 jejunum; 10 - colon
transversum; 11 үлкен ш арбы ны ң қуысы; 12 m e s o c o lo n transversum;
13 ventriculus [gaster].
басталып, төмен қарай іш қуысы аяқталатын кіші жамбас астау қуысына
сәйкес келеді.
1. Ішастар қуысының жоғарғы қабаты үш қапқа бөлінеді: bursa
hepatica, bursa pregastrica және bursa omentalis.
Бауыр кабы, bursa hepatica, бауырдың оң жақ үлесін каусырып, bursa
pregastrica-дан lig. falciforme hepatis арқылы бөлінеді, ол арт жағынан
lig. coronarium hepatis арқылы шектелген. Bursa hepatica кабында, бауыр
астында, бүйрекүсті безімен коса оң жак бүйректің жоғарғы шеті
орналасқан.
Асқазаналды кабы, bursa pregastrica, бауырдың сол жақ үлесін,
асқазанның алдыңғы бетін және көкбауырды камтиды; бауырдың сол
жақ үлесінің артқы жиегімен тәждік байламның сол бөлігі өтеді;
көкбауыр жан-жағынан ішастармен жабылған, тек қакпа аймағында
ғана ішастар асқазанға өтіп, lig. gastrolienale және кокетке lig.
phenicolienale-ні түзеді (230-сурет).
413

417.

Шарбы қабы, bursa omentalis, асқазан мен кіші шарбының артында
жататын ішастардың жалпы қуысының бөлігі болып табылады. Кіші
шарбының, omentum minus, құрамына, атап көрсетілгендей, ішастардың
екі байламы: бауырдың висцералды беті мен қақпасынан асқазанның
кіші иініне келетін lig. hepatogastricum және бауыр қақпасын pars
superior duodeni-мен қосатын lig. hepatoduodenale, енеді. Lig. һераtoduoedenale жапырақшалары арасында жалпы өт түтігі (оң жағынан),
жалпы бауыр артериясы (сол жағынан) және қақпа венасы (артында
және осы құрылымдар арасында), сондай-ақ лимфа тамырлары,
түйіндері мен нервтер өтеді.
Шарбы қабының қуысы ішастардың жалпы қуысымен тек біршама
тар шарбылық тесік, foramen epiploicum, арқылы қатынасады.
Foramen epiploicum үстіңгі жағынан бауырдың құйрықты үлесімен,
алдынан - lig. hepatoduodenale-нің бос жиегімен, астынан - он екі елі
ішектің жоғарғы бөлігімен, артынан - осы жерден өтетін төменгі қуыс
венаны жабатын ішастар жапырақшасымен, ал сырттау жағынан бауырдың артқы жиегінен оң жақ бүйрекке ауысатын байламмен, lig.
hepatorenale, шектеледі. Шарбы қабының тікелей шарбылық тесікке
жанасатын және lig. hepatoduodenale артында орналасқан бөлігі
кіреберіс - vestibulum bursae omentalis деп аталады; ол жоғарғы
жағынан бауырдың құйрықты үлесімен, ал төменгі жағынан duodenum
және pancreas-тың басымен шектелген. Шарбы қабының жоғарғы
қабырғасын бауырдың құйрықты үлесінің төменгі беті құрайды және
processus papillaris қаптың ішінде ілініп тұрады. Шарбы қабының артқы
қабырғасын түзетін ішастардың париеталды жапырақшасы осы жерде
орналасқан қолқаны, төменгі қуыс венаны, ұйқыбезін, сол жақ бүйрек
пен бүйрекүсті безін жауып тұрады. Pancreas-тың алдыңғы жиегінен
ішастардың париеталды жапырақшасы pancreas-тан шығып, mesocolon
transversum-ның алдыңғы жапырақшасы немесе дәлірек айтқанда,
алдыға және томен созылып, шарбы қабының төменгі қабырғасын түзе,
mesocolon transversum-мен тұтасып кеткен үлкен шарбының артқы
табақшасы ретінде томен қарай созылады.
Шарбы қабының сол жақ қабырғасын көкбауыр байламдары:
асқазан-көкбауыр, lig. gastrolienale және көкет-көкбауыр, lig.
phrenicosplenicum түзеді.
Үлкен шарбы, omentum majus, алжапқыш сияқты colon transversumнен томен қарай салбырап, біраз жерінде жіңішке ішектің бөліктерін
жауып тұрады.
Ол табақшалар түрінде тұтасып кеткен торт ішастар жапырақшаларынан тұрады. Үлкен шарбының алдыңғы табақшасын ішастардың
екі жапырақшасы түзеді, олар асқазанның үлкен иінінен томен қарай
шығып, colon transversum-ның алдынан өтіп, олармен бітісіп-тұтасады
және ішастардың асқазаннан colon transversum-re ауысатын бөлігі,
асқазан-жиек байламы, lig. gastrocolicum, деп аталады. Шарбының
414

418.

аталган скі жапыракшасы жінішке ішек бөліктерінін алдында касаға
сүйектері деңгейіне дейін дерлік түсіп, содан сон олар шарбының арткы
іабакшасына кайырылады, сондыктан үлкен шарбының бүкіл кабаты
төрт жапыракшадан түрады; жінішке ішек бөліктері мен үлкен шарбы
жапыракшалары калыпты жағдайда бітісіп кетпейді. Шарбының
алдыцғы табакшасы мен арткысы арасында жогарыда шарбы кабы
куысымен жалғасатын саңылаутәрізді қуыс болады, алайда ересек
адамда жапыракшалар әдетте бір-бірімен бітісіп кетеді де, сол себепті
үлкен шарбының куысы көп жерінде бітеліп калады. Қуыс кейде ересек
адамда да асказанның үлкен иінінен үлкен шарбының жапыракшалары
арасында біраз жерге созылады.
Үлкен шарбы қабатында лимфаны үлкен шарбы мен көлденең жиек
ішектен әкететін лимфа түйіндері, nodi lymphatici omentales, орналасады.
2. Егер үлкен шарбы мен көлденең жиек ішекті жоғары карай
көтерсек, ішастар қуысының ортаңғы кабатын көруге болады. Шекара
ретінде бүйір жақтарынан жоғарылаған және төмендеген жиек
ішектерді және ортасында жіңішке ішектер шажырқайын пайдаланып,
оны төрт бөлімге белуге болады: іштің бүйір кабырғалары мен colon
ascendens және descendens арасында он жак және сол жақтағы бүйір
озектер, canales laterales dexter et sinister, орналасады; жиек ішек
қаусырған кеңістік жіңішке ішектің жогарыдан томен және солдан оңга
қарай қиғаш өтетін шажырқайы аркылы екі шажырқай койнауына, sinus
mesentericus dexter және sinus mesenterieus sinister бөлінеді.
Шажырқай, mesenterium, ішастардың екі жапыракшасынан туратын қатпар болып табылады, ол арқылы жіңішке ішек іштің арткы
қабырғасына бекиді. Іш қабырғасына бекитін шажыркайдың артқы
жиегі шажырқай түбірін, radix mesenterii, күрайды. Ол біршама кысқа
(15 - 17 см), ал оның жіңішке ішектің мезентериалды бөлігін (jejunum
және ileum) қамтитын қарама-қарсы бос жиегі осы екі бөлімнің
үзындығына тең келеді. Шажырқай түбірінің беку сызығы киғаш
жүреді: II бел омыртқаның сол жағынан басталып, өз жолында
duodenum-ның соңғы бөлігін, қолканы, төменгі қуыс венаны, оң жақ
нссепағарды және in. psoas major-ды кесіп өтіп, оң жақ мыкын
шүңқырында аяқталады. Шажырқай түбірі айнала қоршаған ағзалардың
өсуіне байланысты өз бағытын үрықтық кезеңдегі вертикалды қалыптан
туу қарсаңында киғаш қалыпқа өзгертеді. Шажырқай қабатында
азды-көпті майлы тін бар, олар екі сірлі жапыракша аралығында
орналасқан, бүл жерде қантамырлар, нервтер және лимфа түйіндерімен
коса лимфа тамырлары өтеді.
Ішастардың артқы қабырғалык жапырақшасында практикалык
маңызы бар бірқатар ішастар шүнкырлары байқалады, өйткені олар
ретроперитонеалды жарықтардын түзілетін жері болуы мүмкін. Он екі
елі ішектің аш ішекке ауысатын жерінде кішкене шүнкырлар 415

419.

ұңғылдар, recessus duodenalis superior et inferior, түзіледі. Бұл
шұңқырлар оң жағынан он екі елі - аш ішек иілімімен, flexura
duodenojejunalis, сол жағынан - ішастар қатпарымен, plica
duodenojejunalis тектелген, бұл қатпар иілімнің шекесінен іштің артқы
қабырғасына, ұйқыбезі денесі астынан өтеді және онда v. mesenterica
inferior орналасады.
Жіңішке ішектің тоқ ішекке ауысатын аймағында екі шұңқыр бар:
recessus ileocaecalis inferior et superior олар ileum-нен caecum-нің
медиалды бетіне өтетін plicae ileocaecalis-тің жоғарғы және төменгі
жағында орналасады.
Ішастардың қабырғалық жапырақшасында caecum жататын ойыс
соқыр ішек шұңқыры деп аталады да, соқыр ішек пен ileum-нің таяу
жатқан бөліктерін жоғары тартқанда байқалады. Бұл кезде түзілетін
ішастардың m. iliacus пен caecum-ның латералды беті арасындағы
қатпары plica caecalis деп аталады. Кейде, caecum-нің артындағы соқыр
ішек шүңқырында, іштің артқы қабырғасы мен colon ascendens
арасында жоғары қарай созылған recessus retrocaecalis-ке апаратын
кішкене тесік жатады. Сол жағында recessus intersigmoideus бар; бұл
шұңқыр, сигматәрізді ішектің шажырқайын жоғары қарай тартсақ оның
төменгі (сол жақ) бетінде байқалады. Кейде төмендеген жиек ішектен
латералды, ішастар қалталары жиек ішек жанындағы жүлгелер, sulci
paracolici, кездеседі. Жоғарылау, кокет пен flexura coli sinistra арасында
ішастар қатпары көкет-жиек байламы, lig. phrenicocolicum, созылып
жатады; ол көкбауырдың төменгі шетінің астында жатады және
көкбауыр кабы деп те аталады.
3. Төменгі қабат. Кіші жамбас астауы қуысына түсіп, ішастар онын
қабырғалары мен онда жатқан ағзаларды, соның ішінде несеп-жыныс
ағзаларын де жауып жатады, сондықтан бұл жердегі ішастардың
ағзаларға қатынастары жынысқа байланысты. Сигматәрізді ішектің
жамбастық бөлігі мен тік ішектің жоғарғы бөлігі барлық жағынан
ішастармен жабылған және шажырқайы бар (интраперитонеалды
орналасқан).
Тік ішектің ортаңғы бөлігі тек алдыңғы және бүйір беттерінен ғана
ішастармен жабылған (мезоперитонеалды), ал төменгі бөлігі
ішастармен жабылмаған (экстраперитонеалды). Ішастар еркектерде тік
ішектің алдыңғы бетінен несепқуықтың артқы бетіне ауысып,
несепқуықтың артында орналасқан тік ішек-қуық ұңғылын, excavatio
rectovesicalis-xi түзеді. Несепқуық толмаған кезде оның жоғарғы-артқы
бетінде несепқуық толғанда жазылып кететін көлденең қатпар, plica
vesicalis transversa түзіледі. Әйелдерде несепқуық пен rectum арасында
орналасқан және ішастармен жабылған жатыр жататындықтан жамбас
астауындағы ішастардың жолы басқаша болады. Осы себепті
әйелдердің жамбас астауқуысында екі ішастар қалтасы: тік ішек-жатыр
ұңғылы, excavatio rectouterina - rectum мен жатыр арасында жэне
416

420.

куык-жатыр үңғылы, excavatio vesicouterina жатыр мен куык арасынла
орналасады.
Екі жыныста да куыкалды кеністігі, spatium prevesicale, байкалады,
оны алдыңғы жағынан іштің көлденең бүлшыкеттерін артынан жабатын
fascia transversalis ал арткы жағынан несепкуык пен ішастар түзеді.
Иесепкуык толған кезде ішастар жоғары көтеріліп, несепкуык алдыңғы
іш кабырғасына жанасады, бүл операция кезінде ішастарды закымдап
алмай, алдыңғы кабырғасы аркылы несепкуыкка енуге мүмкіндік
береді. Париеталды ішастарға париеталды тамырлар мен нервтер, ал
висцералды ішастарға өзі жабатын ағзаларда тармакталған тамырлар
мен нервтер келеді.
417

421.

М А ЗМ Ұ Н Ы
Е к інш і басы лы м ға алғы с ө з ...............................................................................................
3
К ір іс п е ..........................................................................................................................................
5
А н а т о м и я - м е д и ц и н а г ы л ы м д а р ы н ы ц н е г і з і ..................................................
7
А д а м д е н е с ін зе р т т е у д е г і ә д і с т е р ...................................................................................
10
А н а т о м и я г ы л ы м ы н ы ц қ ы с қ а ш а т а р и х ы ..........................................................
12
А д а м д е н е с і н і ң қ ұ р ы л ы с ы .............................................................................................
39
О р ган и зм ж ә н е оны құрайты н э л е м е н т т е р ...............................................................
39
Т і н д е р ............................................................................................................................................
39
А г з а л а р .......................................................................................................................................
41
О р г а н и зм н ің т ұ т а с т ы ғ ы ...........................
44
А д а м о р г а н и зм ін ің ж ек е д ам уы н дағы (о н т о г е н е з ) н ег ізг і к е з е ң д е р ..........
46
А д а м д е н е с ін ің п іш ін і, көл ем і, жы ны сты қ а й ы р м а ш ы л ы қ т а р ы ..................
54
А д а м н ы ң табиғаттағы о р н ы .............................................................................................
58
А натом иялы қ терминология
63
.....................................................................................
С үй ек тер ж ә н е о л ар д ы ң қосы лы сы туралы ілім - O ste o a r th r o lo g ia ............
66
С үй ек тер туралы ілім - O s t e o l o g i a ................................................................................
67
С ү й ек т ің д а м у ы ........................................................................................................................
72
С ү й е к т е р д ің ж і к т е л у і ............................................................................................................
75
Қ аңқаны ң құры лысы м ен д а м у ы н а ә л е у м е т т ік ж ағдай л ар ды ң ә с е р і . . . .
80
Т ұ л ғ а қ а ң қ а с ы ...........................................................................................................................
81
О мы ртқа б а ғ а н а с ы .................................................................................................................
84
К е у д е т о р ы ...................................................................................................................................
90
Бас қ а ң қ а с ы ................................................................................................................................
95
Б ас с ү й е к туралы іл ім д егі (к р ан и ол оги я ) н ә с іл ш іл д ік “т е о р и я ” ..................
136
Қ ол-аяқ қ а ң қ а с ы ......................................................................................................................
139
Білек с ү й е к т е р і .........................................................................................................................
146
Қ о л ұш ы с ү й е к т е р і .................................................................................................................
148
А я қ қаңқасы
..............................................................................................................................
151
А я қ ұш ы с ү й е к т е р і .................................................................................................................
159
С ү й е к т е р қ о с ы л ы с т а р ы т у р а л ы іл ім
......................................
165
..................................................
166
Ү з д ік т і (ү з іл іс т і) қ осы лы стар, бу ы н д а р , д и а р т р о зд а р ......................................
168
Б уы н дар ды ң ж ік т ел у і м ен с и п а т т а м а с ы ....................................................................
172
О м ы ртқалар арасы ндағы қ осы лы стар
176
A r th r o lo g ia
Ү з д ік с із (ү з іл іс с із ) қосы лы стар - с и н а р т р о зд а р
418
.......................................................................

422.

Ж ам бас астауы сү й ек т ер ін ін косылы стары
200
Үрш ы к буы ны
206
Т п е буы иы
209
С ирак с ү й е к іе р ін ің косы лы стары . . . .
Ь үл ш ы к етіер туралы ілім - M y o lo g ia
212
227
Ж еке миология
241
......................
...................................
251
Iіп б ү л ш ы қ е т т е р і.........................................................
256
М ойы н б ү л ш ы к е т т ер і..............................
265
Бас бүл ш ы к еттер і
276
К еу д с бүл ш ы қ еттер і
Қол бүл ш ы қ еттер і
..............................
284
................................
Иык бүлш ы к еттер і
.................
287
Білек бүлш ы қ еттер і ................................
289
Қол үшы бүлш ы кеттер і . . . .
296
Аяқ бүлш ы қ еттер і
.................
...................................
307
Аяк ш анды рлары ж ә н е сің ір л ер кы набы . . .
327
Ішкі агзалар туралы ілім - Splanhnologia
337
А сқ ор ы ту ж ү й есі
....................................................
341
А лды ңғы іш ек т у ы н д ы л а р ы ..............................
342
О ртаңғы іш ек т у ы н д ы л а р ы ................................
381
Артқы іш ек т у ы н д ы л а р ы .....................................
388
А сқ ор ы ту ж ү й е с ін ің үлкен б е з д е р і ...............
399
І ш а с т а р .............................................................................
408
419

423.

Ракиш ев А лш ы нбай
А Н А ТО М И Я ЧЕЛ О В ЕК А
Т ом 1
Р едактор
Шакенов Бауыржан
Д и за й н ер
М. Медетов
С д а н о в н а б о р 3 .0 2 .0 4 . П о д п и с а н о в печать 1 .0 4 .0 4 . Ф ор м ат 6 0 x 9 0 /1 6 .
Г ар н и тур а “Т и п Т а й м с ” П еч . л. 2 5 .0 . Т и раж 3 7 0 0 . Зак. № 210.
Қазақстан Республикасының Жоғары оқу орындарының қауымдастығы,
480072, Алматы қаласы, Абай даңғылы, 42/44, тел/факс 50-45-10, 93-05-02,
E-mail: [email protected], [email protected]
ш
A ЭУ1Р
ЖШС РПБК «Дәуір», 480009, Алматы қаласы, Гагарин даңғылы, 93.
Тел.:42-36-31, 42-07-90, E-mail:[email protected]

424.

Алшынбай Ракышев - Қазацст ан Республикасы Үлттық
Ғылым Академиясы ны ң
академигі, медицина гы лы м дары ны ң
докторы, профессор.
1931 жылы 19 с ә у ір д е Қарағанды облысы, Қаркаралы ауданы,
қазіргі Т. Ә убәк ір ов атындағы ауылда туған. 1938-1945 жылдары
Т егісш іл дік
колхозы ны ң
бастауы ш
м ек т еб ін д е,
Калинин
колхозының 7 жылдық м ектебінде оқиды. Қаркаралы каласындағы
А бай атындағы педучилищ ені 1949 жылы үздік бағамен бітірген
с о қ 1 950-1956 жылдары Қарағандыдағы медиц ина институтында
оқиды. 1957 жылы сол институттын аспирантурасына түсіп, 1961
жылы кандидаттық диссертация қорғайды. 196 4 -1 9 6 6 жылдары жаңадан апылған Ц елиноград
м едицина
институтының оқу ж ә н е ғылыми
жұмыстар ж өніндегі
проректоры, кафедра
меңгеруш ісі, 1966 жылы Ленинградтағы физиология институтында аға ғылыми кызметкері
болы п істеді. 1968 жылы докторлық диссертация қорғады.
Ол 1963 жылы доцент, 1969 жылы п роф ессор атағын алып, 1975 жылы Ұлттык Ғылым
А кадемиясы ны ң м үш е-к орреспонденті болып сайланады. А. Р. Ракышев - 19 6 9 -1 9 7 6 жылдары
Алматы медиц ина институтының оку істері ж өніндегі проректоры. 1994-1995 жылдары Я ссауи
атындағы Халықаралық Қазақ - Түрік университетінің вице-президенті. 1977 жылдан бері С. Ж.
А с ф ен д и я р о в
атындағы
Қазақ
Ұлттық
м еди ц и н а
ун и в ер си т ет ін де
калыпты
анатомия
кафедрасының меңгеруш ісі, 2003 жылдан құрметті кафедра меңгеруш ісі.
А. Р. Рақышев 150-ден аса ғылыми жүмыстар мен 12 монографияның авторы. Онын
жетекш ілігімен 25 кандидаттық ж ә н е докторлық диссертациялар қорғалды. Ол өзінің ғылымизерттеу жүмыстарының нәтиж елерін Халықаралық К онгрестерде баяндады (Ленинград, Токио,
Мексика, Сингапур). А. Ракышев 1980 жылы П ариж де лазер с әу л есін м едицина саласында
қолдану ж өніндегі Д ү н и е жүзілік қауымдастықтың құрметті президенті болып сайланған. А. Р.
Рақышев - жоғарғы м едицина мектептеріне арналған "Қазақша-орысша-латынша анатомияльк
терм и ндер сөздігінің" (1 963 ж.
с ө з д іг ін ің
(1994
ж .)
ж әне
I кітап, 1966 ж. - II кітап), анатомияльк терм и ндердің үтц тілдегі
алғашқы
оқулықтарының (1 9 9 4 ж. -1 том, 1995 ж.
Р ақы ш евтің
ж е т е к ш іл ік
е т у ім е н
екі
томдық
қазақ
тіл ін дегі
"Адам
анатомиясы"
II том) авторы. 1999 жылы Т. А. М омы нов пен А. Р
о р ы с ш а -қ а за қ ш а ,
2003
жы лы
а ғ ы л и ы н ш а -қ а за қ ш а
медициналық сөздіктері ж арьк көрді. 2003 жылы оның латын, орыс, казак тілдеріндегі
"Халықаралық анатомияльк номенклатурасы" баспадан иькты.
А. Ракышев "Қазақстан денсаулық сақтау үздігі" белгісім ен, м едицина ғылымы мен
білім іне
қосқан
үлестері
үш ін
Қазақстан
Ұлттық
М едицин а
У ниверситетінің
"Алтын
медалімен" (2001 ж.), 2 0 0 2 жылы оқу әдеби еттер ін жазудағы көп жылғы ж ем істі еңбегі үш ін
Қазақстан Республикасы ның Жоғары оқу орындарының қауымдастығы тагайындаган А.
Байтүрсынов атындағы "Саңлақ автор" медалімен марапатталды.