Адам анатомиясы

1.

R < _ ҚР Жоғары оку орындарынын Қауымдастығы
Алшынбай
Рақышев
А/\ом
ткттиж ы

2.

АЛШЫНБАЙ РАҚЫШЕВ
АДАМ АНАТОМИЯСЫ
ОҚУЛЫҚ
Түзетілген және толықтырылган
екінші басылым
1-кітап
АЛМАТЫ, 2004

3.

ББК28. 86 я 73
Р 12
Рақышев А. Р., Қазақстан Республикасының Үлттық Ғылым
Академиясының академигі, медицина ғылымдарының докторы,
профессор, С. Д. Аспендияров атындағы Қазақ Үлттық медицина
университетінің қалыпты анатомия кафедрасының құрметті меңгерушісі
Р 12
Р а қ ы ш ев А . Р.
А дам
анатом иясы .
Медициналық жоғары оқу орындарының, сонымен бірге биология пәні оқылатын оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық, Алматы, 2004, - 420 бет.
ISBN 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
ISBN 5 - 7 4 0 4 -0 1 0 0 -X
Окулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам денесінің кұрылымын зерттейтін
ғылым анатомияның жалпы міндеті, тарихы және өрлеу жолдары, оның басқа
медицина ғылымдар саласындағы орны жөнінде баяндалады. II тарауда адамның
каңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың байланыстары талқыланады.
III тарауда адам денесінің бұлшықеттері мен олардың атқаратын қызметтері,
IV тарау адамның іш құрылымындағы асқорыту жүйесі баяндалады.
1909000000-061
035 - 94
412(05)-04
ISBN 5 - 7404 - 0100 - 3 (1 книга)
ISBN 5 - 7404 - 0100 - X
ББК 28786 я 73
© Рақышев A., 2004

4.

Жа.ітақтамаи тілі жуйрік орысқа,
Ең алдымеи оі ті.ііңді дурыста!
Лиа ті.ібің мортебесін котермей,
Кысыр созді айта берген бурые па?
А. ІШЫНБЛЙ РЛКЫШ ҮЛЫ
ЕКІНШ І БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨ І
Ең алғашкы “Адам анатомиясы” атты окулыктың бірінші кітабы
шыкканнан бері (Алматы, “Білім”, 1994 ж ), 10 жылдай уакыт өтті. Ол
кез еліміздің тәуелсіздік алып, казак тілі мемлекеттік тіл дәрежесін
алған тарихи бакытты жылдар еді. Сол уакыттагы казак студент
жастарының өз тіліндегі окулыкты асыға күткеніне орай, кітап аз
таралыммен тығыз уакытта жазылған еді. Ол окулыкка казір де сүраныс
көп, бірак табу киын.
Демек, жастарға казіргі талапка сай білім беру жолындагы өзіміздің
кәсіби тәжірибелерімізді шыңдау үстінде, кейбір үсыныс-пікірлерді
еске ала отырып, окулыкты өңдеп, толыктырумен катар, келтірілген
суреттердің көрнектілігін арттырып, кайта шыгаруды жөн көрдік.
Бүдан бүрынғы еңбектерімізде көрсеткендей термин-атау жасау
мәселелері көп уақытты керек ететінін және белгілі ізденіс
жүмыстарымен байланысты екснін айта отырып, материалдарды талдап
олардың өз орны, мәні бар екенін окырмандарга таныстыруды жөн
көрдік.
Адам анатомиясы барлык медицина ғылымдарынын негізін
қалайтын іргелі пән болғандықтан әрі мүндагы балама-эквивалентті
атаулар қазақтың ғылыми терминдерініц негізін калайтындыктан аса
жауапкершілікті керек ететіні ешкімді күмәндандырмайды.
Дүние жүзіндегі қолданылатын медицина терминдері ортак
халықаралық тіл - латын тілінде болды. Мәселен түңғыш рет 1887 жылы
Германияда көрнекті неміс және басқа елден шыккан окымыстылардын
қатысуымен латын тілінде бірінші анатомия терминдерінің тізімі
жасалды. Ол анатомия терминдерінің тізімі толықтырылып, 1895 жылы
Базел қаласында өткен Германия анатомия конгресінде бекітілді.
Кейінгі 1955, 1965 жылдардағы өткен Халыкаралык конгрестерде
атаулар тағы да толыктырылып, әр мемлекеттер өзінін үлттык
анатомиялык номенклатураларын жасауды үйғарды.
Кеңес үкіметіндегі окымыстылар (Д. А. Жданов, Ю. Н. Копаев) тек
1970 жылы бірінші талпыныс жасап, 1980 жылы Халыкаралык анато­
миялык номенклатура латын, орыс тілдерінде басылымнан шыкты, ал
оның түзетілген түрін 1986 жылы С. С. Михайлов шығарды.
Анатомиялык терминдерді жасау киындығын белгілі орыс ғалымы
академик В. В. Куприянов: «Орыстын анатомиялык терминологиясын
кұру, жасау өте киын жұмыс екен. Оган жүз жылға созылған уакыт
кеткеніне таңдануға болмайды» деп этап жазды (Отечественная
анатомия на этапах истории, Москва, Медицина, 1981 ж.)
3

5.

Сөйтіп, Кенес дәуіріндегі озық білім, ғылым салаларындағы
колданылған тіл орыс тілі болса, ол тілдің де ғылыми калыптасып дамуы
ұзақ уақытка созылды.
Казак даласында медицинадағы ғылым атауларын ұлт тілінде
сөйлетуге ең тұңғыш көңіл бөлген — Халел Досмұхамедов. Ол Үлттык
термин жасау жөніндегі пікірін былай көрсетті (1922):
«Аурупа жұрттарының ғылым тілі қылып алған тілі — латын тілі.
Латын тілінде бұл күнде сөйлейтін ел жоқ...
...Латын тілінде сөйлеу я кітап жазу бірден-бірге қалып бара жатса
да, Аурупа ғылымындағы атаулардың (терминдердің) бәрі латынша.
Ғылым ұлғайған сайын латын терминдері де ұлғайып барады. Аурупа
жұрты латын сөздерін термин қылып қолданғанда бұлжытпай алып
отырған жоқ, әр сөзді әркім өз тіліне бейімдеп, өзгертіп, колданып жүр,
сөзді өзгерткендер әрқайсысы өз тілдерінін заңымен өзгертеді»- деп
жазды.
Осы жолдардың авторы кейінгі 40 жыл ішінде анатомтіядағы латын,
орыс тілдеріндегі атау-терминдердің казақ тілінде баламасын табуға көп
еңбектенді. Сонау 1963, 1965 жылдары латын, орыс және казак
тілдерінде анатомиялык сөздіктер шығарып, 1994, 1995 жылдары
медициналық жоғары оқу орындарының студенттеріне арнап казак
тілінде екі томдық окулык жазса, Халыкаралык анатомия номенклатурасын латын, орыс, казак тілдерінде 2003 жылы баспадан шығарды.
Аталған кітаптарды жазарда кейінгі жылдардағы жаңадан шыккан
еңбектер мен республикамыздағы өткізілген ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары аркау болып медицинадағы Үлттык
ғылым атауларын калыптастыру мен бірегейлеуде өзінін әсерін тигізді.
Олар: 1) С. Д. Асфендияров атындағы Қазақ мемлекеттік медицина
университетінде өткен «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты I — Республикалық ғылыми-тәжірибелік, оқу-әдістемелік конфе­
ренция, Алматы, 200 ж.; 2) «Медицина білімі — мемлекеттік тіл аясында»
атты II — Республикалык оку-әдістемелік конференция, Алматы, 2001
ж.; 3) Түркістан қаласында өткен оқу-әдістемелік бірлестік отырысы,
2003 ж.; 4) «Орысша-қазакша медициналық сөздік», I және ІІ-басылымдары, Алматы, Атамұра, 1999 ж., Алматы, 2003 ж. (Т. Ә. Момынов, А. Р.
Рақышев).
Қолданылған латын және
казак тіліндегі анатомиялык атаутерминдер біздің ұлттык анатомиялык номенклатурадан («Между­
народная анатомическая номенклатура», Асем-Систем, Алматы, 2003 ж.,
Ракышев Алшынбай) алынды.
Оқулықтағы берілген материалдар мемлекеттік типтік оку бағдарламаға сәйкес білім беру стандарттары негізінде медицинадағы барлык
мамандыктарға арналған.
Типтік оку бағдарламасы Қазақстан Республикасы Медициналык
Жоғарғы Оқу орындарының оку-әдістемелік бірлестігінің 18.02.2003
жылғы №5 және Қазакстан Республикасы Білім және Ғ ылым
Министрлігінің 04.08.2003 жылғы №428 бұйрыктарымен бекітілген.
4

6.

Халқыліыздың түцгыіи оқымыстымедиктері әрі мемлекет қайраткерлері
Аспендияров
Санжар
Жсіпарүлы мен Халел Досмүхамедүлыиың рухына арнаймын!
АВТОР
К ІР ІС П Е 1
Адам денесінің күрылымы, қазіргі ғылымдардын дамуына және
медицина институттарында оқитын студенттерге арналған бағдарламаларға сәйкес, бұл оқу қүралы қазақ тілінде түңғыш рет жазылып
отыр. Кітапта кездесетін латынша, орысша анатомия терминдерінің
қазақша балама - эквиваленттерін табуда алдын ала көп жылдар ізденіс
жұмыстары жүргізілді. Олар автордың (1963, 1966, 1992 жылдары)
ертеде жарық көрген “Латынша - орысша - казақша терминдердің
сөздігіне” сәйкес алынды. Сонымен қатар бүл жүмыста осы пәннен 35
жылдан аса жоғары оқу орындарында сабақ беру тәжірибесі өзінің
көмегін тигізді десек артык болмас.
Біздің елімізде кейінгі уақытқа дейін казак тілінде терминдер
жасалып, кітаптар жазылмағаны қазақ жеріндегі саяси-әлеуметтік т. б.
жағдайлардың әсері болғаны әркімге белгілі. Міне, сол “тар жол, тайғақ
кешу” жылдарында (1922 жылы Қызылорда, Мәскеу) Халел
Досмұхамедұлының “Адамның тән тірлігі” деген еңбегі жарыкка
шыққан. Онда, автордың айтуынша, адамның денесінің күрылысы мен
физиологиясынан “қысқаша ғана мағлұмат” беріледі. Қазіргі түрғыдан
карағанның өзінде, онда көптеген көмескі, жалпылама үғым беретін
терминдер болғанына карамастан, бүл еңбекте өте пайдалы әрі қүнды
атаулар кездеседі. Эрине, Халел сияқты казақтың атақты үлдарының
артқа қалдырған еңбек, ой, пікірлерін дүрыс тексеріп, тарихи мән беру
келешектің ісі.
Кейінгі жылдары көмекші оқу қүралы ретінде М. М. Юсупованын
“Адам анатомиясының практикумы”, Е. Керімбековтың “Адам
1Адам анатомиясы, Алматы, 1994 жылы шыккан бірінші басылымдағы кіріспе
5

7.

анатомиясы” (1988) деген оқу құралдары шықты. Жоғарыда аталған
авторлардың еңбектерін дайындау, шығару барысында біз керекті
көмек, кеңестер беріп өз үлесімізді қосқан болатынбыз.
Адам анатомиясы медицина ғылымдарының негізін қалайтын іргелі
ғылым болгандықтан, әрі мұндағы балама-эквивалентті атаулар
қазақтың ғылыми терминдерінің негізі болатындықтан жауапкершілікті
керек етеді. Сондықтан осы мәселелерге керекті әдебиеттерді іріктеп,
талдау арқылы олардың белгілі үлгісін пайдалануды артык көрмедік.
Мәселен кейінгі жылдарда бұрынғы Совет Одағы көлемінде орыс
тілінде дүние жүзілік деңгейі бар “Адам анатомиясы” атты оқулықтар
шыққанды. Олардың авторлары көрнекті, өз мектептері бар ғалым,
педагог, мамандар. (В. Н. Тонков, М. Г. Привес, Н. К. Лысенков, В. И.
Бушкович, М. Р. Сапин). Өте керекті, көрнекті суреттер Тонков пен
Сапиннің кітаптарынан алынса, окулықтың негізгі мәтінін Привес
кітабына ұқсатуды дұрыс көрдік. Бұл кітап кейінгі 50 жыл ішінде тоғыз
рет қайта басылып, бірнеше шет тілінде шыккан.
Үсынылып отырған оқулық 4 тараудан тұрады. I тарауда адам
денесінің құрылысын зерттейтін ғылымның - анатомияның жалпы
міндеті, оның басқа медицина ғылымдары саласындағы орны, даму
жолы және кейінгі уақытта қазақ жеріндегі дамып келе жатқан
анатомия кафедралары туралы қысқаша мағлұматтар беріледі. II
тарауда адамның қаңқасы, ондағы жеке-жеке сүйектер, олардың
байланыстары баяндалады. III тарауда адам денесіндегі кездесетін
бұлшықеттер, оның атқаратын қызметтері келтірілген. IV тарау
адамның іш құрылымдарындағы асқорыту жүйесіне арналған.
Тараулардағы мағлұматтар адамның эволюциялық даму жолындағы
деректеріне және оның жалпы жануарлар дамуындағы ерекшеліктеріне
байланысты жазылған. Адамзаттың өте күрделі дене құрылымдары,
оның туғаннан бастап өсіп дамуы, кәрілікке жетіп өшуі және олардың
жыныстық өзгешелігі, кей жағдайлардағы қалыптан тыс ауытқу
жолдары кітаптың тиісті жерлерінде келтіріліп отырады.
Қазіргі еліміздің егемендік алған уақытында, өз тіліміз мемлекеттік
тілге айналған кезде және студенттердің осындай оқулықтарды өте
асыға күтуін еске ала отырып осы кітапты ұсынып отырмыз. Демек, оқу
құралын медицина студенттерінен басқа да жоғары оқу орындарының
студенттері мен оқытушылары, дәрігерлері, ғылыми қызметкерлері, тіл
мамандары пайдалана алады.
6

8.

АНАТОМИЯ - МЕДИЦИНА
ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ІРГЕ ТАСЫ
Адам денесінің пішінін, кұрылысы мен аткаратын кызметін және
оны коршаған ортаға байланысты дамуын зерттейтін ғылымды
анатомия деп атайды.
Ескі сипаттамалык анатомия өзінің алдына адам денесі калай
кұрылған деген бір-ак сүрак койды. Ол тек адам қүрылымын сипаттаумен ғана, оларды аткаратын кызметіне байланыссыз зерттеді де,
организмнің даму заңдарын ашуға үмтылмады, яғни метафизикалык
ғылым болды. Ескі сипаттамалык анатомия максаты тек сипаттау гана
болды. Қазірде анатомия үшін сипаттау күрылымды зерттеудегі
әдістердің біріне айналып отыр.
Қазіргі анатомия фактілерді сипаттап қана қоймай, оларды
қорытындылауға, организмнің калай күрылғанын айтып қана қоймай,
оның неліктен бүлай күрылғанын белгілеп организмнің, оның ағзалары
мен жүйелерінің құрылысы мен даму заңдылықтары кандай екенін
анықтауға тырысады. Онымен катар ол организмнің ішкі, сондай-ак
сыртқы байланыстарын зерттейді.
Диалектика табиғаттағының барлығы өзгереді және дамиды деп
үйретеді. Адам организмі де әлде бір катып калған, аякталған бір
қалыпқа қүйылған нәрсе емес, ол пайда болғаннан бастап өлгенге дейін
үнемі өзгеріп отырады. Сонымен қатар, адам түр ретінде жануар
формаларымен туыстық белгілері байқалатын үзақ эволюцияның өнімі
болып табылады. Сондықтан, анатомия қазіргі ересек адамның
қүрылысын зерттеп қана қоймайды, сонымен бірге тарихи даму
барысында адам организмі қалай қалыптасқанын да зерттейді. Демек,
осы мақсатпен:
1. Жануарлар эволюциясының дамуына сәйкес адамзаттың өсіп
жетілуі - филогенезі (рһуіоп - туыс, genesis - даму) зерттеледі.
Филогенезді зерттеу үшін түрлі жануарлар мен адамның күрылыстарын
салыстырып зерттейтін салыстырмалы анатомия деректері пайдаланылады. Бұл жағдайда эволюцияның қозғаушы күштерін және
организмді қоршаған ортаның нақты жағдайларына бейімделудегі
қүрылымдық өзгерістерін ашатын эволюциялық морфология принциптері де ескеріледі.
2. Қоғамның дамуымен байланысты адамзаттың қалыптасуы және
даму үрдісі - антропогенез (anthropos - адамзат) зерттеледі. Ол үшін
салыстырмалы және эволюциялык морфологиямен катар, көбіне
антропологияның - адамзат туралы ғылымының деректері пайдаланылады.
3. Индивидтің жеке даму үрдісі - онтогенез (onthos - особь) оның
бүкіл өмірі бойы: жатырдағы (эмбриогенез) және жатырдан тыс,
постэмбрионалдық немесе постнаталдык {post - кейін, natus - туған),
7

9.

яғни туғаннан өлгенге дейінгі кезеңдер қарастырылады. Осы максатта
эмбриологиялық дамудағы мағлұматтарды (embryon - ұрық) пайдаланады. Онтогенездің соңғы кезеңі жас келіп қартаю-геронтология
(грекше gerontos - қарт) ғылымының зерттеу объектісі болып табылады.
Сондай-ақ дене мен оны құраушы ағзалардың пішіні, құрылысы
және жыныстық айырмашылықтары, сол сияқты олардың топографиялық өзара қатынасы ескеріледі. Анатомия адам денесін ішкі
және сыртқы жағдайлардың әсерімен белгілі бір заңдылықтар негізінде
эволюциялық тұтас тұлға ретінде зерттейді. Адам организмі құрылысын бұлай зерттеу анатомияның эволюциялық белгісі болып
табылады.
Диалектикалық материализм құрылым мен атқаратын қызмет
бірлікте әрі бірімен бірі байланысты болады деп үйретеді. Организмде
белгілі бір қызмет атқармайтын құрылым болмайды, сол сиякты
қайсыбір құрылыммен байланыссыз қызметте болмайды. Әрбір ағза
едәуір дәрежеде өзі атқаратын жұмысының өнімі болып табылады.
Сондықтан анатомия организмді және жеке бөліктерін, ағзаларды
олардың жұмысымен ажырамас байланыста зерттейді, ал бұл оның
функционалдық белгісін құрайды.
Адам анатомиясын зерттеудің барлығы өзіндік жеке мақсат емес,
олар теория мен практиканың бірлігі принципіне негізделген медицина
мен дене тәрбие ғылымдарына қызмет етеді.
Сипаттамалық, эволюциялық және функционалдық белгілер
бірегей анатомияның әр түрлі жақтары болып табылады. Анатомияның
ең басты белгісі оның әрекеттілігі, яғни жайбарақат көріп-қарау және
организм құрылысын сипаттау емес, адамның қолайлы және үйлесімді
дамуына қажетті бағытта эсер ету жолында осы заңдылыктарды
меңгеру болып табылады.
Адам денесін зерттеудің қиындыгынан, оны алдымен жүйелерге
бөліп тексереді. Сондықтан жүйелік анатомия деп аталады. Организмді жүйелер бойынша қарастыра отырып, біз талдау әдісін
пайдаланып, оны жасанды түрде бөлшектейміз. Алайда тірі организмде
денені құрайтын жеке бөлшектер мен элементтер (жүйелер, агзалар,
тіндер т. б.) оқшау тұрмайды, өздерінің пайда болуы, дамуы және
тіршілік әрекетінде бір-бірімен байланысып түр түзуге қатысады.
Сондықтан организмді тұтас күйінде түсіну үшін синтез әдісін де
пайдалану керек. Анатомиялық білімді синтездеу бүкіл анатомия
курсын өту үрдісінде ағзаның функциямен байланысын ашу және
құрылымды оның сыртқы және ішкі факторлардың әсерімен дамуы
тұрғысынан зерттеу жолымен жүргізіледі. Бұл кезде олардың өзара
қатынасына және әсіресе организмді біртұтас етіп біріктіретін нерв
жүйесінің қызметіне назар аударылады.
Жүйелік анатомиядан басқа дененің түрлі жерлеріндегі ағзалардың
кеңістіктегі ара қатынасын қарастыратын және клиника, әсіресе
8

10.

практикалык хирургия үшін тікелей колданбалы маньпы бар
(сондыктан, оны хирургиялык анатомия деп те атайды) топография іық
анатомия да бар.
Дене тәрбиесі институттарында козғалыстың күрылысын гана емес,
оның динамикасын да зерттейтін тірек-кимыл аппаратынын функционалдык анатомиясына ерекше назар аударылады, оны динамикалық
анатомия деп атайды. Суретшілер мен мүсіншілер анатомиядан
дененің сыртқы формалары мен пропорцияларын гана зерттейді
Анатомияның аталған түрлері адам денесін әр түрғыдан зерттейді, оны
өлі және тірі организмде (тірі адам анатомиясы) зерттеуге болады. Тірі
адам анатомиясы, әсіресе, адамды емдеумен айналысатын дәрігерге
өте-мөте қажет. Оның жетістіктері тірі адам организмінің барлык
ағзалары мен жүйелерін түгел дерлік көруге мүмкіндік беретін
рентгенологиялык зерттеу әдістерінің каркынды дамуына байланысты,
ол қазіргі кездегі анатомияның рентгендік анатомия деп аталатын
ажырамас бөлігі болып табылады. Анатомия гылымының бүл салалары
адам анатомиясының түрлі аспектілері болып табылады.
Адам тірі материя дамуының ең жоғаргы өнімі болып табылады.
Сондықтан оның қүрылысын түсіну үшін тірі табиғаттың пайда болуы
және дамуы заңдылықтары туралы ғылым ретінде биологияныц
деректерін пайдалану қажет. Адам тірі табиғаттын бөлігі сиякты, оның
қүрылысын зерттейтін ғылым, яғни анатомия да биологияның бөлігі
болып табылады.
Организмнің қүрылымын түрі мен атқаратын кызметінің байланысы
түрғысынан түсіну үшін анатомия организмнің тіршілік әрекеті туралы
ғылым - физиологияның деректерін пайдаланады. “Морфологиялык
және физиологиялық қүбылыстар, форма мен функция біріне-бірі
байланысты” (Маркс К., Энгельс Ф., Шыг., 2-басылымы, 20-том,
620-бет). Анатомия мен физиология сол бір гана объектіні - тірі жанның
қүрылымын, әр түрғыдан: анатомия - тірінің күрылысын, ал физиоло­
гия - оның атқаратын қызметін қарастырады. Медициналык білімнің
әліппесі болып табылатын бүл туыстас екі пәннің өзара катынасы
осындай.
Анатомияның өзі ағзалардың сыртқы ғана емес, ішкі пішіні мен
қүрылымын да микроскоптың көмегімен зерттейді (.иикроскопиялық
анатомия). Анатомия тіндердің күрылысы мен даму заңдылыктарын
зерттейтін ғылым - гистология (грекше hystos - тін), сондай-ақ тіндер
мен ағзаларды құрайтын әр түрлі жасушалардың қүрылысы, дамуы
және қызметі заңдылықтарын зерттейтін жасуша туралы ғылым цитологиямен (грекше cytos - жасуша) тығыз байланысты.
Электрондық микроскоптың ойлап табылуымен байланысты тірі
материяның субмикроскопиялық қүрылымдарын және тіпті молекулаларын зерттеуге мүмкіндік туды. Цитология мен химияның түйіскен
жерінде жаңа ғылым - цитохимия дами бастады. Соның нәтижесінде
9

11.

қазіргі адам организмінің құрылысы түрлі деңгейде зерттеледі: 1)
ағзалар жүйелері мен ағзалар деңгейінде: а) жай көзбен; ә) үлкейткіш
шыны көмегімен; 2) тіндер деңгейінде: а) стереоскопиялық микроскоп
көмегімен (гистотопография ); ә) микроскоптың көмегімен (гистоло­
гия); 3) жасушалар деңгейінде ( цитология ): а) жарықтық микроскоп
көмегімен; ә) электрондық микроскоп көмегімен; 4) тірі материяның
молекулалары деңгейінде: а) электрондық микроскоп көмегімен; ә) биохимиялық әдістермен. Анатомия, гистология және цитология зерттелу
деңгейі мен техникасы жағынан казіргі кезде осылай бөлінеді.
Анатомия, гистология, цитология және эмбриология барлығы
қосылып, организмнің пішіні, кұрылысы және дамуы туралы
морфология ( т огрһе - пішін) деп аталатын жалпы гылымды кұрайды.
АДАМ ДЕНЕСІН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Қазіргі кездегі анатомияда адам денесі құрылысын зерттеудің түрлі
әдістері бар. Зерттеу әдісін таңдап алу зерттеу мақсатына байланысты.
Ең ескі, бірақ әлі де маңызын жоғалтпаған, ғылымға ат берген әдіс +(грекше cinatemno - кесу, бұтарлау), препараттау. Бұл әдіс ірі
түзілістердің сыртқы құрылысы мен топографиясын зерттеуде
қолданылады. 20-30 есе үлкейткенде көрінетін объектілерді макрожәне микропрепараттағаннан кейін сипаттап жазуға болады. Бұл
әдістің бірнеше түрлері бар: су тамшысы астында, су қабаты астында
препараттау. Оның түрлі қышқылдармен дәнекер тінді қопсытумен,
зерттелетін құрылымдардың (нервтердің, бездердің) таңдап боялуымен,
түтікті жүйелерді (қан тамырларды, өзектерді) боялған массалармен
толтырумен (инъекциялаумен) толықтыруға болады.
Инъекция әдісі, егер инъекциялық масса рентген сәулелерін
тұтатын болса, рентгенографиямен, егер арнайы өңдеуден кейін объект
мөлдірленіп, ал инъекцияланған тамырлар мен өзектер контрасталып,
лайланатын болса, сәулелендірумен ұштастыра қолданылады. Кейіннен
тіндерді қышқылдарда еріте отырып, тамыр, өзек, қуыстарды
инъекциялау (коррозиялық әдіс ) кеңінен қолданылады. Бұның
нәтижесінде ағзаның (тамыр, нерв және т. б.) басқа анатомиялық
түзілістерге қатысты орналасуын тоңазытып қатырылган дененің
арамен кесілген жерінен зерттейді. Осы аралап кесу әдісін бірінші рет
қолданған Н. И. Пирогов. Егер қалыңдығы микрометрмен өлшенетіндей
кесінді даярлап, оны гистологиялық бояулармен өңдесек, онда мүндай
кесінділерден алынған деректерді тіндік ара қатынастар туралы
мағлұматтармен толықтыруға болады. Бүл әдіс гистотопографияіық
деп аталады.
Гистологиялық кесінділер мен гистотопограммалар бойынша
зерттелетін түзілістің суретін немесе көлемін алуға болады. Бұл амал
10

12.

графикалық немесе пластикалық реконструкция болып табылады.
Бірқатар анатомиялық міндеттерді шешу үшін гистологиялық және
гистохимиялық әдістер қолданылады. Бүл жағдайда зерттеу объектісі
жарық микроскоп арқылы зерттеледі.
Жүқалығы соншалық, жарықтық микроскоптан көрінбейтін
құрылымдарды көруге мүмкіндік беретін электрондық микроскопия
анатомияға кеңінен енгізілуде. Аз және көп үлкейткенде де зерттеу
объектісінің көлемдік кескінін беретіндей сканирлеуші электрондық
микроскопия (объектіні толык біртіндеп бөлшектеп көрсететін) әдісінің
болашағы зор.
Бұл аталған әдістердің барлығы өлген адамның денесін тексергенде
қолданылады. П. Ф. Лесгафт айтуынша, “анатомияны зерттегенде
негізгі объект әр уақытта тірі организм болуы тиіс, ал өлі препарат тірі
организмді тексергендегі деректерге қосымша болуы керек”.
Қазіргі кездегі техника тірі адам денесінің күрылымын терең
зерттеуге әлі де болса мүмкіндік бермейді, мәйітті зерттеу анатомияда
жетекші бағыт болып қалып отыр. Сонымен қатар мәйітті де, адамды да
зерттеу үшін қолданылатын әдістер бар. Оларға: рентгенография
(рентген сәулелерін қолданумен байланысты әдіс) және эндоскопия
(арнаулы аспаптардың, мысалы, гастроскоптың, бронхоскоптың және т. б.
көмегімен ішкі ағзаларды зерттеу әдіс жатады). Бүл әдістерді
аурулардың диагнозын дәлдеп нақтылау қажет болғанда ғана
қолданады.
Рентгенологиялық зерттеудің ең жаңа әдістері мыналар:
1. Жүмсақ тіндердің (терінің, сіңірлердің, шеміршектердің,
паренхималық ағзалардың және т.б.) рентгендік кескіндерін алуға
мүмкіндік беретін электрорентгенография. Бұл кескіндер әдеттегі
рентгенограммаларда айқындалмайды, өйткені рентген сәулелерін
ұстамайды.
2. Томография әдісінің көмегімен белгілі жазықтықта жатқан,
рентген сәулелерін ұстайтын кескіндерді алуға болады.
3. Компъютерлік томография әдісі көптеген томографиялық
кескіндерден жинақталған кескінді теледидар экрандарында көруге
мүмкіндік береді.
4. Рентгеноденсиметрия - сүйектердегі минерал түздардың мөлшерін организмнің тірі кезінде анықтауға мүмкіндік береді.
Анатомияның көптеген мәселелері жануарларға тәжірибе жасау
арқылы шешіледі. Мұндай эксперименттер жекелеген ағзалардың да,
сондай-ақ түтас организмнің де қүрылысы мен қызметін танып-білуде
қолқабыс тигізеді.
11

13.

АНАТОМИЯ ҒЫ ЛЫ М Ы НЫ Ң ҚЫСҚАША ТАРИХЫ
Анатомия тарихы адам организмі құрылымы мен дамуына көзқараста материализм мен идеализмнің күрес тарихы болып табылады.
Бұл күрес құл иеленушілік дәуірінде таптардың пайда болуынан
басталады.
Ертедегі Грецияда Демокриттің материализмі мен әйгілі
“барлыгы агадьГ (panta гһеі) деген ережені айтқан Гераклдің диалектикасының әсерімен адам организмінің құрылысына материалистік
көзқарас қалыптасады.
Мәселен, Грецияның атақты дәрігері Гиппократ (б.э.д. 460377 жж.) организм құрылысының негізін төрт түрлі сұйықтық: қан
(sanguis), сілекей (phlegma), өт (сһоіе) және қара өт (melaena сһоіе)
құрайды деп үйретті. Олардың біреуінің басым болуына адам темпераментінің түрі (сангвиник, флегматик, холерик және меланхолик)
байланысты. Демек, жан қызметінің көрінісінің бірі ретінде адам
темпераменті дене “сөлдерінің” күйіне байланысты.
Гиппократ бойынша, аталған темперамент түрлері адам дене
бітімінің түрлі типтерін де анықтайды, олар алуан түрлі және дененің
сол “сөлдерінің” өзгеруіне сәйкес өзгере алады.
Организм туралы осындай түсінікке сүйене отырып, Гиппократ
ауруларга да сұйықтардың дұрыс араласпау нәтижесі деп қарады да,
содан келіп емдеу практикасына әр түрлі “сұйық айдағыш” заттарды
енгізеді. Организм қүрылысының гуморалдыц (humor
суйьщтық)
теориясы осылай пайда болды, бұл теория белгілі бір дәрежеде осы
кезге дейін өз маңызын сақтап отырды да,
осыдан келіп Гиппократты медицинаның
атасы деп есептейді. Гиппократ анатомияны медицинаның ірге тасы деп қарастырып, оны зерттеуге үлкен мән берді.
Материализмнің қарсыласы және көне
идеализмнің өкілі ақсүйектік реакцияның
идеологы Платон (б.э.д. 427-347) бойын­
ша, адам организмін материалдық ағза ми
емес, дененің ең басты үш ағзасында мида, жүректе және бауырда орналасқан
“жанның” немесе “пневманың” үш түрі
басқарады. Платонның шәкірті Аристо­
тель (б.з.д. 384-323 жж.) өзінің ұстазы
Платонның “жан” туралы идеалистік ілімін
одан әрі дамытты, “жан” әрекетті, тіршілік
,
1 -с у р е т .
Гиппократ (б.э.д.
460-377)
12
б а ста м а сы ,
таби ғаттағы
барл ы қ
г
н әр се,
.
адам ды қ о са , ж оғар ы м ақ сатқ а с ә и к е с т ілікк е бағы н ады д е п е с е п т е д і. П л атон н ан

14.

өзгеше ол жан жөнінде материалистік
көзкарасты, яғни “жан” денемен бірлікте
болады, өлетін касиеті бар және денемен
бірге өледі деп есептеді. Ол бірінші болып
жануарлар денесін салыстыруға және
ұрықты зерттеуге әрекет жасап, салыстырмалы анатомия мен эмбриологиянын
бастаушысы болды. Аристотель дінге
қайшы келетін кез-келген жан-жануар тек
жануарлардан шығады (omne animal ex
animali) деген дұрыс пікір айтты.
Ерте Римдегі аса көрнекті философ,
биолог, дәрігер және анатом Клавдий
Гален (б.э.д. 130-201 жж.) болды. Ол
организмге көзқарастарында, бір жагынан
Платонның идеализмі мен Аристотельдің
2 с у р е т.
теологиясын дамытты, ал екінші жағынан,
Клавдий Гален(б.э.д
130-201)
организмді зерттеуді материалистік тұрғыдан жүргізді, яғни іс жүзінде эклектик
болды. Платонның жолын қуушы ретінде ол, организмді үш ағза: вена
тамырларымен таралатын физикалық “пневма” жасап шығаратын
бауыр; артериялар бойынша берілетін тіршілік “пневмасын” жасап
шыгаратын жүрек және нервтер бойымен таралатын психикалык
пневманы - ми басқарады деп есептеді.
Аристотельдің теологиялық ережелерін басшылыққа ала отырып,
Гален организмге ең жоғары суретшінің жоспары бойынша ең биік
мақсат үшін жасалган таңғажайып машина деп қарады. Осындай
идеалистік көзқарастармен қатар Галеннің материалистік көзқарастары
да қосарлана жүрді. Ол адам денесі тығыз және сүйық бөліктерден
тұрады деп есептеді.
Галеннің материализмі организмді зертгеуге калай келуінен де
байқалады. Ол организмді науқас адамдарды бақылау және жануарлар
өліктерін жарып көру арқылы зерттеді. Ол бірінші болып тірі организмді
тіліп, ағзалардың жүмысын бақылау (вивисекция) әдісін колданып,
экспериментах медицинаның негізін салушы болды. Бүкіл орта ғасыр бойы
медицинаның негізі Галеннің анатомиясы мен физиологиясы болды.
Феодализм дөуірінде (V-XII ғғ.) медициналық шығармалардан тек
Галеннің еңбектері таралды, оның өзінде дін иелері материалистік
мәнін сығып алды. Олар жоғары жоспар бойынша адамды, яғни
құдайдың жаратуы туралы Галеннің идеалистік және теологиялық
көзқарастарын насихаттауға қамқорлық жасап, оны сынағандарды
қудалап отырды. Галеннің ілімін осылай схоластикалық және догмалық
ілімге айналдырып, шіркеу бүкіл феодализм дәуірі бойында галенизмнің үстем болуын қамтамасыз етіп, анатомияның және жалпы медици13

15.

наның одан әрі дамуына кедергі жасады.
Батые Европада да осылай болды.
Католицизм әсерінен тысқары болған
Шығыста медицина одан әрі дамыды.
Русь шоқынғаннан кейін, онда православиемен бірге византиялық мәдениет
таралып, көне ғылымның ең тәуір туындыларын пайдаланған монастырлъщ меди­
цина пайда болды.
Алғашқы орыс дәрігерлері үшін анато­
мия мен физиология белгісіз автордың
“Аристотельдік проблемалар” деген тақырыппен жазылған трактатында, сондай-ақ
Белозерск монастырының игумені Кирилдің “Галиново на Иппократа” тақырыбымен жазылған түсіндірмелерінде, ал ана3 - с у р е т.
томиялық терминология Иоани БолгарӘл-Фараби Әбу-Насыр
Мухаммед бин Тархан
скийдің “Шестоднев” атты шығармасында
ибн Узлаг (870-950)
баяндалды. Дәрігерлік ғылым дамуында
шыгыс мүсылмандары да өздерінің көрнекті үлестерін қосты. Ислам мәдениеті сегіз ғасыр (VII-XV) бойы
дүниежүзілік ғылымдардың алдыңғы шамшырагы болды.
Әл-Фараби Әбу-Насыр Мухаммед бин Тархан ибн Узлаг (870950) ұлы ғалым-энциклопедист, ғылымдар тарихында ол “Екінші
мұғалім” ретінде белгілі болды. “Бірінші мұғалім” деп көне дәуірдегі Платон, Аристотель сияқты оқымысты философтарды атаған.
/
Сондықтан да оны екінші Аристотель немесе “Шығыстың
Аристотелі” деп атаган. Әл-Фараби Арыс және Сырдария өзендері
қосылысындағы Түркістан қаласынан 40 км жердегі көне түрік қаласы
Отырарда қазақтың қаңлы-қыпшақ руындағы жауынгер отбасында
туылған. Қазіргі ғылымның, өнер саласының әр бөлімінде Әл-Фараби
елеулі із қалдырды. Оның жүзден астам шығармалары астрология,
астрономия, математика, логика, музыка, медицина, социология, лин­
гвистика, поэзия, риторика, философия мәселелеріне байланысты.
Әл-Фараби “басты ағзалардың бірі - ми жүректің жұмысын,
сезімталдығын, адамның темпераментін басқарады”, - деп жазған.
Адамның іш құрылысында бауыр мен көкбауыр денеде айналып
жүретін сұйықтық шығарады деген данышпандық ой айтқан.
Абу-Али Ибн Сына немесе Авиценна (980-1037) “Медицина
қағидалары” деген еңбегін жазды, онда Гиппократ, Аристотель жэне
Галеннен алынған көптеген анатомиялық-физиологиялық деректер бар.
“Медицина қағидалары” феодализм дәуірінің ең тәуір медициналық
шығармасы болды, XVII ғасырға дейін Шығыс пен Батыстың
дәрігерлері содан оқып, тәлім алды. Авиценна Әл-Фарабидің кейінгі
14

16.

4 с у р е т.
Абу-Али Ибн Сина
(980-1037)
5 с у р е т.
Леонардо да Винчи
(1452-1519)
оқушыларының бірі болған. Ол өзінің “өмір тарихында” былай деп
жазған: “Маған Аристотельдің “Метафизикасы” өте ауыр болды, мен
оны 40 рет оқысам да түсіне алмадым, бір күні Бұхарадағы кітап
базарынан Әл-Фарабидің Аристотель шығармаларына жазған талқылауын тапқанымша...”.
Дамаскілік Ибн-ан-Нафис (XIII ғ.) бірінші болып өкпелік қан
айналымын ашты. “Қайта өрлеу дәуірі... алыптарға мүқтаж болған және
ойлау күші..., жан-жақтылығы мен ғылым жағынан алыптарды
тудырған” дәуір болды (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ., 2-басылым,
20-том, 346-бет). Мұндай алыптар анатомияда да пайда болды. Олар
Галеннің схоластикалық анатомиясын бұзып, ғылыми анатомияның
негізін қалады. Бұл зор еңбектің бастаушысы Леонардо да Винчи,
негізін қалаушысы - Везалий және аяқтаушысы - Гарвей болды.
Леонардо да Винчи (1452-1519) суретші ретінде анатомияға
қызығып, одан кейін оған ғылым ретінде әуестеніп, алғашқылардың
бірі болып өлген адам денелерін сойып көріп, организм құрылысын
зерттеуде нағыз жаңашыл болды. Леонардо да Винчи өз суреттерінде
алғаш рет адам денесінің түрлі ағзаларын дұрыс бейнеледі, адам мен
жануарлар анатомиясының дамуына үлкен үлес қосты, сондай-ақ
пластикалық анатомияның негізін қалады. Леонардо да Винчидің
шығармашылығы А. Везалийдің еңбектеріне де әсерін тигізді деп
есептеледі.
1422 жылы қүрылған ең ескі Венеция университетінде капитализм
дәуіріндегі тұңғыш медицина мектебі (Падуан мектебі) қүрылды және
Европадағы бірінші анатомиялық театр салынды (1490 жылы). Падуя
15

17.

топырағында жаңа талап-тілек, сұраныстар жағдайында анатомия реформаторы
Андрей Везалий (1514-1564) туып өсті.
Орта ғасыр ғылымына тән схоластикалық
түсіндіру әдісінің орнына, ол организмді
зерттеуге материалистік тұрғыдан келіп,
объективті бақылау әдісін қолданды.
Мәйіттерді жарып ашуды кеңінен қолдана
отырып, Везалий тұңғыш рет адам
денесінің құрылысын жүйелі зерттеді. Бұл
кезде ол Галеннің көптеген қателіктерін
(200-ден астам) батыл әшкерелеп, түзетіп,
осы арқылы сол кезде үстем болып тұрған
галендік анатомияның беделін түсіреді.
Энгельс атап көрсеткендей, ол кезде
үрдістерді зерттеуге кіріспес бұрын алдымен
6 - су р ет.
заттарды зерттеуі керек еді. Анатомиядағы
Андрей Везалий
метафизикалық, аналитикалық дәуір осылай
(1514-1564)
басталып, оның өн бойында сипаттамалық
мәнді көптеген жаңалықтар ашылады. Сондықтан, Везалий де жаңа
анатомиялық фактілерді ашып, сипаттауға баса назар аударды. Олар кең
ауқымды және жақсы безендірілген “Адам денесінің құрылысы туралы
жеті кітап” деген еңбегінде баяндалды.
Везалийдің кітаптарының жариялануы, бір жагынан, сол кездегі
анатомиялық түсініктерде төңкеріс жасады, екінші жагынан, Галеннің
беделін сақтауга тырысқан кері тартпа анатом галенистердің өршеленген қарсылығын тудырды. Бұл күресте А. Везалий құрбан болды,
бірақ оның ісін шәкірттері мен жолын қуушылар одан әрі дамыта берді.
Мәселен, Габриэль Фаллопий (1523-1562) бірінші рет бірқатар
ағзалардың дамуын және қүрылысын толық сипаттады. Оның ашқан
жаңалықтары “Анатомиялық бақылаулар” деген кітабында баян­
далды.
Бартоломео Евстахий (1510-1574) сипаттамалық анатомиядан
басқа Везалий айналыспаған организм дердің даму тарихын да зерттеді.
Оның анатомиялық білімі мен сипаттамалары 1714 жылы басылып
шыққан “Анатомия бойынша басшылық” деген еңбегінде баяндалған.
Везалий, Фаллопий және Евстахий XVI ғасырда сипаттамалық
анатомияның ірге тасын қалады.
Медицина мен анатомияның дамуында XVII ғасыр бетбұрыс кезеңі
болды. Бұл жүзжылдықта орта ғасырдың схоластикалық және догмалық
анатомиясын талқандау аяқталып, нагыз ғылыми түсініктердің іргесі
қаланды. Бұл идеялық талқандау қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті
өкілі ағылшын дәрігері, анатом әрі физиологи Вильям Гарвейдің
(1578-1657) есімімен байланысты. Өзінің алдындағы ұлы Везалий
16

18.

сиякты, Гарвей де анатомиядағы идеализммен күресіп, организмді
зерттеуге материалистік түрғыдан, ягни бакылаулар мен тәжірибелерді
пайдалану жолымен келді.
Анатомияны зерттеуде Гарвей күрылы.мды сипаттаумен шектелмей,
оған тарихи (салыстырмалы анатомия және эмбриология) және
функционалдык түрғыдан карады. Ол жануар өзінін онтогенезінде
(жеке дамуында) филогенезді (тарихи дамуды) кайталайды деген
данышпандық болжам айтты. Сөйтіп ол бірінші рет А. О. Ковалевский
дәлелдеп, кейіндеу XIX ғасырда Геккель мен Мюллер түжырымдаған
биогенетикалык заңды алдын ала болжады. Сондай-ак Гарвей кез
келген жан-жануар жүмырткадан пайда болады (omne animal ex ovo)
деген материалистік кағиданы дінге карсы қойды. Бүл кағида
эмбриологияның одан әрі дамуының үранына айналды да, Гарвейді
эмбриологияның негізін калаушы деп санауға тура келді.
Гарвейге дейін канның айналысы туралы үғым болған жок. Бүл
үғым біркатар анатом-материалистер катыскан галенизммен күресте
пайда болды. Мәселен, Везалий жүректің карыншалары арасындағы
өткізгіш тесік еместігіне көз жеткізіп, бірінші болып Галеннің қарыншааралық тесіктер арқылы кан жүректің оң жактағы жартысынан сол
жақ жартысына өтеді деген түсінігін жокка шығарды.
Везалийдің шәкірті Реальд Коломбо (1516-1559) кан жүректің оң
жағынан сол жағына жоғарыда айтылған тесік аркылы емес, өкпе
қантамырлары арқылы келетінін көрсетті. Испан дәрігері және дін
ғалымы Мигуэль Серветте (1509-1553) өзінің “Христиандыкты
қалпына келтіру” деген шығармасында осы туралы жазды. Идеализмнің
жауы ретінде ол күпірлік келтіреді деген айыпқа үшырап, 1553 жылы
өзінің кітабымен бірге отқа жағылады. Сөйтіп, анатомияның дамуы
шіркеудің беделіне күмән келтірген көптеген озат ғалымдардың
қайғылы тағдырларымен байланысты болды. Коломбо да, Серветте де
араб Ибн-ан-Нафистің ашқан жаңалығын білмеген болу керек.
Везалийдің басқа бір ізбасары және Гарвейдің ұстазы Иероним
Фабриций (1537-1619) вена қақпақшаларын сипаттап жазды. Бұл
зерттеулер Гарвейдің қан айналымын ашуын әзірледі, ол өзінің
көпжылдык (17 жыл) эксперименттері негізінде Галеннің “пневма”
туралы идеалистік ілімін теріске шығарып, кан айналымының дүрыс
жолын сипаттап берді.
Гарвей өз зерттеулері нәтижелерін “Жануарларда жүрек пен канның
қозғалысы туралы анатомиялық зерттеу” деген атақты трактатында
баяндап, қан артериялардан аса жіңішке түтікшелер арқылы веналарға
өте отырып, қан тамырлардың түйық шеңберімен козғалады деп
дәлелдеді.
Гарвейдің кішкентай ғана кітапшасы медицинада бүтіндей бір дәуір
жасады. Бүл кітаптардың жариялануы екі жакты реакция: алдыңғы
қатарлы ғалымдар тарапынан тілектестік, ал консерваторлар тарапынан
2— 210
17

19.

ашу-ыза тудырды. Ол кездегі ғалымдар қауымы ғылымдағы екі түрлі
идеалистік және материалистік дүниетанымды білдіретін екі партияға
галендіктер мен гарвейліктерге бөлінді. Везалий сияқты Гарвей де
қуғындалып, жалаға ұшырады, бірақ оның материалистік ілімі жеңіп
шықты.
Гарвейдің ашқан жаңалығынан кейін әлі де канның артериялардан
веналарға қалай өтетіні анықталмады, бірақ Гарвей олардың арасында
көзге көрінбейтін анастомоздардың болуын болжап айтты да, кейін
микроскопиялық анатомия пайда болған кезде Марчелло Мальпиги
(1628-1694) ол болжамды дәлелдеді.
Мальпиги терінің (мальпиги қабаты), көкбауырдың, бүйректің
(мальпиги денешіктері) және басқа бірқатар ағзалардың микро­
скопия лық құрылысын зерттеуде көптеген жаңалықтар ашты.
Өсімдіктер анатомиясын зерттей келе, Мальпиги Гарвейдің “кез келген
жан-жануар жұмыртқадан пайда болады” деген кағидасын кеңейтіп,
“барлык тіршілік жұмырқадан пайда болады” (omne vivum ex ovo) деген
қағидаға айналдырды. Гарвей болжап айтқан капиллярларды ашкан
Мальпиги болды. Алайда ол қан артерия капиллярларына алдымен
“аралық кеңістікке” келіп, содан кейін гана вена капиллярларына
барады деп ой лады.
Тек бүйректердің құрылысын зерттеген А. М. Шумлянский (17481795) гана қиялдағы “аралық кеңістіктердің” жоқ екенін және
артериялық, веналық капиллярлардың арасында тікелей байланыс
барын дәлелдеді. Сөйтіп, А. М. Шумлянский бірінші рет қантамырлар
жүйесі тұйық екенін дәлелдеді, осы арқылы қанайналым шеңберін
түбегейлі тұйықтады. Сонымен, қанайналым туралы түсінік бірқатар
көрнекті ғалымдардың ұжымдық еңбегінің нәтижесі болды. Бұл
қатардың басында тұрған Везалий, соңындағы - Гарвей. Ол екеуінің
аралығындағы уақытта материалистердің идеалистермен күрес дәуірі
жатыр, соның нәтижесінде медицинада схоластикалық галенизм
үзілді-кесілді талқандалды.
Сондықтан, қан айналымының ашылуы анатомия мен физиология
үшін гана емес, бүкіл биология мен медицина үшін де маңызы зор
болды. Ол жаңа дәуір феодализмінің схоластикалық медицинасының
күні өтіп, капитал измдегі ғылыми медицинаның басталуына жол ашты.
Капитализм дәуірінде XVIII ғасырдағы француз материализм!
қалыптасты. Француз материализм! идеализммен, дінмен күресе
отырып, адам құдайдың жаратқан пендесі деген пікірді әшкерелей келе,
адамды қоса бүкіл бейорганикалық және органикалық табиғат жалпы
заңдылыққа бағынады деп дәлелдеді. Ол кезде бүкіл ғылымдардың
ішіндегі ең дамығаны механика болғандықтан, жалпы заңдар механика
заңдарымен теңестірілді де, ал француз материализм! механикалық
материализм болды. Оның өкілдерінің арасында дәрігерлер де болды.
XIX ғасырда метафизикалық көзқарасқа қарама-қарсы биология мен
18

20.

медицина тоцкеріс жасаган және эволюпиялык морфологияның бастамасын салгаи тұтас ілімге (дарвинизм) айналған диалектикалык даму
идеясы канат жая бастады.
Дарвинизм ғылымы бірнеше рет эмбриология мен салыстырмалы
анагомияның дамуымен әзірленді. Мәселен, Ресей Ғылым Академиясынын мүшесі Ф. Вольф (1733-1794) эмбриогенез үрдісінде ағзалар
жаңадан пайда болып, дамитындығын көрсетті. Сондыктан, ол, барлык
ағзалар кішірейген түрде жыныс жасушасында болады деп карайтын
идеалистік преформизм теориясына карсы материалистік эпигенез
теориясын үсынды. Материалистік эмбриологияның пионері болып,
осы көзкарасы үшін идеалист-ғылымдар тарапынан куғындалды.
Француз табиғат зерттеушісі Ламарк (1774-1828) өзінің “Зоология
философиясы” деген еңбегінде бірінші болып коршаған ортаның
әсерінен организмнің өзгеріске түсетінін жариялады.
Вольфтің эмбриологиялык зерттеулерін жалғастырушы орыс
академигі К. М. Бэр (1792-1876) сүткоректілер мен адамның түкым
жасушасын ашты. Ол казіргі кездегі эмбриологиянып негізін күрайтын
организмдердің жеке дамуының басты зандарын аныктап, үрык
жапырақшалары туралы ілімді жасады. Бүл зерттеулер оган
эмбриологиянып атасы деген даңк әкелді. Бэр Дарвинге дейін оны
тіршілік үшін күрес туралы қағидасы үшін сынаса да, түрлердің өзгеруі
туралы идеяны үсынып, “Дарвин ілімін әзірледім” деп есептеді.
Данышпан ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин (1809-1882) өзінің
атақты “Түрлердің шығуы” атты еңбегінде жануарлар дүниесінің
бірлігін дәлелдеп, адамның қазіргі кездегі адамтәрізді маймылдармен
бірге жоғары дамыған маймылдардың қазірде қүрып кеткен түрлерінен
шыққан деген қорытындыга келді.
Дарвин ашқан фактілердің жиыны мен оның теориясы дарвинизм
деп аталды. Ол адамды қүдай жаратты деген діншіл аңызын әшкерелеп,
дінге ойсырата соққы берді. Сондыктан шіркеу мен кері тартпа ғылым
Батые Европа мен Америка дарвинизмінің дамуына кедергі жасай
бастады. Озат орыс ғылым-материалистерінің (ағайынды А. О. және
В. О. Ковалевскийлер, И. М. Сеченов, И. И. Мечников, К. А. Тимирязев,
А. Н. Северцев және т. б.) еңбектерінің арасында дарвинизм Ресейде тез
таралып, өзінің екінші бір отанын тапқандай болды.
А. О. Ковалевскийдің, сондай-ақ К. М. Бэр, Мюллер, Ч. Дарвин жэне
Геккельдің эмбриологиялык зерттеулері биогенетикалық заңда
(“онтогенез филогенезді қайталайды”) көрініс тапты. Бүл заңды
А. Н. Северцев одан әрі тереңдетіп, түзетті. А. Н. Северцев сыртқы орта
факторларының жануарлардың дене қүрылысына әсерін көрсетіп,
эволюциялық ілімді анатомияда қолданып, эволюциялык морфологияны жасаушы болды. Орыс морфологтары мен эмбриологтарының
еңбектерінде дарвинизм осылай дамыды.
19

21.

Марксизм классиктері, бір жағынан, дарвинизмді әдістемелік
қателіктері үшін сынап, ал екінші жағынан оны XIX ғасырдағы
жаратылыстанудың аса ірі үш жаңалықтарының бірі деп жоғары
бағалады. Тіпті Энгельс қоғамдық ғылымдағы Маркстің рөлін табиғат
туралы ғылымдағы Дарвиннің рөлімен салыстырды.
Адамның ертедегі маймылдан шыққандыгын дәлелдей отырып,
Дарвин оны биологиялық тұрғыдан ғана түсіндіріп, бұл мәселені
біржақты шешті; оның адамның пайда болуын анықтаған факторларды
көрсететін мүмкіндігі болмады. Бұл мәселені марксизмнің негізін
қалаушылар К. Маркс пен Ф. Энгельс шешті. Ф. Энгельс өзінің
“Маймылдың адамға айналу үрдісіндегі еңбектің рөлі” атты еңбегінде
(1896) адамның қалыптасуының шешуші шарты еңбек құралдарын
пайдалану болғанын, соның арқасында маймылдар үйірі адамдар
қоғамына айналғанын, “адамды адам еткен еңбек” екенін дәлелдеді.
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы деп аталған Энгельстің
бұл теориясы қазіргі кездегі озат ғылымның негізін қалады.
Дарвин ілімі мен Энгельстің еңбек теориясы анатомияның алдын
жарықтандырып, оған жаңа міндеттер қойды: мақсатты бағытта өзгерту
үшін адам организмінің құрылысын сипаттап және түсіндіріп қана
қоймай, оның қалыптасу заңдылықтарын зерттеп ашу. Отандық озат
анатомияның ең тәуір дәстүрлерін дамытушы кейінгі оқымыстылар,
бұл міндеттерді ойдағыдай шешуге белсенді ат салысуда.
Ресейдегі анатомияның дамуы. Феодалдық Ресейде жеке
медицина мектебі болмады да, медицина монастырларда дамыды, дін
иелері олардың жанынан ауруханалар ашты (монастырлық медицина).
XVII ғасырда медицина басқармасы - Аптекарлық приказ, ал оның
жанынан 1654 жылы бірінші медицина мектебі құрылды. Анатомия бұл
мектепте бұрын аталып көрсетілген Везалийдің “Адам денесінің
құрылысы туралы” атты құралымен оқытылды.
XVIII ғасырдың басында Ресейде I Петрдің дәуірі басталды.
I Петрдің өзі анатомиямен әуестенді, ол оны Голландияга барған
сапарларында атақты анатом Рюйштан оқып-үйренді. Осы анатомнан ол
анатомиялык препараттар коллекциясын алды, бұлар I Петр жарлығы
бойынша жиналған зағиптармен (“монстырлармен”) бірге Петербургте
тұңғыш жаратылыс-ғылыми музей - “Табиғи заттар кунсткамерасын”
(табиғи сирек заттар музейін) ашуға негіз болды. Бұл препараттардын
біразы қазірге дейін сақталуда.
1725 жылы Ресейде Ғылым академиясы құрылып, онда анатомияның дамуына берік іргетас қаланды.
Ғылым академиясында данышпан орыс ғалымы әрі Ресейдегі
жаратылыстанудың негізін салушы М. В. Ломоносов жүмыс істеді, ол
материалист болғандықтан, анатомияны бақылау жасау аркылы
зерттеуді насихаттап, сол аркылы оның даму болашағын дүрыс
көрсетті.
20

22.

М. В. Ломоносовтың шәкірті А. П. Протасов (1724-1796) бірінші
орыс академик-анатомы болды.
Анатомияның дамуына М. В. Ломоносовтың баска да жолын
куушылар үлестерін косты: Анатомияны түңғыш орыс тілінде оқытуды
бастаған К. И. Шепин, М. И. Шейн - бірінші орысша анатомиялық
атластың авторы және орысша анатомиялық номенклатураны
жазушылардын бірі. Сол уакытта анатомиялық орысша атаулардың
жоқтығын айтып, студенттерге дәріс беріп окытудың киындығын өзінің
ресми шағымында М. И. Шейн (1744 ж): “Маған орыс тілінде бір дәріс
окығаннан латын тілінде он дәріс оқыған әлдекайда жеңіл” деп жазды.
“Анатомо-физиологический словарь на российском, латинском и
французском языках” (1783) деген атпен анатомия терминдерінің
бірінші орысша сөздігін Н. М. Максимович - Амбодик жасады.
XVIII ғасырда микроскопиялық анатомияның да негізі салына
бастады, ол Ресейде А. М. Шумлянскийдің (1748-1795) есімімен
байланысты болды. А. М. Шумлянский канайналым туралы дұрыс
түсінік қалыптастыруды аяғына дейін жеткізді, сондыктан оның есімі
Гарвей және Мальпиги есімдерімен катар түруы тиіс.
XVIII ғасырдағы аса көрнекті революционер, ғалым, жазушы және
философ А. Н. Радищев (1749-1802) адам организмінің күрылысы мен
дамуы жөнінде материалистік көзқарастар айтты, оның бүл пікірлері
сол дәуірдің ең озат философтары - француз материалистердің көзқарастарынан да асып түсетін еді. Ол адамды қүдай жаратты деген діни
аңызбен және нәсілш ілдік теориясымен күресті. А. Н. Радищев
Ч. Дарвинге дейін 100 жыл дерлік бүрын адам маймылдан шыққан және
одан айырмашылығы сөз сөйлеуі мен қоғамдық өмір-тіршілік қалпы деп
жазды.
XVIII ғасырдың аралығында 1798
жылы Санкт-Петербург медицина-хирур­
гия академиясы (қазіргі С. М. Киров атындағы әскери-медицина академиясы) құрылды. Академияда құрылған анатомия және
физиология кафедрасын 77. А. Загорский
(1764-1846) басқарды, ол орыс тілінде
бірінші анатомия оқулығын жазды және
бірінші орыс анатомия мектебін қүрды.
Оның қүрметіне алтын медаль құйылып,
П. А. Загорский атындағы сыйлық белгіленді.
П. А. Загорскийдің аса көрнекті шәкірті
және кафедра бойынша мұрагері И. В.
Буяльский (1789-1866) болды. Ол “Адам
7-сурет
денесінің қысқаша жалпы анатомиясы”
ц. g Буяльский
атты жетекші қүралында отандық ғылымда
( 1 789-1866)
21

23.

алғашқылардың бірі болып адам организмі
құрылысының жалпы заңдарын баяндады
және кейін совет анатомы В. Н. Шевкуненко дамытқан дара өзгергіштік туралы
ілімнің пионері болды. Өзінің “Анатомиялық-хирургиялық кестелер” (1828) деген
шығармасында ол анатомияны хирургиямен байланыстырды. Бұл еңбек отандық
анатомияға дүниежүзілік даңқ әкелді.
Хирургияның өсіп келе жатқан қажетіне байланысты жеке ғылым ретінде
хирургиялық немесе топографиялык ана­
томия дүниеге келді, оның пайда болуы
И. В. Буяльскийдің және әсіресе данышпан
орыс анатомы әрі хирургі Н. И. Пироговтың есімдерімен байланысты. Н. И. Пиро8 с у р е т.
говтың
еңбегінің нәтежесінде жалпы
Н .И . П и р огов
медицина, нақты айтқанда анатомия өзінің
( 1810- 1881)
дамуында үлкен қадам жасады.
Н. И. Пирогов (1810-1881) хирургиялық анатомияның дамуында зор
табысқа жетті. Н. И. Пироговтың “Артериялық ірі тамырлармен
шандырлардың хирургиялық анатомиясы” атты еңбегі оны даңққа
бөледі. Ол анатомияға жаңа зерттеу әдісін - муздатып ңатырылган
мәйіт денелерін біртіндеп арамен кесу (“мұз анатомиясы”) әдісін
енгізді және осы әдіске сүйеніп “Мұздатып қатырылған адам денесін
үш бағытта жарып кесу арқылы иллюстрацияланған топографиялық
анатомия” атласын жазды. Бұлар топографиялык анатомия бойынша
жетекші құралдар болды.
Н. И. Пироговтың бүкіл қызметі медицина мен анатомияның да­
муында бір дәуір болды. Н. И. Пирогов өлгеннен кейін оның денесін Д.
И. Выводцев бальзамдады, ал 60 жыл өткеннен кейін совет анатомдары (Р. Д. Синельников, А. Н. Максименков және т. б.) қайта
бальзамдады.
XIX
ғасырдың екінші жартысында медицинада нервизм деп аталған
озат бағыт қалыптасты.
Нервизм дегеніміз - бұл адам организмінің физиологиялық қызметтерімен тіршілік әрекеттері үрдістерін реттеуде нерв жүйесінің ең
басым маңыздысы екендігін дәлелдейтін концепсия. “Нервизм”,- деп
көрсетті И. П. Павлов - бұл “нерв жүйесінің әсерін организм қызметінің
мүмкін болғанша көбірек мөлшеріне таратуга тырысатын физиологиялык багыт”.
Нервизм идеясы біздің елімізде XVIII ғасырда пайда болып,
отандық медицина дамуының даңғыл жолына айналды. 1950 жылы
өткен КСРО гылым академиясымен Медицина ғылымдары академия22

24.

сы ны н б ір ік к ен сесси я сы н а н к ейін н ер ви зм и деясы оры н сы з а б со л ю тт е н д ір іл іп , он ы ң м ә н ін тек бас ми кы рты сы ны н р еттеу ш іл ік баск ар у
ә с е р ін е , к ор ти к ол и зм д е п аталаты ны на әк ел іп т ір ед і. Бұл кисы н нервтік
р е т т е у д ің ер ек ш е рөлі бар д е г ен көзкарасты туды рды . Бұл б ей сы н и
к өзқ ар астар б а ск а р еттеу ш і м е х а н и зм д ер д ін ж ә н е ең алды м ен гум орал д ы к -го р м о н а л д ы к р е т т еу л ер д ін р өл ін ж ете бағал ам ауға н ем е с е т ө м ен д е т у г е ә к е л д і.
Қ а зір гі к езд е н ервтік р еттел у (он ы н ж етек ш і бастам асы н сактай
оты р ы п ) м ен гу м о р а л ды қ -го р м о н а л ды к ф акторларды ң өзар а әр ек ет т е с у і - н ей р о гу м о р а л д ы қ р е т т е у туралы тү сін ік т і ж алпы ж үртш ы лы қ
м ой ы н дап оты р.
В. Л. Бец (1 8 3 4 -1 8 9 4 ) ми кыртысынын бес кабатынан аса үлкен
пирам идалы қ ж асуш аларды (Б ец жасуш алары ) ашты ж ән е ми кырты­
сы ны н ж асуш алы к құрамы ндағы айырмашылықты байқады. Ол осы ған
сү й ен іп қыртысты б ө л у ге жаңа - жасуш алы к қүрылыс принципін енгізіп
ми қыртысының цитоархитектоникасы туралы ілім нің бастамасы н салды.
М и ан атом и я сы сал асы н да көп ең б ек еткен ан атом , М әск еу
у н и в е р с и т е т ін ің п р о ф ессо р ы Д . Н. Зернов (1 8 4 3 - 1 9 1 7 ) бол ды . Ол түрлі
хал ы қ тар ө к іл д е р ін ің миы қүры лы сы нда айы рмаш ы лы к ж ок екен ін
д ә л е л д е п , н әс іл ш іл д ік п ен к ү р е су д ің анатом иялы қ н егізін калады .
М и м ен ж ұл ы н н ы ң ан атом иясы н а аса к өрн екті н евр ап атол ог ж ә н е
п си х и а т р В. М . Бехт ерев (1 8 5 7 - 1 9 2 7 ) зо р ү л ес қосты . Ол ми кыртысы н дағы қ ы зм ет т ер д ің ор н ал асуы туралы іл ім д і к ең ей тіп , р еф л ек тор лы к теор и я н ы т е р е ң д е т іп , нерв аурулары ны ң ди агн ости к асы м ен ем і
ү ш ін ан а т о м о -ф и зи о л о ги я л ы к н ег із ж асады .
В . М . Б ех т ер ев ө зін ің е с ім ім е н аталған бірқ атар ми орталы ктары мен
ө т к ізг іш ж о л д а р д ы аш ы п, “М и м ен ж үлы нны ң өтк ізгіш ж ол дар ы ” д е г ен
ү л к ен е ң б е к ж азды .
И. П. П авлов ф и зи о л о г б о л а т ұр а, со н ы м ен катар ан атом ияға ә с ір е с е
н ер в ж ү й е с і ан атом и я сы н а к ө п т еген ж аңа ж ә н е қ үнды ү л ес қ осты . Ол
ү л к ен м и сы ң ар лары н а б ү к іл қы рты сы сон ы ң іш ін д е к озғалы с айм ағы ,
қ абы л дай ты н ортал ы қтар ж иы нты ғы ек ен ін к ө р сет іп , ми орталы ғы
ж ә н е м и қы рты сы турал ы т ү сін ік т і т ү б е г ей л і ө згер т т і. Ол қ ы зм еттер дің
ми қ ы р ты сы н да б е л г іл і б ір ж ер ге ш оғы рлануы туралы т ү сін ік т і е д ә у ір
т е р е ң д е т іп , а н а л и за то р туралы үғы м ен г ізіп екі қы рты сты к сигн ал
ж ү й е с і тур ал ы іл ім ж асады .
И . П . П авл ов іл ім і т ұ та с ал ған да Л ен и н дік б е й н е л е у теор и ясы м ен
ди ал ек ти к ал ы қ м а тер и а л и зм ф и л ософ и я сы н ы ң ғы лы ми н егізі болы п
т абы л ад ы .
В . И . Л е н и н н ің “М а тер и а л и зм ж ә н е эм п и р и ок р и ти ц и зм (1 9 0 9 ) ” атты
да н ы ш п а н д ы қ е ң б е г ін ің “А д а м м и ды ң к ө м егім ен ой л ай м а?” д е г ен
т а р а у ы н д а б ү л т ео р и я б о й ы н ш а м и ды ш ы нды кты б е й н е л е й т ін ағза д е п
қ а р а сты р у га б о л а д ы ; о б ъ ек т и в т і д ү н и е б із д ің са н а м ы зд а су б ъ ек ти в тік
б е й н е л е р арқы лы б е й н е л е н е д і.
23

25.

Биологияда К. А. Тимирязев пен И. В.
Мичурин дарвинизмді дамытып, оны организмдерді түсіндіретін ғылымнан оларды
қайта өзгертетін ғылымға айналдырды.
Эволюциялық ілімнің бүлайша дамуының
әсерінен жекелеген құрылымдарды, олардың дамуы және функциясына байланыссыз сипаттаумен айналысып, табиғат
пен адамға сырттай қарап, әрекетсіз қатынас жасаған сипаттамалық анатомия
дағдарысқа ұшырай бастады. Оған бірінші
күйрете соққы берген Н. И. Пироговтан
кейінгі Ресейдің ең ірі анатомы функционалдық анатомияның негізін қалаушы
П. Ф. Лесгафт (1837-1909) болды.
Организм мен ортаның бірлігі идеясына
сүйене және кейін пайда болған белгілердің
тұқым қуалауын мойындай отырып, ол дене
шынықтыру арқылы адам организміне мақсатты эсер ету мүмкіндігі
туралы қағиданы ұсынып, анатомияны дене тәрбиесі тәжірибесімен
байланыстырды. Ендігі жерде анатомия адам организміне әрекетсіз
сырттай қараудың орнына, белсенді әрекетті сипаттады.
П. Ф. Лесгафт эксперименты кеңінен қолданып, сонымен бірге тірі
адам анатомиясын зерттеуді насихаттап, алғашқылардың бірі болып
анатомияда рентген сәулелерін қолданды.
Материалистік философияға, организм мен ортаның, форма мен
функцияның бірлігі идеясына негізделген П. Ф. Лесгафтың барлық
еңбектері анатомиядағы жаңа функционалдық бағыттың іргесін қалады.
Өзінің озат көзқарастары үшін П. Ф. Лесгафт өмір бойы кертартпа
элементтермен патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырады.
П. Ф. Лесгафт жасаған анатомияның функционалдық багытын оның
тікелей шәкірттерімен ізбасарлары дамытты. Сөйтіп XX гасырдың
басында ¥лы Қазан социалистік революциясы қарсаңында Россияда
биология мен медицинаның деңгейі барынша жогары болды. Ана­
томияда функционалдық, қолданбалы, эволюциялық сияқты бірнеше
бағыттар қалыптасты.
Қазан революциясы қарсаңында барлығы 13 ғана анатомия
кафедрасы болды. Оларды еліміздің аса ірі анатомдары басқарды,
олардың ішінен: В. М. Тонков (Петроград) Г. М. Иосифов (Томск),
В. П. Воробьев (Харьков), Д. Н. Зернов (Москва) айрықша көзге
түсетін.
К С Р О -д а ғ ы а н а т о м и я . Кеңес дәуіріндегі аса көрнекті анатомы
Украина ССР Ғылым Академиясының академигі, Харьков медицина
24

26.

10 - с у р е т.
В. П. В о р о б ь ев
(1876-1937)
11 с у р е т.
В Н. Тонков
(1872-1954)
институтының анатомия кафедрасының профессоры В. П. Воробьев
(1876-1937), адам организмін оның әлеуметтік ортасымен байланыстылығын зерттеді. Ол бинокулярлық лупаны пайдаланып, ағзалар
конструкциясын зерттеудің стереоморфологиялык әдістемесін жасап,
макро- микроскопиялық, әсіресе шеткі нерв жүйесі анатомиясының
негізін қалады. Ол анатомиядан бірқатар оқулыктар жазып, бес томдық
тұңғыш совет атласын шығарды. Ол Б. И. Збарскиймен бірге консервілеудің ерекше әдісін жасап,В. И. Лениннің денесін бальзамдады. В. П. Воробьев совет анатомдары мектебін қүрды (В. В. Бобин,
Ф. А. Волынский, А. А. Отелин, А. А. Шабадаш және т. б.), Олардың
ішінен Р. Д. Синельников кафедра бойынша оның мүрагері болып, өз
үстазының бальзамдау және макро-микроскопиялык анатомия саласындағы ісін ойдағыдай дамытты, ол тамаша анатомиялық атлас
шығарды.
В. Н. Тонкое (1872-1954), КСРО Медицина Ғылым Академиясының академигі С. М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери медицина
академиясының профессоры қантамыр жүйесін зерттеу үшін тірі
жануарларға эксперимент жасауды колданып, анатомиядағы эксперименттік бағыттың негізін салушы болды. Ол өзінің шәкірттерімен (А.
П. Быстров, Г. Ф. Всеволодов, Б. А. Долго-Сабуров, Г. Ф. Иванов, В. В.
Колесников, Г. В. Кунцевич, В. В. Курковский, Ф. П. Маркизов, А. Г.
Федорова, Ф. В. Судзиловский, С. И. Щелкунов т. б.) бірге коллатералды қанайналым туралы ілім жасады. В. Н. Тонков рентген
сәулелері ашылғаннан кейін алғашқылардың бірі болып (1896),
оларды қаңқаны зерттеуге пайдаланды және ол салған жол бойынша
25

27.

12 сурет.
Б. А. Долго-Сабуров
(1900-1960)
13- сурет.
М. Г. Привес
А. С. Золотухин, ал содан кейін М. Г. Привес, Д. Г. Рохлин рентгенанатомия деп аталатын анатомияның жаңа саласын жасады.
В. Н. Тонков 6 рет басылып шыққан анатомия оқулығын жазып,
кеңес анатомдары мектебін құрды, оның ең көрнекті өкілі және
Тонковтың кафедра бойынша мұрагері КСРО Медицина ғылымдары
академиясының мүше корреспондент! Б. А. Долго-Сабурое (1900-1960)
болды, ол өзінің қызметкерлерімен (В. М. Гординов, В. В. Куприянов
және т. б.) бірге ұстазының ісін одан әрі қарай дамытты.
Михаил Григорьевич Привес 1905 жылы туған ғылымға еңбегі
сіңген қайраткер. Ол 40 жыл (1937-1977) И. П. Павлов атындағы
Ленинград медициналық институты анатомия кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды. М. Г. Привес Кеңес уақытында үлкен
анатомдар мектебін құрып: өзінің шәкірттерімен бірге әртүрлі
мамандықтар анатомиясы, спорттық, ғарышкерлер және тірі адамның
қан тамырларының анатомиясы атты тақырыптарда ғылыми жұмыстар
жүргізді. М.Г. Привестің “Адам анатомиясы” оқулығы 5 рет орыс
тілінде басылымнан шықты (соңғысы 1985 ж.).
Василий Васильевич Куприянов 1912 жылы туған, Н. И. Пирогов
атындағы ІІ-ші Мэскеу Медицина институтыныц анатомия кафедрасының меңгерушісі, академик, Бүкілодақтық анатомия, гистология
жэне эмбриология қогамы Президиумының төрағасы, Кецес одагыныц
мемлекеттік сыйлыгыныц лауреаты.
Қантамырларын инъекциясыз зерттеу әдісінің жаңа бағытын құрды.
Ол шәкірттерімен бірге микроциркуляторлық арнаның қүрылымына
талдау жасаған. Морфология ғылымының тарихы бойынша ірі маман.
26

28.

ir
14 - с у p e т.
В. В. Куприянов
/
15 - с у р е т.
Д. А. Жданов (1908-1971)
Оның 1981 жылы шыққан (Г. О. Тетевосянцпен бірге) “Отечественная
анатомия на этапах истории” деген кітабында Кеңес Одағындағы
анатомия ғылымының шығу тарихы мен оның дамуы толык баяндалады.
В. Н. Шевкуненко (1872-1952) КСРО медицина Ғылым Академиясының академигі, С. М. Киров атындағы Ленин орденді Әскери
медицина академиясының профессоры, Н. И. Пирогов негізін салған
анатомиядағы қолданбалы бағытты дамытты. Өзінің шәкірттерімен
(Ф. И. Валькер, С. С. Михайлов, А. Н. Максименков, А. Н. Сресели және
т.б.) бірге дара өзгергіштіктің ең шеткі формалары туралы ілім жасады.
Нерв және вена жүйелерінің ол толық зерттеген варианттары “Шеткі
нерв және вена жүйелерінің атласында” баяндалады, бүл еңбегі үшін
В. И. Шевкуненко мен оның шәкірті және кафедра бойынша мүрагері
А. Н. Максименков мемлекеттік сыйлык алды.
Г. Н. Иосифов (1870-1933) Томск, одан кейін Воронеж медицина
институтының анатомия профессоры, лимфа жүйесінің анатомиясы
бойынша білімді едәуір кеңейтті. “Лимфа жүйесінің анатомиясы” атты
монографиясы Г. М. Иосифовқа дүние жүзілік даңқ әкеліп кеңес
анатомиясының жоғары деңгейін көрсетті. Г. М. Иосифов анатомдар
мектебін құрды, оның аса көрнекті өкілі КСРО Медицина Ғылым
Академиясының академигі, И. М. Сеченов атындағы 1 Мәскеудегі
медицина институтының кафедра меңгерушісі Дмитрий Аркадьевич
Жданов (1908-1971) болады.
Д. А. Жданов лимфа жүйесінің функционалдық анатомиясы
бойынша бірқатар ірі монографиялар жариялады, оның ішінде: “Кеуде
27

29.

сабауы және дененің басты лимфа коллекторлары мен түйіндерінің анатомиясы”
деген еңбегі Мемлекеттік сыйлыққа ие
болды. Бұл жұмыста көптеген зерттеулердің нәтежелеріне сүйене отырып, лимфа
жүйесінің басты коллекторларының жасқа
байланысты, дара және дене бітімдік
ерекшеліктері берілген. Кейін бұл бағытты
оның шәкірттері дамыта түсті (А. В. Бори­
сов, В. Н. Надеждин, М. Р. Сапин және
т.б.).
В. Н. Терновский (1888-1976) КСРО
Медицина ғылымдарының және Халықаралық медицина тарихы академияларының академигі. Оның еңбектері нерв
жүйесінің анатомиясы бойынша жасалған
жұмыстарынан басқа, анатомия тарихы
бойынша және Везалий мен Ибн Синаның
еңбектерін орыс тіліне аударуымен белгілі.
Н. К. Лысенков (1865-1941) Одесса университетінің профессоры
адамның қалыпты құрылысын зерттейтін барлық негізгі анатомиялык
пәндерді: қалыпты анатомияны, топографиялық және пластикалық
анатомияны зерттеумен байланысты, бұлар бойынша жетекші құралдар, оның ішінде “Адамның қалыпты анатомиясын” (В. И. Бушковичпен бірге, 1932) жазды.
И. Ф. Иваницкий (1895-1969) Москва дене тәрбиесі институтында
анатомия кафедрасын ұйымдастырды, динамикалық және проекциялық
анатомия бойынша кең зерттеулер жүргізді, спорттық морфологияның
негізін салды, ал оны М. А. Джафаров, Б. А. Никитюк, Ф. В. Судзиловский және т.б. ойдағыдай дамытуда.
Валерий Николаевич Мурат (1900-1977) медицина ғылымдарының
докторы, профессор. Иркутск қаласында туылып, Қазан қаласындағы
гимназияны бітіргеннен кейін, 1926 жылы Қазан университетінің
медицина факультетінде оқиды. Университет бітірген соң, Қазан
медицина институтындағы анатомия кафедрасының ассистенті болып
істейді. Онда кафедра меңгерушісі В. Н. Терновскийдің, профессор
А. Н. Миславскийдің жетекшілігімен кандидаттық, докторлық диссертациялар корғайды.
1944 жылы Қазан институтының кафедра меңгерушісі, емдеу
факультетінің деканы болып көп жылдар еңбек етеді. 1962-1967
жылдары В. Н. Мурат Ленинградтағы әскери-медициналық академияның анатомия кафедрасының меңгерушісі болып кызмет істейді.
Оның ғылыми-педагогикалық жұмыстары жоғары бағаланып, орден
және медальдармен марапатталып, Татарстанның ғылым қайраткері
28

30.

деген күрметті атак беріледі. В. Н. Мурат
жетекшілігімен 9 докторлык 23 кандидаттык диссертациялар корғалады.
Кейінгі кеңес дәуіріндегі отандык
анатомия ғылымының дамуы туралы
академик Михаил Романович Сапин 1997
жылы (Мэскеу, Медицина) шыккан Адам
анатомиясы 4-ші басылымындағы “Разви­
тие отечественной анатомии” деген тарауында (18 бет) былай деп жазды: “...XXғасырдың ортасынан бастап медицина
ғылымы Академиясының, Мемлекеттік
(Республикалық) ғылым академияларының
академиктері мен мүше-корреспонденттері мен атақты ғалымдар колбасшылығымен анатомия саласында бірнеше ғы17 ■с у р е т.
лыми бағытта жүмыс жүргізілуде.
M. Р Сапин
Микроциркуляторлык арнаны зерттеу
нәтижелері В. В. Куприяновтың, оның кызметкерлері мен шәкірттерінің еңбектерінде орын алады. Осы бағыттағы табысты еңбегі үшін
В. В. Куприянов 1977 жылы Мемлекеттік сыйлықпен марапатталады.
Д. М. Голуб (Минск к ) шеткі жүйке жүйесі мен ішкі ағзалардың реиннервациясын дамыту еңбегі үшін 1974 жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие
болады. Лимфа жүйесінің эксперименттік анатомиясымен Ю. И. Боро­
дин мен оның шәкірттері (Новосибирск к.) шүғылданады. Жүрек және
оның қан тамырларының функционалдық анатомиясын Н. А. Джавахишвили мен оның мектебі (Тбилиси қ.) зерттеуде. Ағзалардың биік
тау жағдайына бейімделуін Я. А. Рахимов (Душанбе к ), нервжүйкелердің құрылысын А. Р. Рақышев (Алматы к ), веналар,
лимфаның ағзалар мен тіндерден ағып кету жолдары мен иммундық
жүйенің баска да ағзаларын М. Р. Сапин және I ММИ (1990 жылдан
бастап Мэскеу медицина академиясы - ММА) анатомия кафедрасының
қызметкерлері зерттеуде...”
т’щ
Шғ
Қ азақ стан Р есп убл и к асы н дагы анатом ия гы лы м ы ны ң пайда
б о л у ы м е н д а м у ы 1. Қазақстанда медицина ғылымының ішінде
морфологияның өсу жолдары, республикадағы медициналық жоғары
оқу орындарының ашылуына байланысты. Ең тұңғыш медицина
институты 1931 жылы Алматыда ашылды. Оның бірінші ректоры
болып қазақ халқының ең адал ұлдарының бірі Санжар Жапарулы
1 “Архив анатомии, гистологии” деген ғылыми журналдың 1972 жылғы 12
нөмірінде А.Р. Рақышевтің “Қазакстанда морфология гылымының дамуы” деген
еңбегінде республикамыздағы анатомия, гистология және топографиялық анатомия
гылымдарының өсу жолдары толығырақ келтірілген.
29

31.

18 - сурет.
С. Ж. Аспендияров
(1889-1938)
19 - сурет.
X. Досмухамедов
(1883-1939)
Аспендияров (1889-1938) тағайындалады. Ол 1907 жылы Ташкенттегі
“Реальное училищені” бітіргеннен кейін Петроградтағы әскеримедициналық академияға оқуға түседі. 1912 жылы академияны бітіргеннен соң полк дәрігері ретінде шекаралық соғыстық қорғаныста
жұмыс істейді.
1919-1920 жылдары Түркістан аймағының денсаулық халық комис­
сары, 1921-1922 жылдары Мәскеуде ұлт мәселесі бойынша халық
комиссариат кеңесінің коллегия мүшесі болды. Профессор С. Ж. Аспен­
дияров 1927 жылы Мәскеудегі Н. Нариманов атындағы шығыстану
институтының ректоры болып жұмыс атқарады. Оның орыс, ағылшын,
неміс, француз және араб тілдерін білгендігі оның көптеген ғылыми
және педагогикалық институттармен араласып қызмет етуіне көмегін
тигізеді. Ол Қазақстандағы педагогикалық және медицина институттарының бірінші ректоры.
1938 жылы жалған жала жабылуы салдарынан репрессияға түсіп,
оны ату жазасына бұйырады. С. Ж. Аспендияровтың мемлекетке,
ғылымға және халық ағарту ісіне жасаған үлкен еңбегі үшін Қазақстанның Министрлер кеңесі 02.01.1996 жылғы қаулысымен Алматының
мемлекеттік медицина институтына оның аты берілді.
Халел Досмухамедов (1883-1939), профессор, қоғам қайраткері.
1909 жылы Петроградта әскери-медициналық академияны алтын
медалмен бітіреді. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген қүнды
еңбектер жазады (“Жануарлар”, 1922-1928 жж., үш кітаптан түратын
“Исатай-Махамбет”, 1925; “Аламан”, 1926; т.б.). 1922 жылы “Адамның
тән тірлігі” деген кітабы жарыққа шығады. Онда адамның дене
30

32.

20 с у р е т.
П. О. Исаев (18961962)
21 с у р е т.
X. Н. Бөкейханов
(1889-1966)
құры лы м ы м ен ол ар ды ң атқараты н қы зм еті ж ө н ін д е тұңғы ш рет казак
т іл ін д е м ағл ұм аттар б е р іл е д і.
1924 жылы Ресей ғылым Академиясының жанындағы аймактану
орталық бю росы ны ң м үш е-корреспонденті болып сайланады. 1930
жылдары басқа қазақ интелегенттерімен бірге орынсыз жала жабылу
арқылы В ор он еж ге ж ер аударылып, артынан 1939 жылы түтқындалып ату
ж азасы на бұйырылған. 19 август 1939 жылы түрм е ауруханасы нда
тубер к ул ез ауруы нан қаза болған.
Қ а зір г і ең үл к ен ж ә н е алғаш қы ғы лы м, б іл ім ор дасы С. Ж.
А с п е н д и я р о в аты н дағы Қ азақ ұлтты қ м еди ц и н а у н и в ер си т ет ін ін
қалы пты ан атом и я к аф едрасы н ы ң түң ғы ш м ең гер у ш ісі Петр Осипович
И саев ( 1 8 9 6 - 1 9 6 2 ) б о л д ы .
О л А с т р а х а н ь гу б ер н и я сы н д а , З убк ов д е г е н ж ер д е к ед ей -ш ар уа
с ем ь я сы н д а т у ға н . 1922 жы лы А ст р а х а н м еди н сти ту ты н а т ү с іп , оны
б іт ір г е н н е н к ей ін А л м аты ға ан атом ия каф едрасы ны ң м ең гер у ш ісі б о ­
лы п тағай ы н д а л ды . 1931 жы лы п р о ф е с со р атағы б е р іл е д і. П. О. И саев ты ң басш ы л ы ғы м ен б ү л к а ф ед р а д а 3 0 жы л іш ін д е балал ар м ен
ж а с ө с п ір ім д е р о р г а н и зм ін ің ер ек ш ел ік тер і т ек сер іл іп 1 5 0 -д ен астам
ғы лы м и е ң б е к т е р ж ари ялан ы п , к өп теген к ан дидатты к ди ссер та ц и я л ар қ орғалды : А . А . А х у н д о в а , К. М . Б о л д у ев , М . Ш . Б аш иров, X . Н.
Б ө к ей х а н о в , И . Н . Ш уш к ов а, Е. М . М ед в ед ев а , Г. Д . С к ы п н и чен к о, Т. X .
К ү л т е б а е в , В . Б ук и н , В . К. Б р ов к о, Н. Б. А б са л я м о в а , Н . С. С абы рали ев,
С . А . А р х а н г е л ь с к и й , Е. Н. Д м и тр и ев ск а я , Қ. Ш . Ш акен ов, Г. П . И саев ,
Г . А . С п еш и л о в а , С. Е. К и сел ев а , Б. Е. А б д р а х и м о в , Б. С. О льш евски й .
1 9 6 2 ж ы лы к аф едр а м е ң г е р у ш іс і болы п м ед и ц и н а гы лы м дары ны ц
к а н д и д а ты , п р о ф е с с о р Хазихан Н ауш ерванулы Бөкейханов тагай ы н 31

33.

далды. Ол Батые Қазақстан об лысы
Шунғай деген ауылда көшпелі кедей шаруа
отбасында туды. 1915 жылы Астрахан
қаласында фельдшер-акушерлік мектепті,
1930 жылы Астрахандағы мединститутты
бітіреді. 1934 жылы Астрахандағы мединституттының анатомия кафедрасы бойынша аспирантураға түседі. Бұл кафедрада
1938 жылдан бастап ассистент, доцент,
профессор болып қызмет атқарады. 1941
жылы “Жаңа туған балалардың қалқанша
және қалқанша қасындағы бездердің
анатомиясы” деген тақырыпқа кандидаттык диссертация қорғайды. 1966 жылдың
31 қазан айында қайтыс болғанына дейін
22
ет
кафедра меңгерді.
Сибағатолла Рысқалиұлы
1966 жылдан 1975 жылға дейін кафедҚарынбаев
раны медицина ғылымдарының кандидаты,
(1910-1989)
профессор
Сибагатолла Рысқалиулы
Қарынбаев (1910-1989) басқарды. Ол Гурьев
қаласына таяу көшпелі малшы отбасында 1910 жылы туылды. С. Р.
Қарынбаев 1929 жылы Астрахан мединститутына түсіп, 1934 жылы
Алматы медицина институтына анатомия кафедрасында аспирант болды.
Отан соғыс жылдарында соғыс дәрігері болып көп еңбек етеді. 1949
жылдан бастап 10 жыл бойы Қазақстанда Денсаулық сақтау
Министрлігін басқарды. Көп жылдар Алматы медицина институтының
ректоры болып баянды еңбек етті. С. Р. Қарынбаев ғылымипедагогикалық жұмыстан басқа көптеген қоғамдық жұмыстар атқарып,
бірнеше рет Қазақстанның және одақтың жоғарғы кеңесінің депутаты
болып сайланды, орден, медальдармен марапатталды. 1975 жылдан
1983 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия кафедрасын
меңгеріп, соңынан профессор-консультант болып қызмет атқарды. Ол
30-дан аса ғылыми еңбек жариялап, қан тамырларының құрылысының қайта өсіп жетілуі туралы монография қалдырды: “Вопросы
восстановления и новообразования кровеносных сосудов”, Алма-Ата,
Наука, 1970.
1983 жылдан 1999 жылға дейін педиатрия факультетінің анатомия
кафедрасын биология ғылымының докторы профессор Ғалия
Махмудқызы Мусагалиева басқарды. Бұл кафедрада “Балалар
организмінің өсетін ортаға морфофункционалды бейімделуі” тақырыбында ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізілді.
Алшынбай Рақышулы Рақышев Алматы медицина институтының
анатомия кафедрасына профессор болып келгеннен (1968 ж.) бастап
ғылыми іздену жұмыстарын жан-жақты, кеңінен қойып үйымдастырды.
32

34.

Ол 1969-1977 жылдары институттын оку-тәрбие жөніндегі про­
ректоры болып кызмет аткара жүріп, кафедраны жанадан ғылыми
ізденіс жүмыстарына керекті жабдыктармен камтамасыз етіп, институтты үздік бағамен бітірген жастарды кафедраға топтастыра білді.
1975 жылдан Қазакстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспонденті, медицина ғылымының докторы, про­
фессор А. Р. Рақышев 1975-1984 жылдары емдеу және стоматология
факультеттерінің анатомия кафедрасын баскарды.
Сол уакыттағы кафедрадағы ғ ылыми-жүмыстар тақырыбы:
1) Вегетативтік нерв жүйесінің функционалды қүрылымдық үйымдастырылуы;
2) Шеткі нерв күрылымдарынын зақымданған кездегі регенеративтік-қайта жаңару қабілеттерінің жолдары мен ерекшеліктері;
3) Гелий-неон лазер сәулелерінің нерв және тамыр жүйелеріне эсер
ететін заңдылықтары;
4) Оқу үрдісіне Қазақ Медицина терминдерін енгізу және оның
ғылыми негіздерін дамыту.
Жоғарыда көрсетілген ғылыми тақырыптарды жүргізуде белгілі
нейроморфологиялық әдістермен қатар, тым нәзік жаңа әдістер
23 - с у р е т. Алматы Медицина Институтының қалыпты анатомия
кафедрасының 1970 жылғы қызметкерлері.
І-қатарда отыргандар: X. М. Аспендияров, Е. П. Высочина, В. К. Бровко,
Б. Е. Абдрахимов, С. Р. Қарынбаев, А. Р Рақышев. С. Е. Киселева,
А. А. Ахундова, А. С. Сақыпбаев.
3— 210
33

35.

қолданылды (электрофизиология, биофизика, электронды микро­
скопия, гистохимия).
Айтылган мэселелер бойынша 25 докторлық және кандидаттык
диссертациялар қорғалып, монографиялар жарыққа шықты. А. Р. Ракышевтің басшылығымен медицина ғылымдарының докторы ғылыми атагына диссертация қорғаған А. А. Абдрахманов (1992), Ә. А. Идрисов
(1994), Т. М. Досаев (1997), Е. И. Случанко (1997), Г. У. Жанайдарова
(1997) болса, медицина ғылымдарының кандидаты ғылыми атағына
Н. А. Киселева, О. А. Демьянская, В. П. Цой, Б.У. Телеуов, Р. И.
Исмағұлов, Б. 3. Шуйская, М. Н. Омарова, А. А. Абдрахманов, Н. Ш.
Мыңжанова, Т. М. Досаев, Б. Ш. Усупбекова, Қ. Е. Сисабеков, Р. И.
Исмагулов, О. А. Демьянская, А. А. Кальметьева, Г. С. Молдаташева,
Б. Ж. Салимгереева, А. В. Карамышева, Г. Инсежарова, Д. Ә. Мұрзанова
диссертация қорғады.
Бұл уақыт ішінде А. Р. Рақышевтің 10 монографиясы баспадан
шықты:
1. Казахско-русско-латинский словарь анатомических терминов, I
бөлім, Алматы, 1963 ж.
2. Казахско-русско-латинский словарь анатомических терминов, II
бөлім, Алматы, 1966 ж.
3. Морфология тазового сплетения, Алматы, 1971 ж.
4. Анатомиялық сөздік (казақша-орысша-латынша), Алматы, 1992 ж.
6. Организмнің нәзік құрылымы, Алматы, 1994 ж.
7. Адам анатомиясы (оқулық) I, II том, Алматы, 1994 ж., 1995 ж.
8. Халықаралық анатомиялық номенклатура, Алматы, 2003 ж.
9. Қазақша-орысша медициналық сөздік, Алматы, 1999 ж., 2003 ж.
басылымдары.
10. “Ағылшынша-қазакша медициналық сөздік”, Алматы, 2003 ж.
Кейінгі екі сөздік профессор Т. Ә. Момыновпен бірге жасалды.
Айтылған ғылыми ізденістер біріншіден - аз зерттелген және
теориялық әрі практикалық мәні бар тақырыптарды көтерсе, екіншіден - күн тәртібіне қойған жаңа құнды зерттеу жұмыстары еді. Әсіресе,
қазақ тілінің Мемлекеттік дәреже алуына байланысты медицинадағы
ғылыми атау-терминдерді бір ізге түсіріп оны ғылым және оқуәдістемелік үрдістеріне кіргізуді көздеп ұлттық тілдің қолдану аясын
кеңейтуге бағытталған еді.
Жоғарыда келтірілгендерге қоса айтатын мәселе, 1968 жылдан
бастап кейінгі 15 жыл ішінде Қазақстандағы морфология ғылымынын
едәуір көтеріліп дамуымен қатар оның бүкіл одақтық (Кеңес дәуірі
кезінде) және халықаралық деңгейге жеткен кезі еді. Бүл уақыттарда
Қазакстанда көптеген ғылыми конференциялар, симпозиумдар
ұйымдастырылып, белгілі ғылым жетістікгерін шетелге де жариялаптаныстыру жүмыстары да жолға қойылған болатынды. Мәселен, бүл
кездерде Алшынбай Рақышұлының Қазақстан Республикалық
34

36.

24 - с у р е т. Бүкілодақтық Морфологтар конференциясына
қатысушылардың бір тобы, 1972 ж.
I қатарда: A. Р Рақышев. A. X. Аушев, Б. М. Жангелов, В. Н. Швалев,
Т. М. Масенов, Е. А. Дыскин, А. М. Мурзамадиев, В. В. Куприянов,
Г. Г. Шамсеева, Л. С. Кочкина, А. Ю. Сопильник.
Морфологтар қоғамының төрағасы, Бүкілодақтық анатомдар, гистологтар және эмбриологтар қоғамының Президиум мүшесі және ол
қоғамның бас ғылыми журналының (“Архив анатомии, гистологии и
эмбриологии”, Ленинград, Медицина) редакция алқасының мүшесі
болды.
А.Р. Рақышев 1980 жылы Парижде Медицинада Лазер сәулесін
қолданудағы Дүниежүзілік ассоциацияның құрметті президенті болып
сырттай сайланды. Ол көптеген Халықаралык анатомдар конгрестерінде (Ленинград, 1970; Токио, 1975; Мексика, 1980; Сингапур, 1996)
қатысқан.
1985-1987 жж. емдеу факультетінің анатомия кафедрасын доцент
Асылхан Сахипбаев басқарса, кейіннен оқу жоспарларының өзгеруі
және педагогикалық жұмыстарға қойылған талапка және мамандықтарға байланысты ерекшелігіне сай анатомия кафедрасы әр деканаттар
бойынша жұмыс атқарылып жатты.
1988 жылдан 2001 жылға дейін біріккен емдеу және педиатрия
кафедраларының кафедрасын профессор А. Р. Рақышев баскарса,
педиатрия факультетінің №2 анатомия кафедрасын 2001 жылдан бастап
35

37.

25 - с у р е т. Д ү н и е ж ү з іл ік А н а т о м д а р К о н г р е с ін е қаты сқан Қ азақ станды қтар,
Л е н и н г р а д , 1 9 7 0 ж.
медицина ғылымдарының докторы, профессор Балумаржан Наскенқызы Нурмухамбетова меңгереді.
2003 жылдың 1-қыркүйегінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылыми Академиясының академигі, профессор А. Р. Рақышевқа
университетке сіңірген еңбегі үшін университеттің "Құрметті кафедра
меңгерушісі" деген атақ берілді, №1 емдеу факультетінің анатомия
кафедра меңгерушісі болып, медицина ғылымының докторы, профессор
Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков тағайындалды.
Жоғары білімді дәрігерлер дайындайтын Республикадағы екінші
орталық 1950 жылы ашылған Қарағанды медицина институты болды.
Анатомия кафедрасының бірінші меңгерушісі профессор М.
М.Тростанецкий (1950-1951), одан соң 3. Г.Слободин 1965 жылға
дейін басқарды.
Зиновий Герасимович Слободин медицина ғылымдарының
докторы, профессор 1927 жылы Белорус университетінің медицина
факультетін бітірген. Оның басқаруымен 1 докторлық 12 кандидаттық
диссертациялар қорғалды. Қарағанды медицина институтының анато­
мия кафедрасын 15 жылдай басқарып, өзінің көптеген ізбасарларын
қалдырды. Оның ғылым шыңына шығу жолдары Д. М. Голуб, Б. И.
Лаврентьев сықылды үлкен ғалымдардың ықпалымен болды.
36

38.

2 6 - с у р е т.
3. Г. С л о б о д и н
(1 9 0 4 -1 9 6 5 )
27 - с у р е т.
Л. С. Кочкина
( 1 9 2 4 -1 9 9 7 )
1965-1968 жылдары кафедраны профессор Б. 3. Эрез, 1969 жылдан
1990 жылға дейін медицина ғылымдарының докторы, профессор
Любовь Сергеевна Кочкина басқарды. 3. Г. Слободин мен Л. С. Кочкина
өздерінің көптеген оқушылары арқылы автономдык нерв жүйесінің
дамуын, оның жасқа байланысты ерекшеліктерін зерттеп өте бағалы
жұмыстар жүргізді. Бұл проблема бойынша көптеген кандидаттық
диссертациялар қорғалды: Г. Г. Шамсеева, А. В. Вагапова, А. Л.Поповиченко, А. Р. Рақышев, Н. А. Цыцорина, А. X. Аушев, Р. Д.Тасболатова,
Ә. О. Омарханов, А. П. Талалуев, А. Н. Чмирюк, X. М. Мукушев, В. Г.
Демин, М. А. Лемеш, Б. Толпаров, Е. Шкутина, А. И. Эбауэр, Ғ. М.
Амренова, Ж. К. Бекішбекова, М. Г. Баймүханов.
1991 жылдан бері қазіргі Қарағанды Медицина академиясының
анатомия кафедрасын сол оқу орнының түлегі доцент Мухамедия
Ермекулы Тебенов басқарады.
Ақтөбе медицина институтының анатомия кафедрасының негізін
қүраған профессор А. П. Сорокин (1962-1964), доцент Г. В. Стельников (1965-1969), профессор Б. М. Эрез (1969-1973). 1975 жылдан
профессор К. В. Мельникова, 2000 жылдан доцент Марданов С. Б.,
2000-жылдан медицина гылымдарынын докторы, профессор Турақбай
Жетенулы Үмбетов, кейінгі жылы медицина гылымдарынын докторы,
профессор А. Н. Жумабаева басқарды.
Семей медицина институтының бірінші кафедра меңгерушісі
доцент И. М. Турецкий (1954-1963), соңынан доцент Ф. П. Плякин
(1964-1971), доцент Н. Б. Абсалямова (1972-1973), профессор Н. И.
Армянина (1974-1976), профессор Е. П. Цветов (1977-1978), Ж. М. Бай37

39.

делдинова (1988-1990), 1991 жылдан бастап 2002 жылға дейін медицина
ғылымының докторы Журсінхан Есенбекулы Жаныбеков меңгерсе,
2002 жылдан медицина ғылымдарының докторы, профессор Муқанов
Қанат Нургазыулы басқарады.
1964 жылы Республикада ашылған медицина жоғарғы оқу орны Целиноградтағы медицина институтының бірінші ұйымдастырушысы
және анатомия кафедрасының меңгерушісі доцент Алшынбай
Рақышулы Рақыиіев болды. 1968 жылдан кейін кафедраны
меңгергендер профессор А. Ю. Сопильник, доцент Т. А. Березовая,
профессор И. С. Ермолова, кейінгі кезде кафедраны медицина
ғылымдарының докторы, профессор Әшім Болатулы Әубәкіров
басқарады.
Кейінгі 1990 жылдары Шымкент фармацевтік институтының
оңтүстік Медицина академиясына айналуына байланысты ондағы
анатомия кафедрасын ең алғаш доцент А.С.Сақыпбаев басқарса,
кейіннен доцент Қәасымхан Ермекбайулы Сисабеков басқарады.
Қожа Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік
университетіндегі анатомия кафедрасын ұйымдастырушы (1992-1996)
профессор Алшынбай Рақышулы Рақышев болса, кейіннен анатомия
кафедрасын оның шәкірті доцент Бақтыгул Шаршекейқызы
Усупбекова басқарды.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдай талабына сай 1993
жылы Алматыда мемлекеттік қаржыландырудан тыс Қазақстан
медицина институты ұйымдастырылды. Ондағы қалыпты анатомия
кафедрасын ұйымдастырған А. Р. Раңышев болды. 2001 жылдан
анатомия кафедрасының меңгерушісі С.Ж. Аспандияров атындағы
Қазақ Ұлттық медицина университетінің түлегі - медицина ғылымдарының кандидаты, доцент Багдат Жанабайқызы Сәлімгереева.
38

40.

АДАМ ДЕНЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
О РГА Н И ЗМ Ж Ә Н Е ОНЫ ҚҰРАЙТЫ Н ЭЛ ЕМ ЕН ТТЕР
А н а г о м и я н ы ң зе р т т е у о б ъ ек гісі ор ган и зм болған ды к тан , алды м ен
о н ы ң к ү р ы л ы м ы н а д е г е н ж ал п ы көлкарасты б ая н д ай м ы з. О р га н и зм д і
т ү с ін у д с
анатом иядагы
м а т ер и а л и ст ік
ж әне
и д е а л и ст ік
дүниеге
к ө з қ а р а с т ы ң ай ы р м а ш ы л ы ғы б а р ы н ш а айкы н к ө р ін ед і. М ех а н и к а л ы қ
м атериализм
нем есе
органи зм ді
ж асуш аларды ң
қарасты рады .
Бүған
ағзаларды ң
(В и р хов )
(М о р га н ь и ),
жай
к а р а м а -қ а р сы
т ін д е р д ің
м еханикалы к
диалектика
(Б иш )
косы нды сы
бойы нш а,
деп
органи зм
“ с ү й е к , ш е м і р ш е к , б ү л ш ы к е т , т і н д е р ж ә н е т. б . м е х а н и к а л ы к к о с ы н ­
д ы с ы ” е м е с (Г егел ь ).
Организм
ө зін ің
- б ұ л т а р и х и қалы птаскан түтас, үдай ы ө зг ер іп оты раты н
ерекш е
алмасуға,
қүры лы мы
өсуге
ж әне
мен
көбею ге
дамуы
бар,
к а б іл ет т і
корш аган
ж үйе.
орта
О рганизм
мен
за т
корш аган
о р т а н ы ң ө з і б е й і м д е л г е н ж ә н е о д а н ты ск а р ы тір ш іл ік е т е а л м ай ты н
б е л г іл і
б ір
жағдайлары нда
ғана
ө м ір
сү р ед і.
Қорш аған
сы рткы
т а б и ғ а т п е н ү д а й ы зат а л м а с у о р г а н и зм ө м ір ін ің ең м ә н д і б е л г іс і бол ы п
т а б ы л а д ы . З а т а л м а с у т о қ т а л с а , т і р ш і л і к т е т о к т а л а д ы (Ф . Э н г е л ь с ) .
О р г а н и з м ж е к е л е г е н д а р а қ ү р ы л ы м д а р д а н - бір ы ң га й т үтас бол ы п
б ір ік к е н а ғ за л а р , т ін д с р ж ә н е т ін д ік э л е м е н т т е р д е н түрад ы .
Т ір ш іл ік
формалары
эвол ю ц иясы
(бел ок ты
алды мен
ж асуш асы з
т і р ш іл ік
“ м о н е р а л а р ”, в и р устар ж ә н е т .б .), со д а н
ж асуш алы қ
формалары
күрделенуі
бары сы нда
функцияларды
ү р д іс ін д е
атқаруға
пайда
болды .
Қ үры лы стары ны ң
о р г а н и зм д е р д ің
ы ңғайлана
ж еке
бастайды
б ө л ік т е р і
да,
соны ң
к е й ін
одан
әрі
ж екелеген
аркасы нда
о р г а н и з м ө з т ір ш іл ік ж а ғ д а й л а р ы н а б е й ім д е л е д і. О сы м ен бай л ан ы сты
ж а су ш а сы з ж ә н е ж асуш алы қ қүры лы м дардан осы ларды ң маманданған
ж и н а қ та р ы - т ін д е р , ағзалар ж ә н е ақы ры нда, ағзалар ж иы нты қтары ж ү й е л е р п айда бо л а бастайды . А д ам д е н е с ін д е бүл күры лы м дарды ң
барлы ғы
да
к ір ед і. Ж а су ш а л а р
көпж асуш алы
ж ануарлардагы
адам
о р га н и зм ін д е баска да барлы к
сияқты
тек
т ін д е р
күрамы нда
гана
т ір ш іл ік ет е алады .
ТІНДЕР
Б із
бүл
ж ерде
т ін д е р
туралы
н е г із г і
мағлүматтарды
кы скаш а
б а я н д а у м е н ғана ш е к т е л е м із, олар ги стол оги я к ур сы н да толы к б е р іл е д і.
Tin
-
о р г а н и зм н ің
тарихи
қалы птаскан
ж асуш алар
мен
оларды н
т уы н д ы л ар ы н ан түраты н, ө зін е тән м ор ф оф и зи ол оги я л ы к , би о х и м и я лык қасиеттері бар ж еке ж үйе.
39

41.

Әрбір тін онтогенезде белгілі бір ұрықтық бастамадан дамуымен
және өзіне тән басқа тіндермен өзара қатынасымен, организмдегі
орнымен сипатталады.
Тіндер морфологиялық жағынан жасушалардан және жасушааралық заттан құралған. Адам мен жануарлар организмдерінің алуан
түрлі тіндерін төрт топқа біріктіруге болады: 1) шектес тіндер немесе
эпителий (өрмекторы тәрізді жұқа); 2) организмнің ішкі ортасындағы
тіндер немесе дәнекер тін; 3) бұлшықет тіндері; 4) нерв (жүйке) тіні.
Ш е к т е с н е м е с е э п и т е л и й т ін д е р і сыртқы ортамен шектесетін
беттерде (тері типті эпителий) орналасады, сондай-ақ қуыс ағзалардың
қабырғаларын (ішек типтес эпителий) және дененің тұйық қуыстарын
астарлайды. Тамырларды ішкі жағынан астарлайтын эпителийэндотелий деп аталады. Түтікше, қапшық және басқа құрылымдар
пішіндес эпителий жасушаларының кешендері без (безді эпителий)
түзеді. Эпителилердің негізгі қызметі - жабын болу және секрет
шығару.
Іи ік і о р т а т ін д е р і н е м е с е д ә н е к е р т ін д е р . Олардың сыртқы ортамен
тікелей байланысы жоқ, қасиеттері жағынан алуан түрлі және
атқаратын ортақ қызметі - организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын
сақтау (гомеостаз) негізінде бір топқа біріктірілген. Омыртқалылардың
эволюциясы барысында ішкі орта тіндері түрлі-түрлі бағытта дамыды:
бір топша трофикалық және қорғаныш қызметін атқара бастады (сұйык
тіндер - қан мен лимфа және қан түзуші тіндер); басқа топша тірек
қызметін атқара бастайды (талшықты дәнекер, шеміршек және сүйек
тіндер). Бұл жіктеуді одан әрі жіктей беруге болады. Айталык,
шеміршек тін жасушааралық затының сипаты бойынша гиалинді немесе
шынытәрізді, талшықты немесе фиброзды және серпінді талшыктар
торы бар серпінді болып келеді. Сүйек тіні - беріктігі жағынан темір мен
граниттен бірнеше есе асып түсетін бүкіл организмдегі ең қатты және
мықты тін. Оның бұл қасиеті ізбес қабаттарымен қаныққан жасушааралық затқа байланысты.
Б у л ш ъ щ е т т ін д е р і. Функционалдық белгісі - жиырылу қабілеті
бойынша біріктіріледі. Жиырылатын элементтері бірнеше көздерден
дамиды және құрылыстары әр түрлі болады.
Ішектің, несеп шығаратын жолдардың және т.б. қабырғаларындағы
бірыңғай салалы (тегіс) бұлшықет тіні еріксіз, баяу жиырылады, ішінде
жіңішке жіпшелері - миофиламенттері бар ұршық тәрізді жасушалардан
тұрады. Қаңқалық көлденең-жолақты бұлшықет тіні адамның еркіне
бағынады. Талшықтардың ішінде де көлденең-жолақты миофибрилдер
түріндегі өзіне тән элементтері болады. Олардың жиырылу жылдамдығы аса жоғары. Жүректің бұлшықет тіні орналасуы мен
құрылысы жағынан қаңқалық бүлшықет талшықтары фибрилдерінен
өзгешеленетін көлденең-жолақты фибрилдері бар жасушалардан
тұрады. Сонымен қатар жүрек етінің айырмашылығы - біздің еркімізге
40

42.

б а г ы н б а й , б ір ін ш і ж и ы р ы л у д а н бастап ө м ір бой ы сон гы ж и ы р ы л уға
д е й ін ты н б а ст а н ж ү м ы с іст е у ін д е . К ө зд ің караш ы ғы н тары лты п ж ә н е
к е ң е й т е т ін ж а с у ш а л а р ы б ұ л ш ы к е т т ін ін ің ж ек е түр і бо л ы п табы л ады .
Нерв mini
-
нерв
ж асуш алары
н ей р о гл и я д а н н ем есе кы скаш а
мен
глиядан
косалкы
элем ен ттерден
(g lia гр ек ш е
-
ж ел ім ) түрады .
Н е р в ж а с у ш а л а р ы н д а екі т ү р л і ө с і н д і л е р б а р . Б ір ө с і н д і л е р т і т і р к е н у д і
қабы лдауш ы
аппараттардан
ж асуш а
т ә р ізд е н іп тарм ақталады да, сонды ктан
д е н е с ін е
әкеледі
дендриттер
ж әне
ағаш
(d en d ron , гр ек ш е -
а ға ш ) д е п атал ады . Баска ө с ін д іл е р ж а с у ш а д е н е с ін е н ш ы ғады да, нерв
и м п у л ь с ін қ а й сы б ір ә р е к е т н ә т и ж е с ін (эф ф ек т ) б е р е т ін эф ф ек тор л ы к
ж а с у ш а ғ а ө т к і з е д і . Б ү л ө с і н д і н е й р и т д е п а т а л а д ы , о л к өп к а ш ы к т ы к к а ,
к е й д е 1 м е т р д е н астам үзы н ды қ қ а, созы л ы п ж атады да, нерв талш ы ғ ы н ы ң б іл ік т ік ц и л и н д р ін қ ү р а й д ы , с о н д ы қ т а н оны
ш а - б іл ік ) д е п те атай ды .
Аксон
аксон
(a x is, л аты н -
нейроглияны ң ерекш е ж асуш алары нан
қүрал ған қ абы қ ш ам ен қапталған. Қ үры лы сы ндағы ұсак айы рмаш ы лы ктары на карай -
ақ (миелинді)
ж әне
сүр (миеленсіз) таліиықтар
деп бө-
л е д і. Н ер в ж а с у ш а сы барлы қ ө с ін д іл ер і ж ә н е ол арды ң үш тары н дағы
т а р а м д а р ы м ен к оса н ей р о н (neuron, грекш е нерв) н ем есе
нейроцит
деп
а т а л а д ы . Н е р в т і н і н і ң н е г і з г і қ а с и е т т е р і - т і т і р к е н г іш т ік ж ә н е ө т к і з г і ш т ік .
А ҒЗА Л А Р
Агза (organon - ағза , орган) - өзіне тән күрылысы мен кызметі бар
тарихи қалыптасқан әр түрлі тіндер жүйесі.
Мәселен, жүректе көлденең-жолакты тін ғана емес, сондай-ак
дәнекер тіннің әр алуан түрлері, эндотелий және тегіс салалы бүлшыкет
тіндері бар. Алайда, олардың ішінен жүрек бұлшыкет тіні басым келеді
де, оның қасиеті жиырылу болғандықтан жүректің күрылысы мен
қызметін анықтайды.
Ағза өзіне ғана тән пішіні, құрылысы, аткаратын кызметі, дамуы
мен организмдегі орны бар біртүтас түзіліс болып табылады.
Кейбір ағзалар өз кезегінде түрлі тіндерден түратын, күрылымы
жағынан үқсас көптеген түзілістерден қүралған. Ағзаның әрбір
осындай бөлігінде осы ағзаға тән қызметті аткаруға қажеттінің барлығы
болады. Мәселен, өкпе ацинусы агзаның кішкентай бөлігі болып
табылады, алайда онда эпителий, дәнекер тін, кантамырлардың
қабырғаларында тегіс салалы бүлшыкет тіні, нерв талшықтары бар.
Ацинуста өкпенің негізгі қызметі газ алмасу іске асырылады. Мүндай
түзілістер ағзаның қүрылымдық-функционалдық бірліктері деп
аталады.
А г з а л а р ж ү й е л е р і ж ә н е а п п а р а т т а р . Организмде біркатар
функцияларды атқару үшін бір ағза жеткіліксіз болады. Сондыктан
ағзалар жиынтыктары - жүйелер пайда болады.
41

43.

- бұл өздерінің құрылысы, атқаратын қызметі және
дамуы жағынан ұқсас, біртекті ағзалардың жиынтығы. Мәселен, сүйек
жүйесі - құрылысы, қызметі және дамуы бірдей сүйектер жиынтығы,
бұлшықет, тамыр немесе нерв жүйесі туралы да осыны айтуға болады.
Асқорыту ағзаларының, тыс қарастырғанда, бір-бірінен айырмашылықтары бар сияқты, бірақ олардың барлығының шығу тегі ортақ,
құрылыс жоспары және атқаратын қызметтері бірдей; олардың барлығы
анатомиялық жағынан өзара байланысты және топографиялық жағынан
жақын. Сондықтан асқорыту ағзалары да жүйе құрайды.
Құрылысы мен дамуы бірдей емес жекелеген ағзалар мен ағзалар
жүйелері де ортақ қызметті атқару үшін біріге алады. Әртекті
ағзалардың мұндай функционалдық бірлестіктерін а п п а р а т деп
атайды. Мәселен, қозғалыс аппаратында сүйек жүйесі, буындар және
бұлшықет жүйесі бар. Белгілі бір функционалдық маңызы бар, мәселен
нерв жасушасының қабылдайтын құрылымдарды р е ц е п т о р л ы а п п а р а т
деп атайды.
Ағзалар жүйелері мен аппараттардың мынадай түрлері бар:
1. Тіршілікті сипаттайтын негізгі үрдіс - қоршаған ортамен зат
алмасуды іске асыратын ағзалар. Бұл үрдіс қарама-қарсы құбылыстардың - сіңіру, ассимиляция және бөліп шығару, диссимиляцияның
бірлігі болып табылады.
Қоректік заттарды, оттегін сіңіруді асқорыту және тынысалу
жүйелері қамтамасыз етеді. Алмасу өнімдерін шығаруды несеп ағзалар
жүйесі іске асырады. Алмасу өнімдерін асқорыту және тынысалу
жүйелері де бөліп шығарады.
2. Түрдің сақталуын қамтамасыз ететін ағзалар - көбею ағзаларының
жүйесі немесе жыныс ағзалары.
Несеп және жыныс ағзалары дамуы және құрылысы жағынан өзара
тығыз байланысты, сондықтан оларды несеп-жыныс жүйесі деп
біріктіреді.
3. Асқорыту және тынысалу жүйелері арқылы қабылданған
материалды бүкіл организмге таратып, ал шығарылуға тиісті заттарды
шығару жүйесіне жеткізетін ағзалар қанайналым ағзалары - жүрек пен
тамырлар (қан және лимфа тамырлары). Бұлар жүрек-тамыр жүйесін
құрайды.
4. Организмдегі химиялық және барлық үрдістердің реттелуін іске
асыратын ағзалар - ішкі секреция бездері немесе эндокриндік бездер.
Асқорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбею ағзалары, тамырлар мен
эндокриндік бездер в е г е т а т и в т ік , ө с ім д ік т ің т ір ш іл ік а г з а л а р ы деген
атпен біріктіріледі, өйткені осыларға ұқсас функциялар өсімдіктерде де
кездеседі.
5. Организмді қозғалыстың көмегімен қоршаған ортаға бейімдейтін
ағзалар тірек-қимыл аппаратын құрайды, ол қозғалыс рычагтарынан сүйектерден (сүйек жүйесі), олардың қосылыстарынан (буындар мен
А гза л а р ж үй есі
42

44.

с ің ір л е р д е н )
ж әне
оларды
козгалы ска
к е л т ір ет ін
бүлш ы кеттерден
(б ү л ш ы к ет ж ү й с с і) түрады .
6.
Сы ртқы
ортадан
тіт ір к ен у л ер д і
кабы лдайты н
ағзалар
с е зім
ағзалары ж ү й е с ін күрайды .
7. Н е р в т і к б а й л а н ы с т ы іс к е а с ы р ы п , б а р л ы к а г з а л а р д ы н к ы з м е т і н
б ір т ү т а с
етіп
б ір ік т ір ет ін
ағзалар
нерв
ж ү й е с ін
күрайды .
жогары
д ә р е ж е л і нерв кы зм еті (п си хи к а) сон ы м ен байланы сты .
Тірек-қимыл
аппараты,
а н и м а л д ы қ , (a n im a l
с е зім
ағзалары
ж әне
нерв
ж үйесі
жануардыц тіршілік агзалары
- жануар)
деген
а т п ен б ір ік т ір іл е д і, ө й т к ен і к о зға л у (ор ы н ауы сты р у) ж ә н е нерв кы зм еті
ж а н у а р л а р ғ а ғ а н а т ә н д е , ал ө с і м д і к т е р д е к е з д е с п е й д і д е у г е б о л а д ы .
А л а й д а т ү т а с о р г а н и з м д е г і в егет а ти в тік ж ә н е а н и м а л д ы к ү р д іс т е р д ің
б ір л ігін
есепке
ала
оты ры п,
бүлай
бөлу
салы сты рм алы ,
ш артты .
з е р т т е у г е ы ң ға й л ы б о л у ү ш ін к а ж ет ек е н ін е с т е са к т а у керек.
Т е р ім е н ж а б ы л ғ а н т ір е к -к и м ы л ап п ар аты нағы з д е н е н і "соманы "
қүрады , оны ң
қуы старды ң
агзалар
ж әне
іш ін д е
кеуде ж ән е
қабы рғасы н
іш к у ы с ы
қүрайды .
Бүл
ж атады . Д ем ек , “сома"
куы старды ң
іш ін д е г ін і
ііикі
д е п атайды . О ларға аск оры ту, ты ны с алу, зәр ш ы гару, к ө б ею
соларм ен
байланы сты
іш к і
секреция
бездері
(ягни
ө с ім д ік
т і р ш і л і г і а ғ з а л а р ы ) ж а т а д ы . Іш к і а ғ з а л а р ғ а ж ә н е “ с о м а ғ а " с ү й ы к т а р д ы
ө т к із е т ін ж о л д а р , я ғн и қан м ен л и м ф а н ы таси ты н ж ә н е там ы р ж ү й е с ін
қ ү р а й т ы н , т а м ы р л а р м ен т іт ір к е н у л е р д і ө т к ізе т ін ж о л д а р , яғни б а с миы
ж әне
ж үлы нмен
б ір ге
нерв
ж ү й е с ін
күрайты н
нервтер
к ел ед і.
С ү й ы қ т ы қ т а р м ен т іт ір к е н у л е р д і ө т к ізет ін ж о л д а р н е й р о г у м о р а л д ы қ
р ет т еу д ің
к ө м егім ен
организм ді
б ір ік т ір у д ің
анатомиялы к
н егізін
қ ү р а й д ы . С о н д ы қ т а н іш к і а ғ з а л а р м е н “ с о м а ” б і р е г е й т ү т а с о р г а н и з м н і ң
б ө л ік т ер і
болы п
айты лғандарға
б е л г іл еу г е
ш алы қ
ағзалар
табы лады
сү й ен іп
болады :
ж әне
ш артты
органи зм
қүры лы мы ны ң
ор ган и зм -ағзал ар
эл ем ен ттер -м ол ек ул ал ар .
ж әне
ж үйелер
түрде
б ө л ін ед і.
мы надай
О сы
схем асы н
ж ү й е с і-а г за -т ін -ж а с у ш а -ж а су -
О сы лай
арасы ндағы
ғана
боле
оты ры п,
байланы старды ң
ж екелеген
ты ғы зды ғы
с о н ш а л ы қ , о р г а н и зм д е бір ж ү й е н і баск а ж ү й е д е н анатом иялы к ж ағы нан
д а , с о н д а й - а қ ф у н к ц и о н а л д ы к ж а ғ ы н а н д а о к ш а у л а у м ү м к ін е м е с т іг ін
а т а п к ө р с е т у қ а ж е т . А л а й д а к ө п т е г е н ф а к т іл ік м а т е р и а л д ы з е р т т е у г е
ы ң ғай л ы б о л у ү ш ін ж ә н е т ү та с о р г а н и зм н ің к үры лы сы н б ір д е н окы п м е ң г е р у м ү м к ін е м е с т іг ін е с к е р іп , д е н е қ үр ы л ы сы н ж ү й е л е р б о й ы н ш а
зер ттеу
б ө л ім ін е
қабы лданған,
сәйкес
оларды ң
к ел ед і:
сүйек
әрқайсы сы
ж үйесі
анатомияны ң
туралы
іл ім
б е л г іл і
бір
(о ст еол оги я ),
с ү й е к т е р д ің к о сы л у л а р ы турал ы (а р т р о л о ги я ), б ү л ш ы қ ет ж ү й е с і туралы
( м и о л о г и я ) , іш к і а г з а л а р т у р а л ы ( с п л а н х н о л о г и я ), ж ү р е к -т а м ы р ж ү й е с і
т у р а л ы (а н г и о л о г и я ), н ер в ж ү й е с і тур ал ы (н е в р о л о г и я ), с е з ім агзалары
туралы
(эстези о л о ги я )
ж әне
іш к і
секреция
бездері
туралы
(эн до­
к ри н ол оги я).
43

45.

ОРГАНИЗМНІҢ ТҰТАСТЫҒЫ
Организм дегеніміз - өзін-өзі қайталап жасауға, өздігінен дамуға
және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар тірі биологиялық біртұтас жүйе.
Организм түрлік жағынан өзін бірыңғай тұтас нәрсе ретінде көрсетеді.
Организмнің тұтастығы, яғни оның бірігуі (интеграциялануы):
1) организмнің барлық бөлшектерінің (жасуша, тін, ағза, сұйықтар т. б.)
қосылуымен; 2) организмнің барлық бөліктерінің: а) оның тамырларында, қуыстары мен кеңістіктерінде айнала агып жататын сұйықтардың (гуморалдық байланыс, humor - сұйықтық); ә) организмнің
барлық үрдістерін реттейтін нерв жүйесінің көмегі арқылы байланысуымен қамтамасыз етіледі. Әлі нерв жүйесі жоқ қарапайым,
біржасушалы организмдерге (мысалы, амебалар) байланыстың тек бір
ғана түрі - гуморалдық байланыс тән. Нерв жүйесінің дамуымен
байланысты - гуморалдық және нервтік байланыстар пайда болып,
жануарлардың құрылысы күрделеніп, нерв жүйесі дамыған сайын
“денені меңгеріп”, әрі организмнің барлық үрдістерін, оның ішінде
гуморалдық үрдістерді де өзіне бағындырды. Нәтижесінде нерв
жүйесінің жетекшілік рөлімен бірыңғай нейрогуморалдық реттелу
құралды.
Сөйтіп өзінің тарамдары арқылы дененің барлық ағзалары мен
тіндерін торлап өтетін және гуморалдық байланыспен бірге
организмнің бірыңғай тұтас нәрсеге бірігуінің (интеграцияның)
материалдық анатомиялық субстраты болып табылатын нерв жүйесінің
қызметі арқылы организмнің тұтастығына қол жетеді.
Екіншіден, организмнің тұтастығы оның вегетативтік және
анималдық үрдістерінің бірлігімен қамтамасыз етіледі.
Үшіншіден, организмнің тұтастығы рух пен дененің, психика мен
сомалық дененің бірлігінде. Идеализм жанды дербес және танылмайтын деп санап, жанды денеден бөледі. Диалектикалық материализм
денеден бөлінген психика жоқ деп есептейді. Психика ойлау кабілеті
бар ең жоғары дамыған және ерекше ұйымдасқан материяның
көрінісі болып табылатын мидың денелік ағзаның қызметі болып
табылады.
О р г а н и з м д е г і э л е м е н т т е р д ің ө з а р а қ а т ы н а с ы . Бүтін дегеніміз оны басқа жүйелерден өзгешелейтін ерекше сапасы бар элементтер мен
үрдістердің күрделі жүйесі, бөлік дегеніміз - бүл жүйенің бүтінге
бағынған элементі.
Организм біртұтас нәрсе ретінде оның бөліктерінің (жасушалары,
тіндері, ағзалары) қосындысынан артық. Бұл артықтық фило- және
онтогенез үрдістерінде бөліктердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде
пайда болған жаңа сала. Берілген ортада дербес тіршілік етуге
қабілеттілік организмнің ерекше сапасы болып табылады. Мәселен,
біржасушалы организм (мысалы, амеба) дербес тіршілік етуге қабілетті.
44

46.

ал организмнін бөлігі болыи табылатын жасуша (мысалы, лейкоцит),
организмнен тыскары тіршілік ете алмайды және каннан бөлініп
алынса, оледі. Тек белгілі бір жағдайларды колдан жасағанда ғана
окшауланган агзалар мен жасушалар тіршілігін сактай алады (тіндер
культурасы). Алайда мүндай окшауланган жасушалардың кызметі түтас
организм жасушаларынын кызметімен бірдей емес, өйткені олар баска
тіндермен зат алмасудан шығарылып тасталған.
Біртүтас бүтін ретінде организм өзінің бөліктеріне жетекші рөл
аткарады, барлык ағзалар кызметінің нейрогуморалдык реттелуге
бағынышты болуы соның көрінісі болып табылады. Сондыктан
организмнен оқшауланған агзалар түтас организм шеңберінде өздеріне
тән қызметтерді атқара алмайды. Агзаларды көшіріп кондырудың
қиындыгы осымен түсіндіріледі. Ал организм біртүтас нәрсе ретінде
өзінің кейбір бөліктерінен айырылғаннан кейін де тіршілік ете береді,
оған дененің жекелеген ағзалары мен бөліктерін оперативтік жолмен
алып тастайтын хирургиялық практика дәлел бола алады (бір бүйректі
немесе бір жақ өкпені алып тастау, аяк не қолды кесіп алып тастау жәнс
т.б). Бөліктің бүтінге бағынуы абсолютті емес, өйткені бөліктің
салыстырмалы дербестігі бар. Салыстырмалы дербестігі болғандықтан,
бөлік бүтінге эсер ете алады, оған жекелеген агзалар ауырган кезде
бүкіл организмнің өзгеруі дэлел бола алады.
О р г а н и з м ж э н е о р т а . Сырткы орта организмнің тіршілігін
қамтамасыз етеді. Сондықтан организмнің ғылыми анықтамасына
сыртқы орта да кіруі керек.
“Барлық жерде және әр уақытта тіршілік - белгілі бір, бірақ өзгеріп
отыратын құрылыс пен сыртқы эсер факторларының кооперациясынан
қүралады” (И. М. Сеченов).
Организм қоршаған тіршілік жағдайлармен тығыз байланысқан.
Организм мен оның тіршілік ортасы арасындағы шекара салыстырмалы.
Tipi организмде сыртқының ішкіге және керісінше айналуы, әр уақытта
жүріп жатады. Тамақтың сіңірілуі сыртқының ішкіге айналуының
мысалы болып табылады.
Организмнің тіршілік жағдайларымен бірлігі оның қоршаған
табиғатпен зат алмасуы арқасында іске асырылады; зат алмасудың
тоқталуымен оның тіршілігі де тоқталады. Жануарлар мен адамдарда
зат алмасу нерв жүйесінің жетекшілік рөлі жағдайында нейрогумо­
ралдык реттелу арқылы анықталады, нерв жүйесі “организмді оны
қоршаған ортамен теңдестіретін аса нәзік аспаптык” қызметін
атқарады.
Организм мен сыртқы ортаның бірлігі органикалық формалардың
эволюциясының негізін қүрайды. Эволюция үрдісінде организмдердің
өзгермелі тіршілік жағдайларына бейімделуінің (адаптациясының)
морфологиялық көрінісі ретінде, олардың қүрылысының өзгергіштігі
байқалады. Адаптация бейімделу жүретін ортаның әсеріне де,
45

47.

с о н д а й -а қ ө зг е р іп оты раты н о р г а н и зм д е р д ің тұқы м қ уалауш ы л ы к ж ә н е
басқ а қ а с и е т т е р ін е д е бай л ан ы сты .
О ртаны ң
лары на
өзгер уі
ұдайы
К е р ісін ш е ,
дәреж еге
б ей ім д е л г е н
дамы п
д ей ін
қорш аған
келе
оны
ортаны ң
ө зг ер іп
о р г а н и зм н ің
ж атқан
қорш айты н
да
ж ағдай-
ө згер у л ер ін е
о р г а н и зм н ің
орта
оты раты н
ә с е р ім е н
ө зг ер ед і.
ә к е л е д і.
б е л г іл і
б ір
Ж ануарларды ң
т ір ш іл ік ж а ғ д а й л а р ы о л а р ү ш ін б и о л о г и я л ы қ о р т а қ ұ р а й д ы . А д а м ү ш ін
б и ол оги я л ы қ ор тадан басқ а ә л еу м ет т ік ортан ы ң ш еш у ш і м аңы зы бар.
А д а м т ір ш іл іг ін ің н е г ізг і ш арты е ң б е к б о л ы п та б ы л а д ы . Е ң б ек ә р е к е т і адам ды қ орш аған ортан ы ң аса м аң ы зды факторы . Е ң бек ү р д іс т е р і сол
к ә с іп
сипаты на
қарай
нерв
ж әне
бұлш ы қет
ж ү й ел ер ін ің
ө зін е
тән
ж ұ м ы сы н а бай лан ы сты . К ә с іб и м ам ан ды қ о р г а н и зм н ің сол м ам ан ды кка
байланы сты
б ө л ім д ер ін ің
к ө б ір ек
дамуы на
ә к е л е д і.
О сы ны ң
нәти-
ж е с ін д е м а м а н д ы қ а д а м д е н е с і қ ұ р ы л ы сы н а б е л г іл і б ір ә с е р ін т и г ізе д і.
А д а м о р г а н и зм ін ің қалы пты қ ұр ы л ы сы н ы ң ә р түр л і в ар и ан ттар ы е д ә у ір
д ә р е ж е д е со л адам н ы ң ж ұм ы сы н ы ң си п а ты м ен т ү с ін д ір іл е д і.
Ж ұм ы стан басқа адам
о р г а н и з м ін е о н ы ң б а р л ы қ б а с қ а т ір ш іл ік
ж а ғ д а й л а р ы : т а м а ғы , к и ім і, б а с п а н а с ы ж ә н е т ұ р м ы с т ы қ ж а ғ д а й л а р ы
э с е р ет е д і. Ә л е у м е т т ік ж а ғд а й ы н а н т у ы н д а й т ы н а дам н ы ң п си хи к ал ы қ
ж а й -к ү й ін ің
үлкен
м аңы зы
бар.
Е ңбек
ж әне
тұрмы с
ж ағдайлары
ә л е у м е т т ік ортан ы ң м а зм ұ н ы н к ұр ай ды . Ә л еу м ет т ік орта ад а м ға үл к ен
ж ә н е ж а н -ж а қ т ы э с е р ет е д і.
Қ оғам н ы ң тапты қ құры лы мы адам орган и зм і дам уы н да ш еш уш і рөл
атқарады .
е зг ід ег і
Қаналуш ы
тұтас
топтарға
халы қтарды ң
жататы н
ө м ір ін ің
адамдарды ң
ұзақты ғы
ж әне
отарлы қ
қанауш ы
топтар
ө к іл д е р ін ік ін е н ә л д е қ а й д а аз ек ен і м ә л ім . М о р а л д ы қ езг і, қ ай ы рш ы лы қ
п ен ауы р ең б е к ж а ғд а й ы н д а ө м ір с ү р е т ін таптар м ен тұтас халы ктар
наш ар тамақтанады , ж иі ауы рады , м ұны ң өзі оларды ң ұрпағы на эсер
ет е д і. А й тал ы қ , Ү н д іс т а н ағы л ш ы н д а р д ы ң отары б о л ғ а н к е зд е адам
ж асы ны ң
орташ а
т ә у е л с із д ік
ұзақ ты ғы
алғаннан
к ей ін
20-30
ғана
жы лдан
оны ң
асқан
халқы ны ң
ж оқ.
орта
Ү н д іс т а н
ж асы
арта
бастады .
АДАМ ОРГАНИЗМІНІҢ ЖЕКЕ ДАМУЫНДАҒЫ
(Онтогенез) НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕР
О р г а н и зм н ің (и н д и в и д т ің ) д а м у ы он ы ң ж ү р е т ін ор та сы н а б а й л а ­
ны сты . Ж ек е д а м у ы (о н т о г е н е з) б ір -б ір ін е н туаты н екі үл к ен к езең г е
б ө л ін ед і:
1.
Қүрсақішілік, пренатсілдық кезең,
болған организм
анасы ны ң құрсағы нда дам иды ;
ұры қ тан ған н ан туған ға д ей ін созы л ады .
46
бұл кезеңде ж аңадан пайда
қ ұ р с а қ іш іл ік
кезең

48.

2.
Қ у р с а қ т а и т ы с н е м е с е п о с т п а т а л д ы қ к е зе ц , б ү л к е з е ң д е ж а н а
т у г а н адам ө з д а м у ы н ана д е н е с ін с н ты с ж алғасты р ады ; туған н ан бастап
ө л гсн гс д сй ін созы лады .
Қ ұ р с а қ іш іл ік
(ал ғаш к ы
2
ай)
кезен
бүнда
ек і
ф азадан
үры кты ң
түрады :
1)
э м б р и о н гіы қ
(эм бр и он н ы ң )
бастапкы
ф аза,
дамуы .
а ғ з а л а р д ы ң н е г і з і қ а л а н а д ы ; 2) ф е т а л д ы ф а з а ( 2 - 9 а й л а р ) , б ү н д а іш т е г і
бал а о д а н ә р і д а м и д ы (fetu s, латы нш а
іш тегі бал а).
А д а м н ы ң ү р ы к т ы к д а м у ы ж а л п ы э м б р и о л о г и я к у р с ы н д а б е р і л е д і , ал
бүл
тарауда
бары нш а
ересек
қы скаш а
адамны ң
бастапкы
дене
күры лы сы н
мағлүм аттар
т ү с ін у
ғана
ү ш ін
каж ет
б е р іл е д і.
Адам
үр ы ғы н ы ң ж үм ы р тк ал ы к ж олы м ен ж аты рда дам уы ш артты т ү р д е б ес
к езең г е б ө л ін ед і:
1.
Ү р ы қ т а и у, зи го т а н ы ң т ү з іл у і. А талы к ж ы ны с ж а с у ш а - сп е р м и й
(sp er m iu m ) аналы қ ж ы ны с ж асуш асы н а ж үм ы р тк аға (o v u m ) ен ед і де,
о л а р қ о сы л ы п , ж аң а о р г а н и зм - зи го т а т ү зед і.
2. Б о л ш ек т еп у. З и г о т а ж а с у ш а л а р - б л а с т о м е р л е р г е (b la sto s, грекш е - ү р ы қ , m ero s б ө л ік ) б ө л ін е д і д е , ол ар д ы ң к ей б ір еу л ер і - эм б р и о б л а с т к а т о п т а л а д ы , ал б а с қ а л а р ы - т р о ф о б л а с т т ү з е д і .
Т р о ф о б л а с т т ы ң б ү р т ік т е р і ж а т ы р д ы н ш ы ры ш ты к абы н а е н е ө с іп ,
о н ы м е н б ір г е б а л а н ы ң ж о л д а с ы н н е м е с е п л а ц ен т а (р іа х , г р ек ш е- ж ал п ак
д е н е ) т ү з е д і.
3. Г а с т р у л а л а п у , кезеңінде біркабатты үрык үшкабатты үрыкка гаструлаға (gaster, грекше - қарын) айналады. Сыртқы қабат - экто­
дерма, ішкі қабат - энтодерма, ал олардың арасындағы ортаңғы кабат
мезодерма деп аталады.
Гаструлаланудың басқа маңызды нәтижесі - бастамалардың б іл ік т ік к е ш е н ін ің пайда болуы, оны:
1) Эктодермадан бөлінетін және дорсалды жағының орта сызығы
бойында жататын нерв табақшасы (нейроэктодерма) немесе науаша, ол
кейін нерв түтікшесіне - нерв жүйесінің бастамасына айналады;
2) Оның астында жататын хорда (chorde, грекше - сым);
3) Одан оңға және сол жағына карай латералды орналасқан
мезодерма құрайды. Біліктік бастамалар кешенінің дорсалды жақта
орналасуы адаммен бірге барлық хордалыларға тән және олар үшін ең
ескі әрі ортақ белгі болып табылады.
Үрықтың қүрылысында осы белгінің пайда болуымен гаструлалану
кезеңі аяқталады. Гаструлалану барысында болашак тіндердің баска да
бастамалары түзіледі.
4. Үрық денесінің оқшаулаиуы. Ұрықтан тыс бөліктерден окшауланған үрық, үзына бойына өсіп, бас (краниалды) және күйрыкты
(каудалды) үштары бар цилиндртәрізді түзіліске айналады; бүл кезде
үрык жапырақшалары қайта қүрылады.
47

49.

немесе э к т о д е р м а тері эктодермасына
бастама береді, одан тері эпителиі (жабын тін) немесе эпидермис және
оның туындылары - шаш, тырнақ, май, тері және сүт бездері; шырышты
қабықтың жабын эпителиінің бөлігі мен ауыз қуысының бездері; тіс
эмалі; артқы тесіктің көпқабатты эпителиі; зәр шығаратын және ұрық
шығаратын жолдардың эпителиі дамиды.
Нейроэктодермадан орталық және шеткі нерв жүйесінің барлық
бөліктері және ересек адамда нерв жүйесі мен сезім органдарының
құрамына енетін түрлі қосалқы эпендималық элементтер (мысалы,
көздің нұрлы қабығының жиырылғыш элементтері, пигментті эпителий
т.б.) дамиды. Іьикі ү р ы қ қ а б а т ы немесе э н т о д е р м а біртекті емес; оның
алдыңғы бөлігі энтодерма құрамына екінші рет қайталай енетін және
хорданың алдыңғы табақшасын түзетін эктодермадан, ал барлық қалған
бөлігі ішек энтодермасынан түрады.
Хорданың алдыңғы табақшасынан ауа жүретін жолдар мен өкпе
эпителиі, ауыз қуысы мен жұтқыншақтың шырышты қабығының едәуір
бөлігі, гипофиздің, қалқанша маңы бездердің, қалқанша бездің тіндері,
сондай-ақ өңештің жабын эпителиі мен бездері дамиды.
Ортаңғы ұрық қабаты немесе мезодерма, алғашқы кезде хордадан
оңға және солға қарай метамерлі орналасқан арқа сегменттерінен
немесе сомиттерден { s o m a , грекше - дене) тұрады, олар сегменттік
аяқшалардың (нефротомдардың) көмегімен мезодерманың спланхнотомдар немесе бүйір табақшалар деп аталған { s p la n c h n a , грекше - ішкі
ағзалар немесе ішек-қарын, өкпе-бауыр) вентралды сегменттелмеген
бөлімдерімен байланысқан. ¥рықтың ұзындығы 11 мм-ге жеткенде
дамудың бесінші аптасында сомиттердің ең көп мөлшері 43-44 жұп
болады.
Алғашқы екеуінен басқа әрбір сомит үш бөлікке жіктеледі:
1)
терінің дәнекер тінінің мезенхималық бөлігін құрайтын дорсолатералды - дерматом; 2) қаңқаның шеміршек және сүйек тіндеріне
бастама беретін медиовентралды - склеротом (s c l e r o s , грекше - қатты)
және 3) дерматом мен склеротомның арасында орналасқан және қаңқа
бұлшықетінің бастамасы болып табылатын бөлік - миотом (m y s , грек­
ше - тышқан; т у о , грекше - бұлшықетті) (28-сурет).
Кейін миотомдардан дененің бұлшықеті дамиды. Тері табақшасы
тері эктодермасын астарлап, одан терінің дәнекер тінді қабаты дамиды.
Склеротомдардан мезенхималық қаңқатекті жасушалар дамиды, олар
нерв түтікшелері мен хорданың айналасына жиналып, омыртқа,
қабырға және омыртқааралық дискілердің бастамасы болып табылады.
Хорданың қалдықтары омыртқааралық дискілерде филогенездік
тұрғыдан өте маңызды іркілдек ядроларға айналады. Склеротомдар
қаңқаның басқа бөлімдерін түзуге де қатысады.
С ы рт қы
48
үры қ
цабат ы

50.

2 8 - с у р е т. Үры қ д е н е с ін ің к өл д ен ең к есін дісі (үлгі).
1 нерв тү т ік ш е с і, 2 хор да, 3 - қолқа, 4 - склеротом ,
5 - м и о т о м , 6 - д е р м а т о м , 7 - бірін ш іл ік ішек, 8 д е н е қуысы (целом ).
Сегменттік аяқшалардың немесе нефротомдардың (nephros грекше - бүйрек) үрықтық дамуында омыртқалы жануарлар мен адамның
зәр шығару ағзалары дамуының тарихи жолы өте айқын көрінеді.
Нефротомдар ұрық денесінің бас жағындағы үшынан бастап қүйрык
ұшына қарай бас, дене және жамбас бөліктерінде орналасып, түрлі
түзілістерге бастама береді.
Спланхнотомдар немесе бүйір табақшалар (мезодерманың сегменттелмеген бөлігі), дененің екіншілік қуысын - целом (coeloma, грекше қуыс) түзеді, соның нәтижесінде әрбір спланхнотом (оң және сол) екі
жапырақшаға бөлінеді: қабырғақасылык немесе париеталды қабат
(paries, латынша - қабырға), ол дене қабырғасын астарлайды және
эктодермаға түйісіп жатады (қүрсақ қуысы жағынан). Ішкі немесе
висцералды қабат (viscera, латынша - ішкі ағзалар), ол ішкі ағзалардың
сірлі қабығын қалыптастыруға қатысады. Целом жүрекқап, өкпеқап
және іш қуыстарына бастама береді.
Барлық үрық қабаттарынан өсінділі жасушалар бөлініп шығып,
ұрық денесі мен үрықтан тыс бөліктердегі үрық қабаттары мен үрықтык
бастамалар арасындағы кеңістіктерді толтырады. Олардың жиынтығы
үрықтың бүкіл денесінде және одан тыс таралатын ерекше үрықтық
бастама
мезенхима болып табылады. Генетикалық жағынан бүл
бастама біртекті емес, одан барлық ағзалар қүрамына кіретін көптеген
тіндер дамиды.
4— 2 1 0
49

51.

Алғашқы кезде мезенхима трофикалық қызмет атқарып, қоректік
заттарды ұрықтың түрлі бөліктеріне өткізсе, кейін одан қан мен қан
жасаушы тіндер, лимфа, қантамырлары, лимфа түйіндері, көкбауыр
дамиды.
Склеротомдар мен тері табақшаларының бұрын аталған
туындыларынан басқа мезенхимадан: а) жасушааралық заты мен
жасушаларының сипаты және мөлшері жағынан өзгешеленетін
талшықты дәнекер тіндер (сіңірлер, буын қапшықтары, шандырлар
және т. б.); ә) шеміршектер мен сүйектер, тегіс салалы бұлшықет пайда
болады.
5.
Агзалар (органогенез) мен тіндердің (гистогенез) дамуы.
Органогенез - ағзалардың анатомиялық жағынан қалыптасуы. Ол жеке
жүйелер анатомиясын баяндағанда сипатталады. Дамып келе жатқан
жасушалар мен тіндердің морфологиялық, физиологиялық және
биохимиялық арнаулы қасиеттерге ие болуы гистологиялык дифференциациялану деп аталады, ал ересек организм тініне тән
қасиеттердің даму үрдісі “гистогенез” деген терминмен атау қабылданған. Үрықтың дифференциациялануымен, яғни ұрық жапырақшаларының біршама біртекті жасушалық материалынан барған сайын
ағзалар мен тіндердің әртекті бастамаларының пайда болуымен
қатарласа интеграция, яғни бөліктердің үйлесімді, біртұтас нәрсеге
бірігіп дамуы күшейеді.
Алғашқы кезде бұл бірігу жасушалардың биохимиялық әсері
жолымен іске асырылады, ал кейін біріктіруші қызметті нерв жүйесі
мен оған бағынышты эндокриндік бездер атқарады.
Даму әрі қарай жүрген сайын ұрықта болып жатқан өзгерістер
көбірек, бірақ жалпы алганда тым баяу қарқынмен оның бөліктерінің
ара қатынастарын анықталып-тұрақталған күйге жақындатады.
Үрықтың құрсақта дамуының екі айының соңында басы шамадан тым
үлкен (мидың күшті дамуына байланысты), жамбасы тым кішкене,
аяқтары қысқа болады. ¥ры қ дамуының 5 айлығында бас іштегі
нәрестенің денесінің жалпы ұзындығының 73бөлігін, ал 10 айлығында
*/4 бөлігін құрайды (29 - сурет).
Құрсақта өсу қарқыны, туғаннан кейінгіге қарағанда әлдеқайда
жоғары болады. Егер зигота, жаңа туған бала және ересек адамның
салмақтарын салыстыратын болсақ, онда жаңа туған нәрестенің
салмағы зиготаның салмағынан 32000000 есе көп екен, ал ересек
адамның салмағы жаңа туған баланың салмағынан 20 - 25 есе ғана асып
түсетінін көреміз. Соның өзінде мынаны да ескеру кажет: ұрықтанудан
бала туғанға дейінгі небары 9 ай, ал туғаннан бастап ересек болғанға
дейін шамамен 20 жылдай уақыт өтеді.
Үрықтық бастамалардан пайда болатын үрық тіндері мен ағзалары
оларда гистологиялык дифференциациялану пайда болысымен арнаулы
қызмет атқаруын бастайды. Бұл түрлі ағзалар үшін түрлі мерзімде
50

52.

29 - с у р е т. Дамудың түрлі сатыларындагы үрық пен үрық
қабықшаларының орналасуы.
a 2-3 апта; б 4 апта: 1 - амнион куысы; 2 - эмбрион денесі; 3 - сарыуыз
қапшығы; 4 - трофобласт; в 6 апта; г - 4-5 айлык іштегі нәресте:
1 эмбрион денесі; 2 - амнион; 3 - сарыуыз қапшығы; 4 - хорион;
5 - кіндік бауы.
б а стал ады : ж алп ы а л ға н да д ә л с о л к езд е үры қты ң о д а н ә р і қарай дам уы
ү ш ін қ ы зм ет атқаруы қ аж ет ағзал ар ертерек ж үм ы с істей бастай ды
(ж ү р е к -т а м ы р ж ү й е с і, қан ж асауш ы т ін д е р , к ей б ір эн д о к р и н д ік б е зд е р
ж ә н е т. б ).
Ү р ы қ ты ң ө з ін д е т ү зіл е т ін ағзал ар м ен катар оны ң дам уы үш ін
қ осал қ ы урықтан тыс агзалар зо р р өл атқарады : \) хорион, 2 ) амнион,
3 ) аллантоис ж ә н е сарыуыз қапшыгы.
Хорион қ ұр сақ тағы н ә р е с т е н ің сы ртқы қабаты н т ү з е д і ж ә н е оны
а м н и о н д ы қ ж ә н е сар ы у ы зды қапш ы қтарм ен қорш айды .
А д а м п л а ц ен та сы н д а х о р и о н н ы ң б ү р л ер і кең қантамы рлары на
ж аты р ды ң ш ы ры ш ты қ абы қ ш асы н дағы олқы ларға (л ак ун ал ар ға) е н е
ө с е д і. М ү н д а й п л а ц ен та гем о х о р и а л д ы (һ аеш а, грек ш е - кан) д е п
а тал ад ы , б ү л а та у а да м п л ац ен тасы н ы ң гем отр оф ты сипаты н к ө р сет ед і.
51

53.

Плацента құрсақтағы нәрестемен кіндік арқылы қатынасады, кіндіктегі
қантамырлар арқылы қан плацентадан іштегі нәрестенің денесіне және
одан әрі қарай ағады.
Плацентасы бар адам мен сүтқоректілер осы белгісі бойынша
плацентасы жоқ және aplacentalia тобын құрайтын қарапайым тірі
туатындардан өзгеше placentalia класс тармағына біріктіріледі.
Амнион (қағанақ) - құрсақтағы нәрестенің ішкі қабаты, сұйықпен
(қағанақтық) толтырылған көпіршік тәрізді, онда ұрық дамиды,
сондықтан оны сулы қабықша деп атайды, нәресте оның ішінде туғанға
дейін болады. Қағанақ жорғалаушыларда, құстарда, сүтқоректілерде
болады. Олар осы белгісі бойынша amnita тобына біріктіріледі;
балықтар мен қосмекенділер anamnia (яғни қағанақ түзбейтін
жануарлар) тобын құрайды.
Қағанақ сұйықтығы заттар алмасуына қатысады, құрсақтағы
нәрестені қолайсыз механикалық әсерден қорғайды және туу актісінің
дұрыс жүруіне себебін тигізеді.
Аллантоис немесе несеп қапшығы пішіні жағынан шұжыққа
ұқсайды және аты осыған байланысты алынған (allantoys,
грекше-шұжық), күрделі омыртқалылар мен адамда маңызды рөл
атқарады. Ол зәр шығару қызметімен байланысты, онда алмасу
өнімдері - несеп қышқыл тұздары жиналады.
Адамдарда бұл ұрықтан тыс ағзаның энтодермалық бастамасы
редукцияға ұшырап, бірақ оны қоршаған үрықтан тыс мезенхимада
кіндік бауы қантамырларына айналатын қантамырлар күшті дамиды.
Филогенездік тегі жағынан кеш дамыған аллантоистық қанайналым
шеңбері ұрықтың зат алмасуын қамтамасыз етеді, аллантоистың кейін
иеленген жаңа маңызы осында.
Сарыуыз қапиіыгы жұмыртқаларында сарыуыз түрінде қоректік
заттардың қоры болмайтын барлық жануарларда ұрықтың қоректік
ресурсы ретіндегі маңызын жоғалтқан. Сарыуызды қапшық кабырғасының мезенхимасында алғашқы қантамырлар пайда болады,
алайда плаценталық жануарлар мен адамда сарыуызды қанайналым
шеңбері едәуір редукцияланады.
Адамда сарыуыз қапшығының пайда болуының филогенездік мәні
бар. Атап көрсетілгендей, адам мен адамтәрізді маймылдар үшін
ұрықтан тыс бөліктердің: қағанақ, сарыуыз қапшығы, сондай-ақ
трофобластың тым ерте және күшті дамуы тән болып табылады. Адамда
да барлық басқа жануарларға қарағанда үрықтан тыс мезодерма күшті
дамиды. Осының арқасында ұрықтың қалыптасуы басталғанға дейін-ақ,
эмбрионның дамуын қамтамасыз ететін ұрықтан тыс қүрылымдар
дамиды.
Организмнің қурсақтан тыс даму кезеңдері. Нәрестенің туылуын,
оның дамуындағы диалектикалық секіріс деп қарастыруға болады, ол
52

54.

ананың күрсагына тән түракты жағдайлары бар бір ортадан сырткы
дүние факторлары үдайы өзгеріп отыратын баска ортаға тап болады.
Зат алмасудын сапасы да, оны іске асыратын ағзалар да өзгереді.
Қүрсақтағы кезеңде қоректену мен тынысалу ананың каны мен
плацента арқылы жүреді (плаценталык канайналым). Қүрсактан тыс
кезеңде бүл үрдістер жаңа туған баланың аскорыту және тынысалу
ағзалары арқылы атқарылады. Өкпенің іске косылуы нәтижесінде
плаценталық қанайналым өкпелік қанайналымға ауысады.
Жеке дамудың (онтогенездің) толык циклін екі кезеңге бөледі:
1. Қүрсақішілік (пренаталды) кезең.
2. Қүрсақтан тыс (постнаталды) кезең.
Құрсақішілік кезең екіге бөлінеді:
1. Эмбриондық кезең (алғашқы 8 апта), бүл кезде дененің ересек
адамға тән ағзалары мен бөліктері қалыптасады.
2. Феталды - қүрсақтағы нәрестелік кезең, бүл кезде ол үлкейіп өсіп,
ағзалардың түзілуі аяқталады. Қүрсақтан тыс кезеңде (туғаннан кейін)
адам өмірі жас бойынша былай бөлінеді (Педагогика гылымдары
академиясының мәліметтері бойынша):I
1. Жаңа туған нәресте
2. Емшектегі бала
3. Балғын балалық шақ
4. Алғашқы балалық шақ
5. Екінші балалық шақ
6. Жасөспірім шақ
7. Жастық шақ
- 1-10 күн.
- 10 күн-1 жас.
- 1-3 жас.
- 4-7 жас.
- 8-12 жас (ер балалар), 8-11 жас (кыз
балалар).
- 13-16 (ер балалар), 12-15 жас (қыз
балалар).
- 17-21 (бозбалалар), 16-20 жас (бой
жеткендер).
8. Толысқан шақ:
I кезең - 22-35 (ерлер), 21-35 жас (әйелдер);
II кезең 36-60 (ерлер), 36-55 жас (әйелдер);
9. Тоқтасқан (мосқал тартқан) шақ - 61 -74 (ерлер), 56-74 (әйелдер).
10. Қарттық шақ
- 75-90 (ерлер мен әйелдер).
11. Ү з а қ ж а с а у ш ы л а р - 9 0 ж а с ж ә н е о д а н ж о ғ а р ы ж аст а ғы л а р .
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымының жіктелуі бойынша
(1964) қартаю үш сатыға бөлінеді:
1. Орта жастағылар (45-тен 59 жасқа дейін);
2. Тоқтасқан жастағылар (60-тан 74 жасқа дейін);
3. Қарттар (75 жас және одан үлкен).
53

55.

Адам денесінің пішіні, көлемі,
жыныстық айырмашылықтары
Адам денесі бастан - c a p u t , мойыннан - с о ііи т , денеден tr u n c u s және
екі жұп қол-аяқтан тұрады. Бастың бассүйек күмбезін - r e g io n e s f o r n i c i s
c a p i t i s және бет бөлімін r e g io n e s f a c i e i , дененің кеуде - th o r a x , іш a b d o m e n және арка - d o r s u m бөлімдерін ажыратады.
Кеуде бетінде бағдарлау үшін тік (вертикалды) сызықтар жүргізуге
болады: 1) алдыңғы орталық сызық - lin e a m e d ia n a a n t e r i o r ; 2) төс
сызығы - lin e a s te r n a li s , төстің жиегімен бойлай жүреді; 3) ортаңғы
бұғана (емізіктік) сызық - lin e a m e d io c la v ic u l a r is s e u m a m illa r is ,
емізіктің немесе бұғананың ортасы арқылы жүреді; 4) lin e a p a r a s t e r n a lis - төс маңындағы сызық; 5) алдыңғы; 6) ортаңғы және 7) артқы
қолтық сызықтары - lin e a e a x illa r is a n te r io r , m e d ia e t p o s t e r i o r , бұлардың
біріншісі мен соңғысы қолтық шұңқырының алдыңғы және артқы жиектері, ал ортаңғысы - оның ортасы арқылы өтеді; 8) жауырын сызығы lin e a s c a p u l a r i s жауырынның төменгі бұрышы арқылы жүргізіледі.
Ішкі X қабырғалардың және мықын сүйектерінің екі алдыңғы
жоғарғы біліктері арасымен жүргізілетін екі көлденең (горизонталды)
сызықтармен іш бірінің астында бірі жататын үш бөлімге бөлінеді:
e p ig a s tr iu m (құрсақүсті), m e s o g a s tr iu m (іштің ортаңғы бөлімі, құрсақ)
және h y p o g a s tr iu m (құрсақасты). Іштің үш бөлімінің әрқайсысы екі тік
сызықпен тағы да үш екіншілік бөліктерге бөлінеді, соның өзінде
epigastrium ортаңғы бөлікке r e g io e p i g a s t r i a (құрсақүсті бөлігі) және екі
бүйір бөлікке, r e g io n e s h y p o h o n d r ia c a e - d e x tr a e t s in is tr a (қабырға асты
бөліктері) бөлінеді. Іштің ортаңғы бөлімі де осындай жолмен ортаңғы
орналасқан кіндік бөлігіне - r e g io u m b ilic a lis және іштің екі бүйір
бөлігіне - r e g io n e s l a t e r a l e s ( d e x te r e t s in is te r ) бөлінеді. Ақырында,
h y p o g a s tr iu m r e g i o p u b i c a (қасаға бөлімі) және бүйір жақтарында
жататын екі r e g io n e s in g u in a le s d e x te r e t s i n i s t e r (шап бөлімдері)
бөліктеріне бөлінеді.
Арқа бөлімдеріне: омыртқа - r e g io v e r t e b r a l i s , жауырын r e g io n e s
s c a p u l a r e s ( d e x t e r e t s i n i s t e r ) , жауырынасты - r e g io n e s s u b s c a p u la r e s
және дельтатәрізді - r e g i o d e l t o i d e a бөлімдері жатады.
Қол-иық - b r a c h iu m , білек - a n te b r a c h iu m және қол ұшы - m a im s
болып бөлінеді, қол ұшы - алақан - p a l m a m a n u s , қол ұшының сыртқы d o r s u m m a n u s және саусақтарға - d i g i t і m a n u s бөлінеді.
Аяқ өз кезегінде мынадай бөлімдерге бөлінеді: бөксе - r e g io
g l u t e a l i s , сан - f e m u r , сирақ - c r u s және аяқ ұшы - p e s . Аяқ ұшы: табан p l a n t a , аяқ үшының сырты - d o r s u m p e d i s және бақайларға - d i g i t i s p e d i s
бөлінеді.
Ересек адамдар (20-60 жас) денесінің орташа ұзындығы ерлерде 165
см, әйелдерде - 154 см. Дененің бойлап өсуі ер адамдарда 18-19 жаста,
әйелдерде 16-17 жаста тоқтайды. Кей жағдайларда адамның бойының
54

56.

to
11
30 - с у p e т. А д а м қаңқасы: 1 - б а с с ү й е к , 2 - омыртқа бағанасы , 3 = бүған а,
4 к абы р ға, 5 т ө с, 6 - тоқп ан жілік, 7 - кәрі жілік, 8 - шынтак жілік,
9 б іл е з ік с ү й е к т е р і, 10 - алақан с ү й е к т е р і, 11 саусақ с үй ек тер , 12 - мықын
с ү й е г і, 13 с е г із к ө з , 14 - касага сү й ек , 15 - ш он дан ай сүй ек , 16 - ортан жілік,
17 - т із е т обы ғы , 18 - асықты ж ілік, 19 - асықты жілік шыбыгы, 20 тілерсек,
21 - т іл ер сек с ү й е к т е р і, 22 - бакайш ақтар.
55

57.

өсуі айтылған жаспен шектелмей 25 жасқа дейін жалғаса
береді, ол көбінесе ішкі
секреция бездері қызметінің
артуына байланысты. Белгілі
еңбектерде дүние жүзіндегі
көптеген қалыптан тыс бойы
ұзын - алыптарды студенттер
жоғарғы курстарда біле жатар.
Осы жолдардың авторының өзі
.
көрген Алматыда туып, өмір
*Лк Ш N и
сүрген тым биік адамды айта
кеткені жөн болар. Василий
Увайс, ұлты - шешен, 1950 жылдары физкультура институтын
бітіріп, баскетбол командасында ойнаған. Оның бойының
ұзындығы 238 см (толығырак
мәліметтерді “Караван” газетінде 1992 жылы жариялаған
едім). Ал, 31-суретте шоубизнеспен шұғылданатын Ма­
рокко азаматы - Радуан, бойының ұзындығы 240 см,
салмағы 180 кг, табанының
31 - с у р е т. Р адуан , ж ан ы н дағы орта
ұзындығы 60 см.
б о й д а н ж оғары рақ ж ай адам.
Дененің пропорциясы жас
Б алауы здан (в оск тан ) ж асал ған тұлғалар
пен жынысқа байланысты.
м ұр аж ай ы , Карловы Вары Ч ехия,
Құрсақтағы нәрестенің дамуы
а в густ 2 0 0 2 ж.
Ф о т о ав тордікі.
үрдісінде алдымен оның денесінің жоғарғы бөлімдері тезірек өседі, ал туғаннан кейін - төменгі бөлімдері жылдам өседі. Міне, сондықтан туғаннан кейін бастың биіктігі тек
2 есе, ал тұлғаның ұзындығы 3 есе, қолдікі - 4 есе, аяқтікі 5 есе өседі.
Дене пропорциясындағы жыныстық айырмашылықтар: әйелдердің
иығы қушықтау да, жамбасы кеңдеу, аяқ-қолдары біршама қысқалау, ал
тұлғасы ұзындау.
Еркекті әйелден айыратын жыныстық белгілер - біріншілік және
екіншілік деп бөлінеді. Біріншілік белгілерге көбею ағзалары, ең алды­
мен жынысты анықтайтын жыныс бездері жатады; қалғандары екіншілік белгілерді құрайды. Әйелдердің бойы (орташа 12 см) қысқалау,
салмағы төмендеу келеді.
Бізде ересек еркектің салмағы 66 кг, әйелдікі - 59 кг.
Дене салмағының дара ауытқуы орташа шамамен салыстырғанда
18-25 кг болады.
56

58.

Э й е л д ін
салдары нан
кеудесі
ж әне
ер к е к т ік ін е н
ж ам басы ны н
кы скалау
к ө б ір ек
ж әне
тарлау,
к ө л б е у л іг ін е н
соны н
әй е л д ің
іші
ү з ы н д а у к ел ед і. Е р к ек те б ү л ш ы к ет м а сса сы н ы н ж алпы м өл ш ер і орташ а
е с е п п е н о н ы ң б а р л ы к д е н е м а с с а с ы н ы н 4 0 % - ы н к ү р а й д ы , ал ә й е л д е б а р
болғаны
32% -ы н
ер к ек т ік ін ен
қүрайды , соны н
аздау.
Ә йелдерде
н әт и ж есін д е
май
м олы рақ дам ы ған. Ә й ел дер ге тән
т ін і
әд ет т е әй ел д ің
е р к е к т е р д ік ін е
күш і
карағанда
ек ін ш іл ік ж ы н ы с б е л г іс і - ж ак сы
д а м ы ғ а н с ү т б е з д е р і, б ұ л а р ер к ек т ер д е бастам а т ү р ін д е ғана болады .
Е р к ек тің т е р іс і қ а л ы ң д а у , қатты лау ж ә н е түкті (ә с ір е с е б е т т е ) болы п
к ел ед і.
Дене бітімі (конституциясы).
Ж оғары да айкы ндалған “ор ган и зм ”
д е г е н ж ал п ы ұғы м нақты о р га н и зм н е м е с е и н д и в и д у м туралы ү гы м м ен
б а й л а н ы с т ы м а з м ү н д ы т ү т а с б е р е а л м а й д ы , ал а н а т о м и я н ы з е р т т е г е н д е ,
с о н д а й -а қ д ә р іг е р н а у қ а сты е м д е г е н д е о р г а н и зм д і ж ет е б іл у керек.
Д е н е б іт ім і д е п ә д е т т е б е л г іл і б ір ә л е у м е т т ік т а б и ғ и ж а ғ д а й л а р д а
қ а л ы п т а с а т ы н ж ә н е о р г а н и з м н ің түр л і (со н ы ң іш ін д е п атол оги я л ы қ та)
әсерге
реакциясы нан
ф изиологиялы қ
айтам ы з.
Бұл
ж әне
к ө р ін етін ,
нақтылы
морф ологиялы қ
ж иы нты қты ң
н е г ізг і
өзегі
адамга
каты сты
е р е к ш е л ік т е р
деп
дара
ж иы нты ғы н
бүры нғы
үрпактардан
а л ы н ға н б ір қ а т а р түқ ы м қуалай ты н к а си еттер е с е п т е л е д і. С он ды к тан
ә р б ір
индивидум
оны ң
дене
күры лы сы нан
к ө р ін ет ін
іш к і
(түк ы м
қ у а л а й ты н ) ж ә н е сы ртқы (с ө з д ің кең м ағы насы н дагы қорш аған орта)
ф а к т о р л а р д ы ң б ір л ігі б о л ы п табы л ады .
Д е н е с і н і ң с ы р т қ ы қ ү р ы л ы м ы н а б е л г і л і б і р іш к і к ү р ы л ы м ы с ә й к е с
к е л е д і.
О сы ндай
корреляцияны ң
аркасы нда
д е н е н ің
сы рткы
қүры -
л ы с ы н а қ а р а п іш к і қ ү р ы л ы м ы н ы ң е р е к ш е л ік т е р ін е л е с т е т у г е б о л а д ы .
Д ә л д и а г н о з қ о ю ү ш ін с о л нақты а д а м н ы ң д е н е қ үр ы л ы м т и п ін е с к е р у
м а ң ы з д ы . Д е н е қ ү р ы л ы м ы н ы ң үш т и п ін б е л у г е б о л а д ы .
1. Б и і к н е м е с е о р т а д а н б и і к т е у б о й л ы , т ү л ғ а с ы б і р ш а м а қ ы с к а л а у ,
кеуде
ш еңбері
тарлау,
орта
нем есе
қуш ы қ
иы қты ,
аяктары
үзы н,
ж а м б а с ы н ы ң к ө л б е у б ұ р ы ш ы к іш к е н е б о л ы п к ел ет ін д о л и х о м о р ф т ы тип.
2. О р та н е м е с е о р т а д а н ал а са л а у б о й л ы , тү л ға сы б ір ш а м а ү зы н д а у ,
к е у д е ш е ң б е р і ү л к е н , б ір ш а м а кең иы кты , аяқтары қы ска, ж а м б а сы н ы н
к ө л б е у б ұ р ы ш ы ү л к е н б о л ы п к ел ет ін б р а х и м о р ф т ы - тип.
3. М е з о м о р ф т ы - о р т а , ар а л ы қ д е н е қ ү р ы л ы с ти п і.
Норма ж әне ауытқулар.
А д а м о р г а н и зм і қ ал ы п тасу ү р д іс ін д е ө зін
қ о р ш а ғ а н о р т а ғ а б е й ім д е л д і. С о н ы ң н ә т и ж е с ін д е о р г а н и зм м ен сы рткы
д ү н и е н ің н ақ ты лы ж а ғ д а й л а р ы а р а сы н д а б е л г іл і б ір т е п е -т е ң д ік о р н а д ы .
О р г а н и зм н ің
е р е к ш е л ік т е р і
б е л г іл е н е д і
де,
б е л г іл і
б ір
арқасы нда
ал
соған
морф ологиялы қ
орны ққан
сәйкесті
бүл
дене
ж әне
функционалды к
норма
қалыпты
т еп е-т ең д ік
қүры лымы
деп
деп
е с е п т е л е д і . О р г а н и з м г е с ы р т қ ы ә р і іш к і о р т а н ы ң ә р т ү р л і ф а к т о р л а р ы
эсер
ет ет ін д ік т ен , он ы ң
ж әне
ж екелеген
ағзалары
мен
ж ү й е л е р ін ің
57

59.

құрылымы варианттанады, бірақ нормадағы бұл варианттанушылық
ортамен арадағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұза алмайды. Осылайша,
норма дегеніміз - метафизика есептегендей, қатып қалған, өзгермейтін
нәрсе емес, ол алуан түрлі және жиынтығында организмнің тұқым
қуалаушылығына да, сондай-ақ сыртқы орта факторларына да
байланысты дара өзгергіштігін құрайтын көптеген құрылым варианттарынан тұрады. Организмнің және оның жекелеген ағзаларының
құрылымының көптеген түрлері - норма варианттары бар (variatio,
латынша - түрөзгеріс). Вариациялық статистика бойынша, олар
вариациялық қатар түзеді, оның шет жақтарында дара өзгергіштіктің
шегіне жеткен формалары орналасады (В. Н. Шевкуненко). Демек,
норма (қалыпты) дегеніміз - бұл организмнің түр ретіндегі адамға тән
және биологиялық әрі әлеуметтік функцияларының толық орындалуын
қамтамасыз ететіндей құрылым варианттарының үйлесімді жиынтығы
және кұрылымдық белгілерінің ара қатынасы.
Аномалия (anomalos, грекше - ұқсас емес) - бұл түрлі дәрежеде
білінетін нормадан ауытқулар. Олардың бірнеше түрі бар, олардың
біреулері бұрыс дамудың нәтижесі болып табылады, бірақ организмнің
ортамен қалыптасқан тепе-теңдігін бұзбайды, демек, функциясына эсер
етпейді. Мысалы, жүректің оң жақта орналасуы (декстрокардия) немесе
ішкі ағзалардың басқаша орналасуы (situs viscerum inversus). Басқа
аномалиялар кезінде организм немесе жекелеген ағзалардың
қызметтері бұзылады, организмнің ортамен тепе-теңдігі сақталмайды
(мәселен, жарық таңдай) немесе оның тіршілік қабілеті толық жойылады (мәселен, бассүйектің болмауы - акрания, жүректің болмауы акардия және т. б). Дамудың мұндай күшті ақаулары зағиптық,
сиқынсыздық (орысша-уродство) деп аталады. Анатомия мен
эмбриологияның аномалиялар мен зағиптықтарды зерттейтін саласы
тератология (teratos, грекше - керемет, құбыжық) деп аталады. Ол да
патологиялық анатомияға жатады.
АДАМНЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ОРНЫ
Адамның шығу тегі және оның тірі табиғаттағы орнын анықтау
ертеден материализм мен идеализм арасындағы күрестің себебі болып
келеді.
Идеализм түрлі діни сенімдердің формасында адамды ерекше
құдіреттің күші жаратқан деген аңызды уагыздап келеді. Бүған
қарама-қарсы ғылым адамның тірі табиғаттың ұзақ эволюциясы
нәтижесінде пайда болуы туралы қисынды материалистік түсінік
берді.
Бұл эволюция үрдісінде қарапайым бір және көпжасушалы
организмдерден өсімдіктер мен жануарлардың әр түрлі формалары
58

60.

ж ә н е а д а м п а й д а б о л д ы . А д а .м н ы н ж а н у а р л а р а р а с ы н д а ғ ы о р н ы н т ү с і н у
ү ш ін ж а м у а р л а р д ү н и е с ін ің карап айы м ф о р м а л а р д а н баст а п , к үр д ел і
ф о р м а л а р ға д ей ін г і
ескеру
каж ет.
Эр
ж ік т ел у ін е
алуан
н е г ізд е л г е н
жануарлар
оны н
ата-тегі
органи зм дері
ш е ж ір е с ін
б ір к а т а р
б е л г іл е р
б о й ы н ш а т и п т е р г е б ө л ін е д і, т и п тін іш ін д е д е к ү р д ел і б ө л ін у л е р оры н
алады . Х о р д а л ы л а р т и п ін ің күры лы м ы н карасты райы к.
Х ОР ДАЛ ЫЛ АР - ТИПІ (CHORDATA)
А. Бассүйексіздер (Acrania); Amphioxus lanceolatus (ланцентик).
Ә. Бассүйектілер (Graniota) немесе омыртқалылар (Vertebata); а) кағанағы
жоқтар (Anamnia) карапайымдылар:
I класс дөңгелек ауыздылар (Cyclostoma): жыланбалыктар, миксиндер;
II класс - балықтар (Pisces): селахиялар (акулалар, скаттар), ганоидтер
(бекіре балықтар), сүйекті балыктар;
III класс
космекенділер (Amphibia): а) күйрыктылар (саламандралар),
қүйрықсыздар (бақалар), гимнофиондар (аяксыздар); ә) каганағы бар (Amniota)
күрделілер;
IV класс - жорғалаушылар (Reptilia): крокодилдер, тасбакалар, кесірткелер,
жыландар;
V класс - қүстар (Aves);
VI класс - сүткоректілер (Mammalia). Класс тармақтары: клоакалылар;
қалталылар; плаценталылар отрядтары: бунакденелілер, колқанаттылар,
шалатістілер, кемірушілер, жырткыштар, киттәрізділер, приматтар.
Зоологиялы қ
ж ік т ел у
бойы нш а
адам
баска
да
барлы к
омы рт-
қ а л ы л а р м ен б ір г е х о р д а л ы л а р т и п ін е ж атады , өй тк ен і о н ы ң э м б р и о ­
г е н е з ! к е з і н д е к е й і н к е м і п - к і ш і р е й е т і н х о р д а (а р к а ж і п ш е с і ) б а с т а м а с ы
п а й д а б о л а д ы . Х о р д а л ы л а р т и п ін ің іш ін д е ом ы р тқалы л ар тип тарм ағы на
ж атады ,
өйткені
оның
б іл ік т ік
қаңкасы
-
ом ы рткасы
бар.
О м ы р т қ а л ы л а р , с о н ы ң іш ін д е а д а м ү ш ін д е к ө п т ег е н ор тақ күр ы л ы с
б е л г іл е р і
тән.
Адам
д е н е с ін ің
қүры лы сы нда
к ө р ін ет ін
ең
басты
п р и н ц и п т е р д і н е м е с е за ң д ы л ы қ т а р д ы атап өт ей ік .
I.
Полюстік
- т ү р л іш е д и ф ф ер ен ц и а ц и я л а н ғ а н
дене
үш тары ны ң
н е м е с е п о л ю с т е р ін ің бол уы : д е н е н ің б а с ж а ғы н д а (к р ан и ал ды ж а гы н д а )
қ о р е к т і к з а т т а р д ы қ а б ы л д а й т ы н т е с і к - о р а л д ы п о л ю с ( o s , o r is - а у ы з ) , ал
қ а р а м а -қ а р сы , құйры қ (к ауд ал д ы ) ж агы н да - абор ал ды
полю с орна-
ласқан.
II.
Екі бүйірлі (билатералды) симметрия:
д ен ен ің
екі ж ар ты сы
б ір д е й . О с ы ғ а н б а й л а н ы с т ы к ө п ш іл ік ағза л а р ж ү п -ж ү п т а н ; о л а р ор та
ж азы қты қты ң
ж ан -ж ағы н а
карай ор нал асады .
К ей б ір
ағзалар
- так.
О л а р д ы ң к е й б ір і д е н е н ің ор та сы зы ғы б о й ы м ен ор н ал асқ ан , м ү н д а й
а ғ з а л а р д ы с и м м е т р и я л ы е к і ж а р т ы ғ а к ак б е л у г е б о л а д ы . Т а к а г з а л а р д ы ң
к е й б і р і ( ж ү р е к , к а р ы н ж ә н е т. т .) а с и м м е т р и я л ы о р н а л а с к а н , б і р а қ о л а р
қүрсақта
даму
к езін д е
орта
сы зы к та
пайда
болы п
к ей ін н ен
е к ін ш і
кайтара ы ғы сады .
59

61.

III.
Сегменттілік немесе метамерлілік дененің қайсыбір бөлігінің
сегменттерге немесе метамерлерге (meta, грекше кейін, meros - бөлік)
яғни ретті, метамерлі, бірінен соң бірі орналасқан және шамамен бірдей
құрылған бөліктерге бөлінуі. Мұндай құрылыс қайсыбір дәрежеде
эволюция барысында барлық хордалы жануарлар мен адамда
сақталады.
Адам ұзақ эволюция жолынан өтіп, метамерлік құрылымды бүкіл
денесінде емес, филогенез үрдісінде оның басқа бөліктерінің дамуына
негіз болған бөлігінде, атап айтқанда, тұлғасында сақтады. Жеке
омыртқа, қабырға, олардың қосылған жерлері, жеке омыртқа мен
қабырға арасында орналасқан тұлға бұлшықеттері, қабырғааралық
тамырлар мен нервтер, сондай-ақ жұлынның сегменттері - осының
барлығы адам организмінің метамерлік құрылымы мен дамуының
көрінісі.
Организмнің жекелеген бөліктерінің арасындағы заңды арақатынас
корреляция болып табылады. Дарвин оны өсудегі арақатынас заңы деп
атады. Бұл заңға сәйкес организмнің бір бөліктерінің формалары әр
уақытта басқа бөліктердің белгілі бір формаларымен байланысты, ал
олар бір-бірімен ешбір байланыспайтын сияқты көрінеді.
Мәселен, сүтқоректілерде аша тұяқтар, әдетте, күйіс қайыру
үрдісіне бейімделген күрделі қарынның болуына байланысты. Дәл осы
сияқты адамда да - “адам қолының біртіндеп жетілуі, сонымен қатар
жүретін аяқтың дамуы және тік жүруге бейімделуі сөзсіз организмнің
басқа бөліктеріне кері әсерін тигізді” (Маркс К., Энгельс Ф. Шығ.,
2-басылым, 20-том, 488 бет).
Адам омыртқалылардың қатарында, олардың ең жоғары класына
-сүтқоректілерге жатады, ал сүтқоректілер төлдерін тірідей туып,
оларды сүтпен қоректендіреді.
Тірідей төлдеу, дене температурасының қоршаған орта (ауа)
температурасының ауытқуына тәуелсіз тұрақтылығы, интенсивті зат
алмасу және ең бастысы - мидың, әсіресе оның қыртысының прогрессивті дамуы сүтқоректілерге әр алуан тіршілік жағдайларына
бейімделуге көмектесіп, омыртқалылардың төменгі сатыдағы кластарымен бәсекені жеңіп, олардың кеңінен таралуын және одан әрі
эволюциялық даму мүмкіндігін қамтамасыз етті. Сүтқоректілердің
арасында адам плаценталы бірқүрсақты класс тармағына (Mammalia
placentalia) жатады. Оның тіршілік иесі ретіндегі биологиялык жағы
әлеуметтік факторлардың басым әсерімен антропогенездің соңғы
кезеңінде қалыптасты.
Антропогенез (грекше - anthropos - адам, genesis - пайда болу,
шығу) - адамның эволюциялык тарихи қалыптасу үрдісі. Антропогенез
антропология пәнінің арнаулы бөлімін арнаулы бөлімінің пәнін
құрайды. Антропогенездің басты қозғаушы күші - еңбек құралдарын
қоғам болып бірігіп жасау және оны пайдалану.
60

62.

А нтропогене и ің
ертелеу
саты лары нда
табиғи
факторларды н
ш е ш у ш і м а н ы з ы б о л ы п , ал к е й і н ә л е у м е т т і к з а ң д ы л ы к т а р б а с ы м д ы к
корсете
бастады .
Тек
адам
ғана
колдан
енбек
күралдары н
ж асап,
а б ст р а к т ы л ы о й л а у ж ә н е с ө з с ө й л е у к а б іл ет ін е ие б ол д ы .
А < )ам приматтар отрядына жатады - primates (латынша primas - туыс,
primates алгашқылардың бірі). Ол төрт отряд тармағынан түрады:
1. Үзынөкшелілер (Tarsidoidea). 2. Лемурлар немесе шала маймылдар
(Lemuroidea). 3. Тупайлар немесе бунакденелілер (Tupaioidea). 4. Маймыл
тәрізділ ер - Pithecoidea (грекше pithecos маймыл, eidos - сырткы түр) немесе
адам тәрізділер (Anthropoidea).
Адам соңгы отряд тармағына - адам тәрізді приматтарга Pithecoidea немесе
Anthropoidea
жатады, ол екі сексиядан түрады: 1. Ескі дүниенің кең танау
маймылдары Platarhini. 2. Жаңа дүниенің тар танау маймылдары - Catarhini.
Соңғы тар танау маймылдар (Catarhini) секциясының екі жоғары түқымдасы
бар: 1) ит тәрізді приматтар (Cynomorpha); 2) адам тәрізді приматтар
(Anthromorpha).
Адам тәрізді приматтар (Anthromorpha) жоғары гүкымдасы екі түқымдасты
қамтиды: 1) адам тәрізді маймылдар (Simifdea); 2) адамдар Hominifdea
(латынша hom inis - адам).
А дам дар түқымдасы туыстарға, түрлерге ж әне түртармақтарға бөлінеді.
Туыс: а) маймыл-адам (Pithecanthropus); адам (Homo).
Адамны ң түрлері: 1) Гейдельберг адамы (Homo Heidelbergensis); 2) неандерталь адамы - алғашқы қауым адамы (Homo primigenius) 3) акылды адам
(H om o sapiens). Ақылды адамның түр тармақтары: қазба ж әне қазіргі адам.
Гоминид тұқымдасының (Hominidea) басында Homo habilis нағыз
еңбек әрекетін бастаған білікті адам түрған.
Антропологияда антропогенез үрдісін үш сатыға бөледі.
1. Австралопитек типті адамның антропоидты ататектері (оңтүстік
африкалық адамтәрізді маймыл).
2. Өте ертедегі адамдар (архантроптар) және ертедегі адамдар
(палеоантроптар).
3. Неоантроптар (қазба және қазіргі кездегі адам).
Адамның архантроптар мен палеоантроптар сатысындағы калыптасуы бұл адамдардың биологиялық эволюциясымен байланысты; ал
неоантроптардың пайда болуымен әлеуметтік заңдардың үстемдігі
бекіп, адамның түрлік ерекшеліктері одан әрі елеулі морфологиялық
ерекшеліктерге ұшыраған жоқ.
Адамның пайда болуы туралы еңбек теориясы. Ч. Дарвин өзінің
атақты “Түрлердің шығуы” (1859) және “Адамның шығуы” (1871) деген
шығармаларында аса мол жаратылыс - ғылыми материалды пайдаланып
адам мен жануарлардың шығу тегінің бірлігін, адамның қайсыбір қүрып
кеткен адамтәрізді маймылдардан шыққанын дәлелдеді. Сондықтан
адамға өзінің маймылтәрізді ататектерінен берілген көптеген
анатомиялық белгілер кездеседі, олар туралы анатомияның тиісті
бөлімдерінде әңгіме болады. Алайда, адам ең алдымен тікелей еңбек
61

63.

әрекеті және коғамдық өмірмен, яғни әлеуметтік ортамен байланысты
пайда болған өзінің бүкіл психикалық даму деңгейімен ерекшеленеді.
Адамның адамтәрізді ататектен шыққанын дәлелдеп, Дарвин
антропогенез мәселесін тек биологиялық дәлелдемелер негізінде
біржақты шешті, ол бұл ататектің адамға айналуына себеп болған
шешуші факторларды атап бере алмады.
Ф. Энгельс өзінің атақты “Маймылдың адамға айналуындағы
еңбектің рөлі” атты еңбегінде маймылдың адамға айналуында негізгі
фактор еңбек болғанын көрсетті. Энгельстің айтуынша, адамды адам
еткен еңбек. Энгельс жасаған “адам пайда болуындағы еңбек
теориясының” мәні мынаған келіп тіреледі: бұдан көптеген жүз
мыңдаған жылдар бұрын, үштік дәуірде, ыстық белдеуде денесін түк
басқан, сақалдары мен сорайған құлақтары бар, үйір-үйірімен
ағаштардың арасында тіршілік еткен аса жоғары дамыған адам тәрізді
маймылдардың тұқымдары тіршілік еткен. Ағаштардың басында
қозғалып жүру әдісі алдыңғы аяқтарының жаңа кызметінің пайда
болуына себеп болды, олар ағаш бұтақтарын қармап, денелерін бір
ағаштан екінші ағашқа лақтыру (брахиация) қабілетіне ие болды да,
осылайша алдыңғы аяқтары қолға айналды. Содан кейін бұл маймылдар
жер бетінде жүрген кезде қолдарын пайдаланбай, тік жүруді меңгере
бастайды. Осы арқылы маймылдың адамға айналуы үшін шешуші кадам
жасалды. Қол босап, біртіндеп “...өмірге Рафаэльдің суреттерін,
Торвальдсенің мүсіндерін, Паганинидің музыкасын сиқыршының
күшіндей өмірге келтіретіндей жоғары дамыған сатыға жетті” (Маркс
К., Энгельс Ф. Шығ. 2-басылым, 20-том, 488-бет).
Қол - маймылдардағы қозғалыс мүшесінен адамда еңбек мүшесіне
айналып, енді ол жауларынан қорғану үшін таяқты ұстап немесе
жауларына жеміс немесе тастарды жаудыратын маймылдар сияқты
қоршаған табиғаттың дайын заттарын пайдалану ғана емес, сонымен
бірге еңбек қүралдарын жасау мүмкіндігіне ие болды. Маймылдар
табиғатты өз қажеттеріне бейімдей алмайды, олардың өздері табиғатқа
бейімделеді. Адам пішінді маймылдарды эксперименттік зерттеу
негізінде кейбір ғалымдар былай деп есептейді: маймылдар да кейде өте
қарапайым еңбек құралдарын жасай алады. Сондықтан адамның
маймылдан айырмашылығы тек еңбек құралдарын жасау қабілетінде
емес, оларды жүйелі жасай және пайдалана білу қабілетінде (VII
Халықаралық антропологтар конгресі, 1964).
Адам қолы бүлшықетінің, сіңірдің, ал кейін сүйектердің біртіндеп
дамуы, сондай-ақ нерв жүйесінің дамуы арқасында және сананың
өсуінен еңбек құралдарын жасау қабілетіне ие болып, адамға солардың
көмегімен қоршаған табиғатты өз қажеттеріне қарай бейімдеуге
мүмкіндік тудырды. Адамның үдайы еңбек әрекетінің әсерінде бола
отыра, оның қолдары маймыл қолдарынікінен басқа түрге ие болды да,
осыдан келіп “еңбек қүралы ғана емес, оның өніміне” де айналды.
62

64.

Алайда кол нендей бір өзіндік нәрсе е.мес сді, ол тұтас организм
мүшелерінін біреуі ғана еді де, колға пайдасы болғаннын бүкіл денеге
де пайдасы тиді. Қол мен енбектін дамуымен басталған адамнын
табиғатқа үстемдігі оның ой өрісін кенейтіп, ал еңбек қоғам
мүшелерінің топтасуына көмегін тигізді. Сондыктан калыптаскан
адамдарда бір-біріне бірдене айту, катынас кажеттігі пайда болды. Бүл
қажеттік өзіне ағза жасады: маймылдарда дамыған көмекей біртіндеп
ауыз ағзаларымен бірге сөз сөйлеу ағзаларына айнала өзгеріп, мүның өзі
адам санасынын одан әрі ашылуына себеп болды. Енбек, одан кейін
түсінікті сөз сөйлеу мидың дамуын жеделдетіп, ол барган сайын адам
миына жинала берді. Мидың дамуымен бірге оның ең жакын күралдары
- адамға қоршаған ортада барған сайын жақсы бағдарлауға мүмкіндік
тудыратын сезім ағзаларының дамуы катар жүрді.
Еңбек пен сөз сөйлеудің адамның дене күрылысына өзара эсер
етуінің бұл үрдісі жүз мыңдаған жылдарға созылып, соның нәтижесінде
маймыл үйірлерінен адамдардың коғамы пайда болды. Адамның
эволюциясының бірқатар кезеңдерін - питекантроп, гейдельберг адамы,
неандерталдық және қазіргі адам - бастан өткізе отырып, адам орга­
низм! қазіргі тіршілік етуші адамдарға тән жоғарылау күрылыска ие
болды. Адамды адам пішінді маймылдардан өзгешелейтін тәндік
белгілерге мыналар жатады:
1) тік жүру;
2) қол - еңбек мүшесі;
3) түсінікті сөз сөйлеу;
4) ми мен басүйектің жоғары дамуы;
5) дененің тік қалпына сәйкесті ішкі ағзалардың орналасуы;
6) терінің түк басуынан арылуы.
Осыған байланысты адамның барлық ағзалары мен жүйелерінің
бірқатар тәндік ерекшеліктері бар, олар туралы анатомиялык
материалды баяндағанда тиісті жерлерінде баяндалады.
АНАТОМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯ1
Анатомияда жалпы қабылданған өзара перпендикуляр жазықтықтардың белгілеулері пайдаланылады, бүл жазықтықтар ағзалардың
немесе олардың бөліктерінің кеңістіктегі орнын анықтайды. Мүндай
жазықтықтар үшеу: сагитталды, фронталды және горизонталды. Бүл
1 А натомия терминдерінің пайда болуы, оның дамуы Nom iya anatomica A. P
Ракышевтің анатомия терминдерінің үштілдік сөздігін де (Алматы, Рауан баспасы,
1992) ж әне “М еж дународн ая анатомическая номенклатура” (Алматы, Асем-Систем,
2 0 0 3 ) деген кітабында кеңірек баяндалады.
63

65.

жазықтықтардың адам денесіне қатынасын айтқанда, оның вертикалды
қалпы алынатынын есте ұстау керек.
С а г и т т а л д ы ж а з ы қ т ь щ деп вертикалды жазықтықты түсінеді, ол
арқылы біз ойша денені тесіп өтетін садақ оғы бағытында алдынан
артына қарай және ұзына бойымен қақ бөлеміз. Сагитталды жазықтык
дененің дәл ортасынан медиалды өтеді, оны симметриялы оң және сол
екі жартыға бөледі. В е р т и к а л д ы , бірақ сагитталды жазықтыққа тік
бұрыш жасай өтетін жазықтық, фронталды маңдайға параллелді деп
аталады. Ол денені алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Үшінші,
го ри зон т ал ды
жазықтық сагитталды жазықтыққа да, сондай-ак
фронталды жазықтыққа да тік бұрыш жасай жүргізіледі. Ол денені
жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.
Бұл жазықтықтарда жекелеген нүктелер мен сызықтардың орындары былай бөлінеді: орта жазықтыққа жақындау орналасқандарын
м е д и а л д ы , medialis (medianum, латынша - ортасы) деп белгілейді, орта
жазықтықтан алыстау жатқандары, л а т е р а л д ы (laterialis - бүйір) деп
белгілейді. Алдыңғы-артқы бағытта: дененің алдыңғы бетіне жақындау
- а л д ы ң г ы , anterior немесе в е н т р а л д ы , ventralis (venter - іш), артқы бетке
жақындау а р т ц ы , posterior немесе д о р с а л д ы , dorsalis (dorsum - арқа) деп
аталады. Вертикалды бағытта: дененің жогарғы жағына жақындау ж о г а р г ы , superior, төменгі жағына жақындау - т ө м е н г і, inferior деп
аталады.
Қол-аяқ бөліктеріне қатысты “п р о к с и м а л д ы ” және “д и с т а л д ы ”
терминдері қолданылады. Проксималды (жақын) - тұлғада қол-аяқтың
басталатын жеріне жақындау бөліктерді, дисталды (алыстағы) керісінше, алыстау орналасқан бөліктерді белгілеу үшін қолданылады.
Мәселен, қолдың шынтағы саусақтарға қарағанда проксималды, ал
саусақтар шынтаққа қарағанда дисталды орналасқан.
“С ы р т ң ы ”, extemus, және “і ш к і ”, intemus, терминдері көбінесе
дене қуысы немесе тұтас ағзаларға қатысты орналасуды, “іш ін е қ а р а й ”
немесе “с ы р т ы н а қ а р а й ” жатқан деген мәнде қолданылады; “б е т к е й ”,
superficialis және “т е р е ң ”, profundus терминдері тиісінше дененің
немесе ағзаның беткі жағынан ‘‘ш а м а л ы т е р е ң д е у ” немесе “к ө б ір е к
т е р е ң д е у ” орналасқан дегенді белгілеу үшін пайдаланылады.
Шаманың (үлкен-кішілігін) білдіретін кәдімгі терминдер: ү л к е н magnus, к іш і - parvus, у л к е н д е у - major, к іш іл е у - minor.
Соңғы екі термин - major және minor - екі жақын немесе үқсас
түзілістердің салыстырма шамаларын белгілеу үшін қолданылады.
Мысалы, тоқпан жілікте tuberculum (төмпешік) majus және minus.
Magnus (үлкен) термині шамасы кішілеу басқа ұқсас түзіліс бар
екенін білдірмейді. Мысалы, nervus auricularis magnus үлкен қүлақ
нерві оның жуандығына қарай осылай аталады, бірақ кіші құлақ нерві
болмайды.
Бірқатар терминдер қысқартылған түрде берілді:
64

66.

art.
a r ticu la tio (б у ы н );
artt.
- a r tic u la tio n e s (б у ы н д а р );
- lig a m e n tu m (б а й л а м );
- lig a m e n ta (б а й л а м д а р );
a.
- a r te r ia ( а р т е р и я )
aa.
a r te r ia e ( а р т е р и я л а р ) ;
v.
v e n a (в ен а );
vv.
- v e n a e (в ен а л а р );
n.
- n erv u s (н ер в );
nn.
- nervi (н ер в тер );
m.
m u scu lu s (б ұ л ш ы қ ет);
mm.
- m u scu li (б ү л ш ы қ ет т ер ).
А н а т о м и я л ы к а т а у л а р д ы ң ең алгаш ш ы ғуы , к ей ін гі д а м у ы е р т е д е н ,
көне
зам андардан
алғаш қы
латы н
басталады .
т іл ін д ег і
көрнекті
ғалы мдары ны ң
Герм ания
анатомиялы қ
М әселен,
т ізім і
1887
жылы
қаты суы м ен
коғамы ны ң
анатомия
т е р м и н д е р ін ің
Германияда
күрасты ры лды .
1895
жылы
ш ет ел д ің
Бүл
т ізім
Б азельде
өткен
к о н г р е с ін д е б е к іт іл д і ( B .N .A .).
1935 жы лы Г ерм ан ия анатом иялы қ коғамы ны ң И ен де өткен съезі
анатомиялы қ
т е р м и н д ер д ің
жаңа
т ізім ін
қабы лдады
(I.N .A .
-
Іепаг
N o m in a A n a to m ic a ).
1955 ж ы лы П а р и ж д е анатом иялы қ н ом ен к л атур ан ы ң (P .N .A .) ж аңа
т ізім і б е к іт іл д і.
А н а т о м и я л ы қ т е р м и н д е р д і ж е т іл д ір у ж үм ы стары одан әр і ж алғаса
б ер д і.
А натомдар
конгресі
1965
анатомиялы қ
жылы
В исбаденде
терм индерге
өткен
мы ңнан
V III Х ал ы қ ар ал ы к
аса
өзгертулер
мен
т о л ы қ т ы р у л а р е н г із д і. О л к о н г р е с т е о ғ а н к о са , P .N .A .-ға с ә й к е с к ел ет ін
ә р үлтты ң анатом иялы қ ном енк латуралары н ж асау үсы ны лды .
К е ң е с т е р о д а ғ ы к е з ін д е д е н с а у л ы к сақ т а у М и н и с т р л іг ін ің ғы лы м и
кеңесі
(1 9 5 9 )
P .N .A .
т ер м и н д ер ін е
сәйкес
тек
орыс
анатомиялы қ
н о м ен к л а т у р а сы қ ол д ан ы л сы н д еп каулы ш ы ғарды .
А л ғ а ш р е т P .N .A . т е р м и н д е р ін е с ә й к е с к ел етін оры с ан атом и я л ы к
т е р м и н д е р ін ің р е с м и т із ім ін Д . А . Ж д а н о в пен п р о ф е с с о р Ю . Н. К о п а ев
ж асады
1 970).
(Х а л ы қ а р а л ы к а н а т о м и я л ы к н о м е н к л а т у р а , М ., “ М е д и ц и н а ” ,
А лайда,
бүл
т ізім
көптеген
сы н -еск ер тп ел ер ге
тап
болды .
С о ң ы н а н а н а т о м д а р , г и с т о л о г т а р ж ә н е эм б р и о л о г т а р д ы ң б ү к іл о д а қ т ы қ
с ъ е з ін д е
оры с
анатом иялы к
ном енклатурасы
б е к іт іл іп , С .С . М и х а й -
л о в т ы ң р е д а к ц и я л а у ы м е н тек 1 9 8 0 ж ы л ы ға н а ж а р ы к к ө р д і.
Т ү ң ғы ш казақты ң ан атом и ядағы а тау-тер м и н дер ді ғы лы ми ж ол м ен
т е к с е р іп , б ір ж ү й е г е к ел т ір у м ә с е л е л е р і 1963, 1966 ж ы л д ар ы б а с п а д а н
ш ы ккан
А.
Р.
Р а қ ы ш ев тің
“А натомия
т е р м и н д е р ін ің
о р ы сш а -л а ты н ш а с ө з д іг ін е н ” басталады . С о д а н , осы
іш ін д е г і
5— 2 1 0
ең б ек т ер д ің
қоры ты нды сы
р ет ін д е
казақш а-
к ей ін гі 4 0 ж ы л
казақты ң
өз
үлтты к
65

67.

анатомия номенклатурасы Халықаралық анатомия номенклатурасымен
сәйкестіріле (латын, орыс тілдерінде) 2003 жылы баспадан шығарылды
(Рақышев Алшынбай, “Международная анатомическая номенклатура”
Алматы, Асем-Систем).
СҮЙЕКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ
ІЛІМ OSTEOARTHROLOGIA
Жануарлардың өсімдіктен негізгі айырмашылығы, оның қоршаған
ортаға орын ауыстыра қозғалып бейімделуі болып табылады. Жануарлардың жоғары әрекетінің ең басты көрінісі - оның сыртқы дүниеге
жасайтын әрекеті қимыл-қозғалыс - оның қаңқалық бұлшықет жүйесінің қызметінің нәтижесі.
Жануарлар дүниесінде қозғалыстың негізгі үш түрі болады: 1) амеба
тәрізді, жалғанаяқтылар (псевдоподиялар) шығаратын протоплазманың
көмегімен толқынды қозғалу; 2) инфузориялар сияқты кірпікшелер
көмегімен толқынды қозғалу; 3) жануарлардың көпшілігінде кездесетін
арнаулы жиырылғыш бұлшықетті элементтердің көмегімен іске асыратын қозғалыс.
Филогенез үрдісін бейнелей отырып, адам өз денесінде козғалыстың осы үш түрін де сақтаған: лейкоциттердің амеба тәрізді
қозғалысы, толқынды эпителий кірпікшелерінің тербелісі және бүлшықеттер деп аталатын кешендерге бірігетін арнаулы жасушалык
элементтердің, бұлшықет талшықтарының жиырылуы. Дененің және
оның ағзаларының бүкіл қозғалысы бұлшықеттердің жиырылуына
байланысты.
Организмдегі бүкіл бұлшықет висцералды және сомалық болып
бөлінеді. Висцералды бұлшықет дененің ішінде жататын ішкі ағзалардың құрамына енеді, ол көбіне тегіс салалы бұлшықет жасушаларына
және тек бір бөлігі ғана көлденең-жолақты талшықтардан (асқорыту
жолының жоғарғы ұшы, көмекей, жүрек бұлшықеттері) тұрады. Ол іске
асыратын қозғалыстардың барлығы негізінен ішкі ағзалармен шектеліп,
бұл кезде дененің өзі кеңістікте қозғалмайды. Тек көлденең жолақты
талшықтардан тұратын сомалық бұлшықеттер ішіне ішкі ағзалар
орналасқан дене (“сома”) қуыстарының қабырғаларында орналасады,
сондай-ақ қол-аяқтардың негізгі массасын құрайды. Сомалық бұлшықеттің міндеті - бүкіл дене мен оның бөліктерінің айнала кеңістікте
орын ауыстыру, қозғалту болып табылады. Бас жақтағы висцералды
бұлшықеттердің шамалы бөлігін коса сомалық бұлшықеттің бүкіл
жиыны дененің тірек-қимыл аппаратының түзілуіне қатысады, оған
қаңқа мен оның қосылыстары да жатады.
Қозғалыс қызметінен басқа тірек-қимыл аппараты дененің жерге
тірегі қызметін де атқарады, сондықтан да оны тірек-қи.\шл аппараты
66

68.

д с п а т ай д ы . С о н ы м е н б ір г е адам ор ган и зм ! ж е р д ін тартуы - гравитац и я сы ж а г д а й ы н д а т у ы п , д а м ы п , т ір ш іл ік е т е т ін ін е с к е р у к ерек.
Д с н с н ің ә р б ір к о зға л ы с ы о сы ауы р л ы к к үш ін ж е н у б о л ы п табы л ады
д а , т ір е к -к и м ы л аппар аты с о н ы м е н катар ан ти гр ав и тац и я к ы зм етін д е
к о с а а т к а р а д ы . С о н д ы к т а н о н ы а н т и г р а в и т а ц и я ( ж е р д ін т а р т у к ү ш ін
ж е н у ) ап п ар аты д е п те атауга бол ады .
Б ү к іл к о з г а л ы с а п п а р а т ы н п а с с и в т і (к аң к а ж ә н е о н ы ң к о сы л ы ст а р ы )
ж ә н е а к т и в т і ( б ү л ш ы к е т т е р ) б ө л і г і д е п а ж ы р а т у з а ң д ы . Б ү л ек і б ө л і к
қ ы зм е т і ж а ғ ы н а н ө за р а ты ғы з б ай л ан ы сты ж ә н е бір гана б а с т а м а д а н
м езодерм адан
дамы п
ж е т іл е д і.
Н егізін д е
т ір ек -к и м ы л
аппараты
м ү ш е л е р д і ң ү ш ж ү й е с і н е н : 1) с ү й е к т е р д е н , 2 ) о л а р д ы ң к о с ы л ы с т а р ы н а н
ж ә н е 3) бұл ш ы к еттер ден түрады .
СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ
OSTEOLOGIA
Қаңқа
бар,
(sceleto n , грскш е
м езенхи м адан
к е п т ір іл г е н с к е л е т ) - м ех а н и к а л ы к м аңы зы
дамиты н
табы лады .
Ол
өзара
к ө м е г ім е н
байланы скан
ты ғы з
дәнекер,
т ү з іл іс т е р д ің
ш е м ір ш е к
ж еке
немесе
сүйектерден
жиы нты ғы
сүйек
түрады ;
болы п
т ін д е р ін ін
каңқа
кимыл
а п п ар аты н ы ң п асси в ті б ө л ім ін күрайды .
Қаңқаның моңызы.
биологиялы қ
м аңы зы
С ү й ек ж ү й е с і н е г із ін е н м ехан и к ал ы к , к ө б ін е с е
бар
б ір қ а т а р
қы зм ет
аткарады .
А лғаш
пайда
б о л ғ а н д а қатты қаңқа о р г а н и зм д і зи янды сы рткы ә с е р л е р д е н корғау
қ ы з м е т і н а т к а р д ы ( о м ы р т қ а с ы з д а р д ы ң с ы р т к ы к а н к а с ы ) . Іш кі к а ң к а н ы н
д а м у ы м е н о м ы р т қ а л ы л а р д а ол ал ғаш ж ү м с а к т ін д е р ү ш ін тір ек ж ә н е
а р қ а у ғ а а й н а л д ы . Қ аң к ан ы ң ж ек е б ө л ік тер і б ү л ш ы к е т т ер д ің к ө м егім ен
қ о з ғ а л ы с қ а к е л т ір іл е т ін р ы ч агтар ға ай н ал ы п , с о н ы ң са л д а р ы н а н канка
қ и м ы л -қ озғал ы сты қ
(лок ом оторлы к )
кы зм етке
ие бол ды .
Қаңканын
а т қ а р а т ы н м е х а н и к а л ы қ қ ы зм е т і т ір е к , қ о р ғ а н ы ш ж ә н е к о зға л ы ст ы іск е
а сы р у қ а б іл е т ім е н сипатталады .
Қ аңқаны ң
қаңқаны ң
т ір ек т ік
түрлі
жы лжы малы
кы зм еті
б ө л ік т ер ін е
буы ндарм ен
ж үм сак
бекуі
косы лған
аркы лы
ж әне
қ ар ы л аты н б ұ л ш ы қ е т т е р д ің к ө м егім ен
ж әне
қы сқа
ры чагтар
т ү р ін д е г і
т ін д е р
іск е
нерв
мен
м ү ш е л е р д ің
асады .
ж үйесі
Қ озғалы с
аркы лы
бас-
к озға л ы ск а к е л т ір іл ет ін үзы н
сү й е к т е р д ің
күры лы сы
аркасы нда
ж ү з е г е асады . Е ң ақы ры нда, қорғау кы зм еті ж ек е сү й ек т ер д ен сүй ек
қ у ы с ы н , ж ұ л ы н д ы қ о р ғ а й т ы н о м ы р тк а қ у ы сы н , м и д ы қ о р ға й ты н ми
с а у ы т ы н , к е у д е қ у ы сы н ы ң басты ағзалар ы н (ж ү р ек , ө к п е ) к орғай ты н
к е у д е қ у ы с ы н , т ү р д ің о д а н ә р і сак тал уы ү ш ін қ а ж ет к ө б е ю ағзалар ы н
қ о р ғ а й т ы н с ү й е к т і о р ы н - ж а м б а с а с т а у ы н т ү з у аркы лы іск е а сы р ы л а д ы .
С ү й е к ж ү й е с ін ің б и о л о г и я л ы к ф у н к ц и я сы к а ң к а н ы ң зат а л м а су ғ а ,
ә с ір е с е ,
м инералды
алмасуға
қаты суы на
байланы сты
(қанка
түрлі
67

69.

минералдық фосфор, кальций, темір және т. б. тұздардың жиналатын
жері). Зат алмасуға байланысты ауруларды (рахит, т. б.) рентген
сәулесі, радиоактивті изотоптар арқылы диагноз қоюға болады. Бұдан
басқа қаңқа қан жасау функциясында атқарады. Бұл кезде сүйек жәй
ғана жілік майы үшін қорғаныш құндақ қана емес, жілік майы оның
органикалық бөлігі болып табылады. Жілік майының өзінше дамуы
және қызметі сүйек затының құрылысына эсер етеді де, ал, керісінше,
механикалық факторлар қан жасау функциясына ықпалын тигізеді.
Сондықтан дене жаттығуларын құрастырғанда қаңқаның барлық
атқаратын қызметтерінің бірлігін есепке алу қажет.
Қ а ц қ а н ы ң д а м у ы . Барлық омыртқалыларда құрылысының төменгі
сатыларында, сондай-ақ ұрықтың даму кезеңінде ішкі қаңқаның
алғашқы бастамасы мезодермадан пайда болатын арқа жіпшесі - chorda
dorsalis болып табылады. Хорда хордалылар типінің қарапайым өкілі ланцетниктің (Amphioxus lanceolatus) тән белгісі болып табылады, оның
қаңқасы денесінің ұзына бойына арқа жағынан созылған арқа жіпшесі
мен оны қоршаған дәнекер тіннен тұрады.
Омыртқалылардың қарапайым түрлерінде (дөңгелекауыздылар,
селахиялар), дәнекер тінді хорданың айналасында және басқа жағында
шеміршекті қаңқаға ауысады, оның өзі, сүйекті балықтардан бастап
сүтқоректілерді қоса сүйекке айналады.
Сүйектің дамуымен кішкентай ғана қалдықтары (омыртқааралық
дискінің іркілдек ядросы) қалып, хорда жоғалады. Суда өмір сүретін
формалар шеміршекті қаңқамен қала алады, өйткені судағы механикалық ауырлық ауадағыға қарағанда әлдеқайда аз. Тек сүйекті қаңқа
ғана жануарларға судан құрлыққа шығып, өз денесін жер үстінде
көтеріп, аяғында берік тұруға мүмкіндік берді. Сөйтіп, филогенез
үрдісінде қоршаған ортаға бейімделу құбылысы ретінде біртіндеп
қаңқаның үш түрі ауысады. Бұл ауысу адам онтогенезі үрдісінде де
қайталанады, бұл кезде қаңқа дамуының үш сатысы байқалады: 1) дәнекер тінді (жарғақты), 2) шеміршекті және 3) сүйекті. Шеке, бас
сүйектері, бет сүйектерінің көбі, дәнекер тін негізінде пайда болады.
Басқа сүйектер осы үш даму сатысынан өтеді.
Сүйек - мүше. Сүйек, os, ossis, тірі организмнің мүшесі ретінде
бірнеше тіндерден тұрады, олардың ең бастысы сүйек тіні.
Сүйектердің химиялық қурамы мен физикалық қасиеттері. Сүйек
заты химиялық заттардың екі түрінен тұрады: органикалық заттар (V3) негізінен оссеин және бейорганикалық заттар ( 73) - негізінен кальций
түздары, әсіресе фосфорқышқылды ізбес (51,04%). Егер сүйекке
қышқыл ерітінділерімен (азот, тұз және басқа) эсер етсек, ізбес түздары
еріп кетеді де (decalcinato), ал органикалық зат ерімей қалып, бірақ
жүмсақ және серпінді күйде сүйектің пішінін сақтайды. Егер сүйекті
күйдіретін болсақ, онда органикалық зат жанып кетіп, ал бейорганикалық зат сақталып қалады, бірақ өте сынғыш түрде сүйектің
68

70.

пішіні мен қаттылығын сактайды. Бейорганикалык жэне
органикалык заттардың тірі
сүйекте аралас болуы оган аса
беріктік пен серпімділік касиет
береді. Бүған сүйектің жасқа
байланысты өзгеруі де дәлел
болады. Жас балалардың сүйегінде оссеин көбірек болғандықтан, олар өте иілгіш және
көп сына бермейді. Керісінше,
қартайғанда, сүйектің күрамындағы органикалық және
бейорганикалык заттардың арақатынасы өзгеріп, бейорганика­
лык заттар көбейгенде, сүйектің
майысқақтығы кеміп, олар морт
сынғыш келеді, соның нәтижесінде қарт кісілерде сүйектің
сынуы жиі кездеседі.
Лупамен немесе микро32 - с у р е т. О ст еон н ы ң қүрылысы.
скоптың шамалы үлкейтуімен
1 - о с т е о н табақшасы; 2 - о с теоц и тт ер
көрінетін сүйектің құрылым(сү й ек ж асуш асы ); 3 - орталық өзек
дық бірлігі остеон (32-сурет),
(о ст ео н өзегі).
яғни тамырлары мен нервтері
бар орталық өзекті айнала сақиналы орналасқан сүйек табақшалары
жүйесі болып табылады.
Остеондар бір-біріне тығыз жабысып жатпайды, олардың арасы
сүйек аралық табақшаларымен толтырылған. Остеондар жүйесіз емес,
сүйекке түсетін функционалдық жүктемеге сәйкес орналасады: жілікті
сүйектерде сүйектің ұзына бойына параллельді, кемікті сүйектерде вертикалды білікке перпендикулярлы, бас сүйектің жалпак сүйегінде
сүйек бетіне параллелді және сақиналы (радиалды) орналасады.
Остеондар аралық жасушалармен бірге ішінен (эндост жагынан)
сүйек табақшаларының ішкі қабатымен, ал сыртынан (периост
жағынан) қоршайтын табақшалардың сыртқы қабатымен жабылған
сүйек затының негізгі ортаңғы қабатын түзеді. Сыртқы кабатта сүйек
қабынан сүйек затына тесіп өтетін ерекше жолдар арқылы келетін қан
тамырлары бар. Мацерацияланған сүйекте көптеген қоректендіруилі
тесікилелер (foramina nutricia) көрінеді. Тесік арқылы өтетін қан тамырлар сүйектегі зат алмасуды қамтамасыз етеді.
Жәй көзбен көрінетін (кесілген жерден немесе рентгенограммада)
сүйектің ірілеу элементтері - сүйек затының аралық шабактары немесе
трабекулалар остеондардан түрады. Осы трабекулалар екі текті сүйек
69

71.

33 - с у р е т. С ү й ек т ің құры лысы
(үлгі).
1 substantia s p o n g io s a (trabecularis);
2 substantia com pacta;
3 - can a lis nutriens; 4 - for. nutriens.
34 - с у p e t. Кеуекті затта сүйектік
табақшалардың орналасуы (үлгі). Ортан
жіліктің проксималды шетінің
фронталды жазықтықтағы кесіндісі.
1 - қысатын сызыктар; 2 тартатын
сызықтар.
затын құрайды: егер трабекулалар тығыз жатса, он да тығыз тұтас зат,
substansia compacta алынады, ал егер трабекулалар бостау жатса, онда
кеуекті зат, substantia spongiosa (33-сурет).
Тығыз және кеуек заттардың таралуы сүйектің функционалдық
жағдайларына байланысты. Тығыз зат негізінен тірек (тіреуіш) және
қозғалыс (рычаг) міндетін орындайтын сүйектер мен олардың
бөліктерінде болады, мысалы, жілік сүйектердің диафиздерінде. Ал
үлкен көлемді жеңілдікпен қоса беріктікті сақтау керек болған
жерлерде, мысалы, жілік сүйектердің эпифиздерінде, кеуекті заттар
түзіледі.
Кеуекті заттың көлденең шабақтары белгілі бір реттілікпен және
сүйек пен оның бөлігінің функционалдық жағдайларына сәйкес
орналасады. Сүйектер екі жақты әсерге - қысым мен бұлшықеттердің
тарту күшіне ұшырайтындықтан, сүйек шабақтары - қысым мен тарту
күштері түсетін сызықтардың бойымен орналасады (34-сурет). Бүл
күштердің түрлі бағыттарына сәйкес әр түрлі сүйектер және олардың
бөліктерінің құрылысы да эр алуан болады. Бассүйектің жабынды
сүйектерінде (негізінен қорғаныш қызмет атқаратын) кеуекті заттың
қаңқаның 3 функциясын атқаратын, оны басқа сүйектерден өзге70

72.

ш с л е й т і н е р е к ш е с и п а т ы б о л а д ы . Б үл к е у е к за т л и п л о э ,
diploe
(к осар л ы ),
lamina
д е п а т а л а д ы , о й т к е н і о л ек і с ү й е к т а б а к ш а л а р ы н ы ң - с ы р т к ы ,
externa
lamina interna
ж ә н е і ш к і,
сүйск табакш алары нан
v itrea ,
деп
те
а р а с ы н д а о р н а л а ск а н б ү р ы с п іш ін д і
г ү р а д ы . Іш кі т а б а к ш а н ы ш ы н ы т ә р і з д і , la m in a
атайды ,
себебі
ол
бассүйек
зак ы м данғанда
сы рткы
т а б а к ш а ға К араганда оңай сы нады .
С үйек
ү я ш ы к т а р ы н д а ж і л ік
биологиялы к
дамуы на
корғау
ж әне
агзасы
ө с у ін е
майы
- к ан ж а с а у ж ә н е
болады .
каты сады .
Ол
Ж іл ік
сү й ек т ің
органи зм ді
коректенуі
сүйектерде
ж і л ік
майы
м ен
осы
с ү й е к т е р д і н к у ы с ы н д а б о л а д ы , с о н д ы к т а н о н ы ж і л ік м а й к у ы с ы , c a v i t a s
m ed u lla r is
деп
атайды .
С оны м ен
сү й ек т ің
бү к іл
іш к і
к е ң іс т іг і
агза
р е т і н д е г і с ү й е к т і ң а ж ы р а м а с б о л і г і н к ү р а й т ы н ж і л ік м а й ы м е н т о л т ы ры лған.
Ж і л і к м а й ы е к і т ү р л і б о л а д ы : к ы з ы л ж ә н е с а р ы . Қ ы з ы л ж і л ік м а й ы ,
m e d u l l a o s s i u m ru b ra, т о р л ы т і н н е н т ү р а т ы н н ә з і к к ы з ы л м а с с а т ү р і н д е
болады ,
(сүй ек
оны ң
түзақтары нда
к ан ж а с а л у ы н а
ж әне
қүрауш ы лар - остсобласттар, сүйек бүзуш ы
т ік ел ей
каты сты
ж асуш алы к
элем ен ттер
сүйек
ж асалуы на
- остеокласттар)
орналасады .
О нда
ж і л ік
м а й ы н а н б а с к а , с ү й е к т і ң іш к і к а б а т т а р ы н к о р е к т е н д і р е т і н к ан т а м ы р л а р
мен
нервтер бар.
Қ а н т а м ы р л а р м е н к ан э л е м е н т т е р і ж і л ік
майы на
қы зы л т ү с б е р е д і.
Сары
ж іл ік
майы ,
m ed u lla
osseum
fla v a ,
н е г із ін ен
май
ж асуш а-
л а р ы н а н т ү з іл е т ін д ік т е н сары т ү ст і б о л а д ы . Іш тегі н ә р е с т е м ен ж аң а
т у ғ а н б а л а д а т ек қы зы л ж іл ік м айы б о л а д ы . Бала ө с к е н сай ы н кы зы л
ж іл ік м а й ы б ір т е - б ір т е сары ж іл ік м а й ы м е н а у ы са д ы д а , е р е с е к а д а м н ы ң
ж іл ік
сү й ек т ер ін ің
С ү й ек сы рткы
қ уы ста р ы н д а тек сары
ж ағы нан, буы н
б ет т ер ін
ж і л ік
майы
ғана болады .
коспаганда, сүйек
кабы м ен,
p e r io ste u m , ж абы л ған .
Сүйек қабыгы
- с ү й е к т і сы рты н ан кор ш аған кы зғы лт түсті д ә н е к е р
т і н д і ж ұ қ а қ а б ы р ш а қ . О л е к і қ а б а т т а н : с ы р т к ы ж ә н е іш к і с ү й е к т ү з у ш і
к а б а т т а р д а н т ү р а д ы . С ү й е к қ абы ғы н е р в т е р м ен кан т а м ы р л а р ға б а й ,
с о н ы ң а р қ а сы н д а с ү й е к т ің қ о р ек т ен у і м ен к алы ңдап ө с у ін е қаты сады .
Қ о р е к т е н у к ө п м ө л ш е р д е с ү й е к қ а б ы н а н к ө п т е г е н к о р ек т ік т е с ік ш е л е р
( f o r a m i n a n u t r i c i a ) а р қ ы л ы с ы р т қ ы т ы ғ ы з з а т қ а ө т е т і н к ан т а м ы р л а р
есеб ін ен ,
ал
(к а м б и й л і)
сү й ек т ің
орналаскан
өсуі
і ш к і,
сүйекке
остеобласттар
ж анасы п
есеб ін ен
жатқан
іск е
қабатта
асы ры лады .
С ү й е к т ің б у ы н б е т т е р ін б у ы н ш е м ір ш е к т е р і, c a r tila g o a rticu la ris, ж а у ы п
ж атады .
массасы н
С ө й т іп ,
мүш е
қүрайты н
р е т ін д е г і
сүйек
тін і,
сүйек
ж іл ік
үғы мы на
майы ,
сүйек
с ү й ек т ің
кабы ғы ,
н е г ізг і
буы н
ш е м ір ш е г і ж ә н е к ө п т е г е н н е р в т е р м е н кан там ы р л ар ж атады .
71

73.

СҮЙЕКТІҢ ДАМУЫ
Кез келген сүйектің түзілуі мезенхима текті жас дәнекер тінді
жасушалар - остеобласттар есебінен жүреді, оларды басты тірек рөлін
атқаратын жасушааралық сүйек заты жасап шығарады. Қаңқа
дамуының үш сатысына сәйкес сүйектер дәнекер немесе шеміршек
тіндер негізінде дамиды. Сүйектенудің (остеогенездің) мынадай
түрлерін ажыратады:
1. Эндесмалды сүйектену (еп - ішкі, desme - байланыстырғыш)
алғашқы, жабынды сүйектердің дәнекер тіндерінде жүреді.
Болашақ сүйектің пішіні бар ұрықтың дәнекер тінінің белгілі бір
бөлігінде остеобласттардың әрекеті нәтежесінде сүйекті заттың
аралшъщтары (сүйектену нүктесі) пайда болады. Бірінші орталықтан
сүйектену үрдісі сүйекті заттың шет жақтарына қарай үстемелей өсуі
(аппозиция) арқылы сәуле тәрізденіп жан-жаққа таралады. Жабынды
сүйек қалыптасатын дәнекер тіннің беткі қабаттары сүйек қабығы
түрінде қалады, сүйек қабығы жағынан сүйек қалыңдап өседі. Мәселен,
су омыртқалыларында (мысалы, сүйекті балықтар) перихондралды
остеогенез арқылы барлық рычактардағы сияқты ең көп ауырлык
түсетін (сүйектенудің алгашқы ядролары) сүйектің тек ортаңғы бөлігі
сүйектенеді. Мұндай жағдай қосмекенділерділерде де байқалады, бірақ
оларда балықтарға қарағанда сүйектің ортаңғы бөлігінің көбісі
сүйектенеді. Құрлықта тіршілік етуге түпкілікті көшуге байланысты
қаңқаға көбірек функционалдық талаптар қойылады. Ол суға қараганда
құрлықта қозғалудың қиыдығына және сүйекке көбірек ауырлық
түсуіне байланысты. Сондықтан құрлықта тіршілік ететін омыртқалыларда екінші сүйектену нүктелері пайда болады, олардан бауырмен
жорғалаушылар мен құстарда эндохондралды отеогенез арқылы
сүйектердің шеткі бөлімдері де сүйектенеді. Сүтқоректілерде буындасуға қатысатын сүйектердің ұштарында, тіпті дербес сүйектену
нүктелері пайда болады. Мұндай рет адам онтогенезінде де сақталады,
онда да сүйектену функцияға байланысты және сүйектердің ауырлық ең
көп түсетін орталық бөліктерінен басталады.
Мәселен, қүрсақта дамудың екінші айында алғашқы нүктелер пайда
болады, олардан ең көп ауырлық көтеретін сүйектердің негізгі
бөліктері, яғни жілік сүйектердің денелері немесе диафиздер,
метафиздер және диафиздің ұштары дамиды. Олар пери- және
эндохондралды остеогенез арқылы сүйектенеді. Содан кейін туылуға
жақындағанда немесе туғаннан кейінгі алғашқы жылдары екінші
нүктелер пайда болады да, олардан эндохондралды остеогенез арқылы
жілікті сүйектердің буындасуына қатысатын сүйектердің үштары, яғни
эпифиздер түзіледі. Шеміршекті эпифиздің ортасында пайда болған
сүйектену ядросы жайылып өсіп, кеуекті заттан құралған сүйекті
эпифизге айналады. Бастапқы шеміршек тінінен бүкіл өмір бойы буын
72

74.

ш е м ір ш е г ін
күрайты н
эп и ф и зд ің
б е т ін д е
оны ң
жүка
кабаты
ғана
калады .
2 . П е р и х о н д р а л г іы с у й е к т е н у (p e ri - а й н а л а , c h o n d r o s - ш е м і р ш е к )
ш е м ір ш е к
кабы ғы ны ң
(p erich o n d riu m )
каты суы м ен
сү й ек т ін
ш е м ір -
ш ек ті б а с т а м а л а р ы н ы н сы рткы б е т ін д е ж ү р е д і.
Б о л а ш а к с ү й е к п іш ін д і м е зе н х и м а л ы к б а ст а м а ш е м ір ш е к т ін ін е н
т ү р а т ы н ж ә н е с ү й е к т ің ш е м ір ш е к т і м о д е л і сияқты “с ү й е к к е ” ай н ал ады .
Ш е м ір ш е к т і с ы р т ы н а н ж а б а т ы н ш е м ір ш е к қ абы ғы о с т е о б л а с т т а р ы н ы ң
ә р е к е т і н ә т е ж е с ін д е о н ы ң б е т ін д е , ш е м ір ш е к қ абы ғы н ы ң асты н д а сү й е к
т ін і п а й д а б о л ы п , ол б ір т е -б ір т е ш е м ір ш е к т ін д і ы ғы сты р ы п , ты ғы з
с ү й е к заты н т ү зе д і.
3. П е р и о с т а л д ы с у й е к т е н у с ү й е к т ің ш е м ір ш е к т і м о д е л ін ің с ү й е к т і
моделге
ауы суы м ен
(p e rio ste u m ),
е с еб ін е н
сүйек
ж ү р е д і.
ш е м ір ш е к
т ін ін ің
кабы ғы
одан
Сонды қтан
әрі
сүйек
карай
кабы ғы на
өсуі
перихондралды
сүйек
ж әне
айналы п
кабы гы ны ң
периосталды
о с т е о г е н е з д е р б ір ін е н с о ң б ір і ж ү р е д і.
4.
Эндохондралды
суйект ену
(гр ек ш е
endo
-
іш к і,
chondros
-
ш е м ір ш е к ) т ам ы р л ар ы б ар ш е м ір ш е к б а ст а м а л а р ы н ы ң іш ін д е ж ү р е д і.
С ү й е к т ү з у ш і т ін т а м ы р л а р ы м ен б ір г е ш е м ір ш е к қ абаты н а е н е оты р ы п ,
алды н
ала
м о д ел ін ің
ізб ест ен ген
орталы ғы нда
ш е м ір ш е к т і
сүйектену
бүзы п,
н ү к т есін
сү й ек т ің
т ү зед і.
ш е м ір ш е к т ің
Эндохондралды
с ү й е к т е н у ү р д і с і н і ң о р т а л ы қ т а н ш е т к е к а р а й т а р а л у ы к е м ік с у й е к зо т ы н
т ү з у г е ә к е л е д і. Ш е м ір ш е к с ү й е к к е т ік ел ей а й н а л м а й д ы , ол б ү зы л ы п ,
ж аң а, с ү й е к т ін ім е н алм асады .
Сүйек тенудің сипаты мен реті де организмнің қоршаған ортага
бейімделінуіне байланысты.
Балаларда, жас өспірімдерде, тіпті ересектерде косымша сүйектену
аралшықтары пайда болып, олардан бұлшықеттер мен байланыстырғыштардың бекуінен ауырлық түсетін сүйектің бөліктері
сүйектенеді, олар а п о ф и з д е р деп аталады. Мысалы, ортан жіліктің
ұршығы немесе тек ересектерде ғана сүйектенетін бел омыртқалар
өсінділеріндегі қосымша нүктелер.
Сондай-ақ сүйектің қүрылысына байланысты сүйектену сипаты да
оның қызметіне байланысты. Мәселен, негізінен кеуек сүйек затынан
түратын сүйектер мен сүйек бөліктері де (омыртқа, төс, білезік және
тілерсек сүйектері, жілік сүйектердің эпифиздері және баскалары)
эндохондралды жолмен сүйектенеді де, ал әрі кеуек әрі тығыз заттан
құралған сүйектер мен олардың бөліктері (бассүйектің негізі, жілік
сүйектердің диафиздері және т. б.) эндо- және перихондралды суйек­
тену жолдарымен дамиды.
Адамның біркатар сүйектері жануарларда жеке болатын сүйектердің қосылуының өнімі болып табылады. Осы косылу үрдісінің
көрінісі ретінде мүндай сүйектердің дамуы мөлшері мен орналасқан
жері жағынан қосылған сүйектерге сәйкес келетін сүйектену ошақ73

75.

тарының есебінен жүреді. Мәселен, адамның жауырын сүйегі қарапайым құрлықта тіршілік ететін омыртқалылардың иық белдеуіне
қатысатын екі сүйектен (жауырын мен коракоид) дамиды. Осыған
сәйкес жауырындағы негізгі сүйектену ядроларынан баска онын
тұмсық тәрізді өсіндісінде (бұрынғы коракоид) сүйектену ошақтары
пайда болады. Үш сүйектен қосылатын самай сүйегі сүйек ядроларының үш тобынан сүйектенеді. Сөйтіп, әрбір сүйектің сүйектенуі,
оның филогенезінің функциялық даму үрдісін бейнелейді.
Сүйектің өсуі. Организмнің ұзақ уақыт өсуі және ұрықтағы мен
ақырғы қалыптасқан сүйектің көлемі және пішіні арасындағы
айырмашылық соншалық, бүкіл өсу бойында оны қайта құрылуға
мәжбүр етеді, қайта құрылу үрдісінде жаңа остеондар түзілуімен қатар
ескі остеондардың таралып-жойылуы (резорбция) үрдісі жүреді,
олардың қалдықтарын жаңадан түзілген остеондардың арасынан көруге
болады. Таралып-жойылу сүйектегі ерекше жасушалардың - остеокласттардың әрекетінің нәтижесі болып табылады.
Соңғылардың жүмысының нәтижесінде диафиздің бүкіл эндохондралды сүйегі таралып-жойылады да, онда куыс пайда болады.
Перихондралды сүйек қабаты да таралып, жойылады, бірақ жойылатын
сүйек тінінің орнына сүйек қабығы жағынан оның жаңа қабаттары
түзіледі. Соның нәтижесінде жас сүйек қалыңдап өседі.
Бүкіл балалық және жасөспірімдік кезеңде эпифиз бен метафиздін
арасында эпифизарлық шеміршек немесе өсу табақшасы деп аталатын
шеміршек қабаты сақталады. Осы шеміршектің есебінен аралық
шеміршек затын түзетін оның жасушаларының көбеюі арқасында сүйек
ұзына бойына өседі. Кейін жасушалардың өсуі тоқтайды, эпифизарлық
шеміршек сүйек тініне орын беріп, метафиз эпифизбен қосылады,
сөйтіп синостоз пайда болады.
Сөйтіп, сүйектің сүйектенуі мен өсуі қарама-қарсы аппозиция,
резорбция жасау және бұзу функцияларын атқаратын остеобласттар
мен остеокласттардың тіршілік әрекеті нәтежесі болып табылады.
Сипатталған даму мен атқаратын қызметіне сәйкес әрбір жілік
сүйектердің мынадай бөліктерін ажыратады.
1.
Сүйектің денесі, диафиз, негізінен тірек және қорғаныс функциясын атқаратын, ересектерде сары жілік майы бар сүйек түтігі. Түтіктің
қабырғасы тығыз тұтас заттан тұрады, онда сүйек табақшалары бірбіріне өте жақын орналасып, тығыз масса түзеді.
Диафиздің тығыз заты екі түрлі сүйектенуге сәйкес екі қабатқа
бөлінеді: 1) сыртқы қыртысты (cortex - қыртыс) қабат шеміршек қабығы
мен сүйек қабығынан перихондралды сүйектену арқылы пайда болады,
оны қоректендіретін қан тамырларды да содан алады; 2) ішкі қабат
эндохондралды сүйектену арқылы пайда болады, қоректі жілік майы
тамырларынан алады.
74

76.

Э пиф и зарлы к
метафиздер.
ш е м ір ш е к к е ж а н а сы п
ж аткан д и а ф и зд ін ұш тары
О л а р д и а ф и з б е н б ір г е д а м и д ы , б ір а к с ү й е к т е р д ің ү зы н а
б о й ы ө с у і н е к а т ы са д ы ж э н е к еу ек за т та н , su b sta n tia s p o n g io s a , т ү р а д ы .
2. Ә р б ір ж іл ік с ү й е к т ін эп и ф и за р л ы к , ш е м ір ш е к т ің б а с к а ж ағы н а
орн ал аск ан , буы н ды к үш тары
ж іл ік
майы
бар
к ем ік
заттан
тифиздер
түрады ,
д е п аталады . О л ар д а кы зы л
б ір а к
м етаф издерден
өзгеш е
эп и ф и з ш е м ір ш е г ін ің ор тасы н да бастам асы каланаты н д е р б е с сүй ек т е н у н ү к т ес ін е н эн д о х о н д р а л д ы ж ол м ен дам иды ; оларды ң сы рты нда
б у ы н т ү з у г е қаты саты н буы н д ы к беті болады .
3.
Э п и ф и зд ің
касы на
орналаскан
сүйек
бүды рлары
апофиздер,
о л а р ғ а б ү л ш ы қ е т т ер м ен б а й л а м д а р б ек и д і.
А поф издер
оларды ң
ш е м ір ш е г ін д е
дербес
каланған
сүйектену
н ү к т е л е р ін е н э н д о х о н д р а л д ы ж о л м е н п а й д а б о л а д ы ж ә н е к еуек ті заттан
құралған.
Ж іл ік т е н б а с қ а , б ір а қ б ір н е ш е с ү й е к т е н у
н ү к т е л е р ін е н
дамиты н
с ү й е к т е р д е д е о с ы н д а й б ө л ік т ер д і аж ы ратуға болады .
СҮЙЕКТЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ
Қ а ң қ а д а м ы н а д а й б ө л ік т е р д і аж ы ратады : түл ға қаңкасы (ом ы р тқ алар, қ абы р ғал ар , т ө с ), бас қаңқасы (б а с с ү й е к
пен б ет сү й ек тер і);
қ ол -ая қ с ү й е к т е р і - иық б е л д е у і (ж ауы ры н, б ү ға н а ) ж ә н е ж а м б а с б е л д е у і
( ж а м б а с а с т а у ы ) ж ә н е қ о л с ү й е к т е р і (т о қ п а н ж іл ік , ш ы н так ж іл ік , к әр і
ж іл ік ж ә н е қ о л ұ ш ы ), аяқ с ү й е к т е р і (о р т а н ж іл ік , си р а к с ү й е к т е р і ж ә н е
аяқ ұ ш ы ).
Ересек
2 00-ден
адамны ң
қ а ң қ а сы н а к ір ет ін
ж екелеген
с ү й е к т е р д ің саны
а са д ы , о л а р д ы ң 3 6 -4 0 д е н е н ің ор та сы зы ғы
бойы м ен
орна­
л а ск а н ж ә н е тақ, қалғандары - ж ү п сүй ек тер .
С ы р тқ ы п іш ін і ж а ғы н а н с ү й е к т е р ү зы н , қы ска, ж ал п ак ж ә н е аралас
болады
(3 5 -су р ет).
А л а й д а Г а л е н н ің д ә у ір ін е н б а ст а п с ү й е к т е р д і тек бір ғана б е л г іс і
(сы р тқ ы
п іш ін і)
анатом ияны ң
бойы нш а
бөлу
ф о р м а л и зм ін ің
б ір ж а қ т ы
мы салы
ж әне
болы п
ескі
сипаттамалы к
табы лады .
С үйектерді
к е з-к е л г е н а н а т о м и я л ы қ ж ік т е у қ ү р ы л у ға т и іст і үш п р и н ц и п н е г ізін д е
а ж ы р а т у керек: п іш ін і (қ ү р ы л ы сы ), қ ы зм еті ж ә н е д а м у ы . О сы т ү р ғы д а н
с ү й е к т е р д і ң м ы н а д а й ж і к т е л у і н б е л г і л е у г е б о л а д ы ( М . Г. П р и в е с ) .
I. Ж і л і к с ү й е к т е р . О л а р ж і л і к - м а й л ы к у ы с ы б а р т ү т і к т ү з е т і н
к еу ек ті ж ә н е ты ғы з заттан түрады ; барлы қ үш ф ункцияны аткарады
(т ір е к , қ о р ғ а н ы ш , қ о з ғ а л ы с ). О л а р д а н ү зы н ж іл ік с ү й е к т е р (т о қ п а н ж іл ік
ж ә н е к ә р і ж іл ік , о р т а н ж іл ік ж ә н е асы қты ж іл ік ) т ір е у іш , ү зы н қ о зға л ы с
р ы ч а г т а р ы б о л ы п т а б ы л а д ы ж ә н е д и а ф и з д е н б а с к а с ы н ы ң екі э п и ф и з д е
э н д о х о н д р а л д ы с ү й е к т е н у ош ақтары б ол ад ы (б и эп и ф и за р л ы сү й ек тер );
қы сқа
ж іл ік т е р
(б іл е з ік ,
т іл ер сек ,
саусақ,
бакай
сү й ек т ер і)
қы сқа
75

77.

35 с у р е т. С ү й ек т ер д ің п іш ін д ер і.
1 - ұзы н (т ү т ік т і) сү й ек , 2 - ж алпақ сү й ек , 3 - қы сқа (к ем ік т і) сү й ек ,
4 - қалы птан ты с (ар ал ас) сүй ек .
қозғалыс рычагтары болып табылады; эпифизде ғана болады (моноэпифизарлы сүйектер).
II.
Кемік сүйектер. Негізінен тығыз заттың жұқа қабатымен
жабылған кемік заттан құралған. Олардың ішінде ұзын кемік сүйектер
(қабырға, төс) мен қысқа кемік сүйектерді (омыртқа, білезік, тілерсек
сүйектері) ажыратады. Кемік сүйектерге тобық сүйектер, яғни күнжіт
өсімдігінің дәндеріне ұқсас сүйектер жатады, олардың аттары осыдан
шыққан (тізе тобығы, бұршақ пішінді сүйек, қол мен аяқтың саусақ,
бақайларының тобық сүйектері); олардық атқаратын қызметі - бұлшықеттердің жұмысы үшін тетік болу; дамуы - сіңір қабатында
эндохондралды жолмен жүреді. Тобық сүйектер буындардың маңайында орналасады, олардың түзілуіне қатысып, қозғалуына жәрдемдеседі, бірак қаңқа сүйектерімен тікелей байланыспаған.
76

78.

III. Ж а л п а к с ү й е к т е р :
а) б а с с ү й е к т ін
жалпак
сүйектері
(м аң дай
ж әне
ш еке
с ү й ек т ер і)
н е г і з і н е н к о р г а н ы ш к ы з м е т і н а т к а р а д ы . О л а р т ы ғ ы з з а т т ы н екі ж ү к а
табакш асы нан
түрады ,
оларды н
арасы нда
диплоэ,
d ip lo e
вена
т а м ы р л а р ы ү ш і н ө з е к т е р і б а р к е у е к за т б о л а д ы . Б үл с ү й е к т е р д ә н е к е р
т ін н е г із ін д е д а м и д ы (ж а б ы н с ү й е к т е р );
ә ) иы қ, ж а м б а с б е л д е у л е р ін ің ж ал п ак с ү й е к т е р і (ж ауы р ы н . ж а м б а с
с ү й е к т е р і) т ір ек ж ә н е кор ған ы ш
к ы з м е т і н а т к а р а д ы , н е г і з і н е н к е м ік
за т т а н к үр ал ған ; ш е м ір ш е к т ін н е н д а м и д ы .
IV .
Аралас
сүйектер.
функциялары ,
н е г із ін
күры лы сы
күрайты н
О ларға
ж әне
сү й ек т ер і)
б ір н еш е
дамуы
әр
жатады .
б ө л ік т ер д ен
түрлі
Аралас
косы латы н,
сүйектер
сүйектерге
(бассүй ек
іш ін а р а
э н д е с м а л д ы , іш ін а р а э н д о х о н д р а л д ы д а м и т ы н б ү ғ а н а н ы д а ж а т к ы зу ға
болады .
СҮЙЕКТЕРДІ РЕНТГЕНМЕН ТЕКСЕРУ
М а ц е р а ц и я л а н ғ а н с ү й е к т е р д і қ ар аған да, ол а р д ы ң тек сы рткы түрі
ж ө н ін д е
аралап
ғана т ү с ін ік
кесу
керек.
б е р іл е д і;
оны н
Рентгенм ен
іш к і к ү р ы л ы с ы н
каңқаны
з е р т т е у ү ш ін
зерттегенде
т ік ел ей
т ір і
а д а м н ы ң т а б и ғ и а н а т о м и я л ы қ қ а т ы н а с т а р ы н б ү з б а й - а к іш к і д е , с ы р т к ы
да құры лы стары н аны қтауға болады .
Рентгенограм маларда
ты ғы з
ж әне
к ем ік
заттар
айкы н
к ө р ін ед і.
Б ір ін ш іс і т ы ғ ы з қ а б а т т ы ң ж а зы қ т ы ғ ы н а с ә й к е с айқы н қ а р а м а -к а р сы
( к о н т р а с т ы ) к ө л е ң к е б е р е д і , ал к е м і к з а т а й м а ғ ы н д а к ө л е ң к е т о р т ә р і з д і
б о л а д ы . Ж і л і к с ү й е к т е р д і ң э п и ф и з д е р і н і ң т ы ғ ы з за т ы м е н
н е г ізін ен
к ем ік зат тан қ ү р а л ға н с ү й е к т е р д ің (б іл е з ік , т іл е р с е к , о м ы р тк а ) ты ғы з
заты к ем ік затты ж и е к т е й ж атқан ж ү қ а қабат т ә р із д і. Бүл ж ү к а б у ы н
о й ы с т а р ы н д а б у ы н б а с т а р ы н а қ ар аған да қ а л ы ң д а у к ел ед і.
Ж іл ік
с ү й ек т ер д ің
д и а ф и зд е р ін д е
ты ғы з
затты ң
қалы ңды ғы
әр
т ү р л і: о р т а т ү с ы н д а қ а л ы ң д а у , ш е т т е р ін е қарай ж ің іш к е р е д і. С о н ы ң
ө з ін д е т ы ғы з қ абатт ы ң екі к ө л ең к есі арқ асы н да сү й е к т ің ж алпы ф он ы
к ө л е ң к е с і н д е б ір ш а м а ж а р ы қ т а л ғ а н т ү р д е ж іл ік қ у ы сы б а й к а л а д ы . Е гер
аталған
қуы с
күбы лы сты ң
б ү к іл
бар
үзы на
ек ен ін
бойы на
к ө р сет ед і.
байқалмаса,
бүл
Д и а ф и зд ер д ің
патологиялы к
ты ғы з
заты ны ң
р е н т г е н о л о г и я л ы қ к ү р ы л ы м ы ай қ ы н , т е г іс . Б ай л ам м ен б ү л ш ы к е т т е р д ің
б е к и т ін ж е р л е р ін д е с ү й е к т е н у к о н т у р л а р ы т е г іс е м е с . Д и а ф и з д е р д ің
т ы ғ ы з қ а б а т ы ф о н ы н д а қан там ы р л ар ө з е к т е р ін е с ә й к е с к ел етін ж ү к а
ж а р ы қ ж о л а к т а р б а й қ а л а д ы . О л а р ә д е т т е к и ғаш о р н а л а са д ы : ү зы н кол
ж і л і к т е р і н д е ш ы н т а қ б у ы н ы н а ж а қ ы н д а у ж ә н е с о л б а ғ ы т т а ; ү з ы н аяк
ж і л і к т е р і н д е т і з е б у ы н ы н а н ә р і к а р а й ж ә н е а л ы с т а у ; қ о л ү ш ы м е н аяк
ү ш ы н ы ң қ ы сқ а т ү т ік ш е с ү й е к т е р ін д е н ағы з эп и ф и зі ж о к үш ы н а қарай
ж әне
ж ақы ндау
орналасады .
К ем ік
зат р е н т г е н о г р а м м а д а
арасы нда
77

79.

жарықтары бар сүйек шабақтарынан тұратын тұзақты тор тәрізді. Бұл
тордың сипаты сығылу және созылу сызықтарына сәйкес осы бөліктегі
сүйек табақшаларының орналасуына байланысты.
Сүйек жүйесін рентгендік зерттеу шеміршек немесе дәнекер тін
негізінде сүйектену нүктелері пайда болған кезде, құрсақта дамудың
2-ші айында мүмкін болады.
Сүйектену нүктелерінің пайда болуы рентгенограммада оңай анықталады, соның өзінде шеміршек тінмен қоршалған бұл нүктелер жеке
сүйек үзіктері сияқты көрінеді. Олар сүйектің сынуы, жарылуы немесе
некрозы (өліеттенуі) туралы қате диагноз қоюға себеп болуы мүмкін.
Осыған байланысты сүйектену нүктелерін, олардың пайда болу мерзімдері мен тәртібін білудің практикалық маңызы зор. Сондықтан сүйектену
барлық тиісті жерлерде мәйіттерді анатомиялык зерттеу деректері емес,
рентгенанатомия (тірі адамды зерттеу) негізінде баяндалады.
Қосалқы сүйектену нүктелері сүйектің негізгі бөлігімен қосылмағанда, олар өмір бойы жеке тұрақсыз немесе қосымша сүйектер
түрінде сақталуы мүмкін. Оларды рентгенограммада байқау диагноздық қатеге себеп болуы мүмкін.
Барлық негізгі сүйектену нүктелері қаңқа сүйектерінде пубертаттық
кезең деп аталатын жыныстық пісіп-жетілудің басталуына дейін пайда
болады. Пубертаттық кезеңнің басталуымен эпифиздердін метафиздермен бітісіп өсуі, яғни сүйек эпифизін сүйек метафизімен қосатын
синхондроздың синостозға айналуы басталады. Бұл рентгенде эпифизді
метафизден бөлетін эпифиздік шеміршекке сәйкес келетін метаэпифизарлық аймақта жарықтың біртіндеп жоғалуынан білінеді.
Синостоз толық аяқталғанда бұрынғы синхондроздың орнын аныктау
мүмкін болмайды.
Сүйектердің ңартаюы. Қартайғанда сүйек жүйесі едәуір өзгеріске
ұшырайды. Бір жағынан, сүйек табақшалары санының азайып, сүйектің
босауы (остеопороз) байқалады, екінші жағынан, сүйек өсіндісі
(остеофиттер) түрінде сүйектің артық пайда болуы және буын
шеміршегінде, байламында және сіңірлерінің сүйекке бекитін жерінде
ізбестену жүреді. Осыған сәйкес сүйек-буын аппаратының қартаюының
рентгендік суреті мынадай өзгерістерден құралады, оларды патологиялық белгілер деп түсінбеу керек.
1. Сүйек заты солуына байланысты өзгерістер: 1) остеопороз
(рентгенограммада сүйек мөлдірлеу көрінеді); 2) буын бастарының
деформациясы (дөңгелек пішінінің жоғалуы, жиектерінің “мүжілуі”,
“бұрыштар” пайда болуы).
2. Сүйекке жанасқан дәнекер тінді және шеміршекті түзілістерде
ізбестің артық мөлшерде жиналуы; 2) сіңірлердің бекіген жерлерінде
ізбестену әсерінен кедір-бұдырдың көбеюі; 3) сүйек өсінділері
байламдардың сүйекке бекитін жерлерінде ізбестенуі салдарынан
түзілетін остеофиттердің болуы.
78

80.

Бұл сипатталған өзгерістер, әсіресе омыртка мен саусактарда
айкын байкалады. Қаңканың баска бөлімдерінде негізгі картаюдын
үш рснтгендік белгісі байкалады. остеопороз, сүйек кедір-бүдырының көбеюі және буын саңылауының тарылуы. Біреулерде
картаюдың бүл белгілері ерте (20-40 жаста), баскаларда кештеу
(60-70 жаста) білінеді.
С ү й ек ж ү й е с ін ің о н т о ген езі туралы баяндалған жалпы дер ек тер д і
к ор ы та к ел е, тек м ә й іт м атери ялы н зер т т еу ге К араганда р ен т ген м ен
зерттеу
қаңқаны ң
дамуы н
зерттеуге
м ү м к ін д ік
қалы пты
морф ологиялы к
береді
жүмы с
деуге
іст еп
түрған
болады .
ө згер іст ер
к езін д е
Соны ң
байкалады :
ө зін д е
1)
т ер ең ір ек
б ір к атар
н е г ізг і
ж әне
қ о с ы м ш а с ү й е к т е н у н ү к т е л е р ін ің п ай д а б о л у ы ; 2) о л а р д ы ң б ір -б ір ім е н
б іт іс іп ө с у і; 3) с ү й е к т ің картты к и н в о л ю ц и я сы .
Сипатталған өзгерістер сүйек жүйесінің жаска байланысты
қалыпты өзгерістерінің көрінісі болып табылады. Демек, “норма”
дегенді ересек адаммен гана шектемей, оны кайсыбір бірыңғай тип деп
қарастыру керек. Бұл ұғымды барлық жаска да колдану қажет.
Сүйектің дамуы қанайналым жүйесіне де тығыз байланысты.
Бірінші сүйектену нүктесінің пайда болуынан бастап синостозданудың
аяғына дейінгі бүкіл сүйектену үрдісі кантамырлардың катысуымен
жүреді, олар шеміршекке өтіп, оның бүзылып, сүйек тінімен алмасуына
жәрдемдеседі. Соның өзінде сүйек табакшалары тиісті қантамыр үшін
орталық өзегі бар остеондар түзе отырып, қантамырларының айналасына белгілі бір ретпен орналасады. Демек, сүйек кантамырлардың
айналасында пайда болады. Артериялар мен веналардың жүретін жолы
мен маңайында сүйектерде тамыр өзектері мен жүлгелердің түзілуі
осымен түсіндіріледі.
Туғаннан кейін сүйектену мен оның өшуі де канмен қамтамасыз
етілуге тығыз байланысты. М. Г. Привестің зерттеулері көрсеткендей,
сүйектің жас келуіне қарай өзгеруінің қан арнасының тиісті өзгерістеріне байланысты бірнеше кезеңдер болады.
Сүйектердің пішіні мен күйіне ішкі ағзалар да эсер етеді, олар үшін
сүйектер өзектер, жүлгелер, шүңқырлар және т. б. түзеді. Қаңқа мен
ағзалардың түзілуі эмбрионнан басталады. Олар даму барысында
бір-біріне эсер етеді де, ағзалар мен олар жайғасатын орындар
бір-біріне сәйкестенеді, мысалы, кеуде торы мен өкпе, жамбас астауы
мен оның ішіне жайғасқан ағзалар, бассүйек пен ми және т. б. Бүкіл
қаңқаның дамуын осы түрғыдан қарастыру керек.
79

81.

ҚАҢҚАНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ДАМУЫНА
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
Адам еңбек үрдісінде қол, аяқ, саусақ, бақай және т. б. осы сияқты
өзінің табиғи құралдарын іс-қимылға қосады. Еңбек құралдарын жасау
арқылы ол дененің табиғи мүшелерінің құрылысын өзгерте отырып,
оларды толықтыра, ұзартатын жаңа жасанды құралдар алады және
адамның өзі
сонымен бір мезгілде өз табиғатын өзгертеді” (Маркс
К., 2-басылым, 23-том, 188-бет). Демек, еңбек үрдістері тұтастай адам
денесіне, сүйек жүйесін коса, оның қозғалыс аппаратына едәуір әсерін
тигізеді.
Қаңқаға бұлшықеттердің жұмысы күшті эсер етеді. Сіңірлердің
бекитін жерлерінде бұдырлар (төмпешік, өсінді, бұдыр), ал бұлшықет
будаларының бекіген жерлерінде тегіс немесе ойыс беттер (шұңқырлар)
түзіледі. Бұлшықет неғұрлым дамыса, олардың бекіген жерлері сүйекте
соғұрлым айқын білінеді. Міне, сондықтан бұлшықеттің бекуімен
байланысты сүйек бедері балаға қарағанда ересек адамда, әйелге
қарағанда еркек адамда күштірек байқалады.
Бұлшықеттің дене жаттығулары мен кәсіби жұмыс кезіндегідей ұзақ
және жүйелі жиырылуы біртіндеп нерв жүйесінің рефлекстік механизмі
арқылы сүйектегі зат алмасуын өзгертеді, соның салдарынан сүйек
затының жұмыстық гипертрофиясы деп аталатын ұлғаюы байқалады.
Бұл сүйектердің үлкен-кішілігі, пішіні және құрылысының өзгеруіне
себеп болады, оны тірі адамдардан рентген арқылы оңай аныктауға
болады.
Д е н е ш ы ны қ ты рум ен ай н ал ы саты н дар ды ң қаңқасы он ы м ен шұғылда н б а й т ы н д а р ға қарағанда е д ә у і р т ә у і р дам ы ған . Д е н е бітім і мыктылау
бал ал ар да д е н е бітім і ә л с і з д е у балаларга қарағанда қаңқа ж ү й е с і ә л д е қ а й д а
ж ақсы ж е т іл е д і. Т и ім д і д е н е ж атты ғулары , қимы лдары арқасы нда баланы ң
қаңқасы , к е у д е торы на коса барлы қ б ө л ім д е р і ж ақсы дам ы п , м ұны ң өзі оларды ң
іш ін е ж ай ғасқ ан өм ір л ік маңы зды ағзалар ды ң (ж ү р ек , өк п е ) д а м у ы н а қолайлы
э с е р е т е д і. Д е м е к , қаңқаны ң д ам уы туралы д е р е к т е р м ектеп гигиенасы үш ін өте
м аңы зды . Д е н е қимылы ә с е р ім е н с ү й е к т е р д ің ө з г е р у і ф ун к ц и он ал ды қ
ж а ғ д а й л а р д ы ң н ә т и ж е с і бол ы п табы лады . Бүған м ы н адай д ә л е л келтіруге
б ол ады . Е гер си м м етр и я л ы аяқ-қолдарға б ір д е й ж үк т ү с с е он д а оларды ң
с ү й е к т е р і д е екі ж ағы нан б ір д е й қалы ңдайды . Егер о ң н е м е с е сол қолға н е м е с е
оң не со л аяққа к өбір ек ж үк т ү с с е , о н д а ауырлық к өбірек түск ен аяқ не кол
к өбір ек ж у а н д а й д ы . Д е м е к , с ү й е к заты ны ң дам уы д ә р е ж е с і н д е туа біткен
ф ак торлар (оңқайл ы қ, солақайл ы қ) ғана е м е с , с о н ы м е н б ір г е туған н ан кейінгі
адам н ы ң б үк іл ө м ір бой ы д е н е е ң б е г ін ің сипаты да ш еш у ш і рөл атқарады.
Бұл заң ды лы қ физикал ы қ ж атты ғул ар арқылы с ү й е к т е р д ің ө с у ін е бағдарлы
э с е р е т е оты ры п, адам д е н е с ін ің ү й л е с ім д і д а м у ы н а к өм егін ти гізеді.
С ү й е к т е р д ің практикалық ә с е р і д е , б ір ж ағы нан, ос ы н д а жатыр. С ү й е к т е р д ің
зақ ы м дан ул ар ы н ы ң б іт іп -ж а зы л у ы н а к ө м ек т есетін ем дік д е н е ш ы ны қты ру да
осы заңды лы ққа н е г із д е л г е н .
С ү й е к т ің ф ор м а т ү з іл у д е г і ф ун кция ны ң р өл ін ің жарқын мы салы на
сы ны қтан кейінгі патол огиялы қ б у ы н н ы ң т ү з іл у і жатады . С үй ек сы ны қтары ны ң
80

82.

бітісмеуі жагдайында, олардын үштары үзак уакыт бір-біріне үйкелуі
н әти ж есін де бүлшыкеттердін жиырылуы әсерімен т е п с буын беттері
піш індеріне ие болып, бүрынғы сынган жерде жалган буын (псевдоартроз)
күрады. Егер асык жіліктін бөлігін баска, токпан немесе ортан жіліктін орнына
кондырсақ, онда ауыстырылып кондырылған сүйек бөлігі (трансплантат)
біртіндеп сол кондырған сүйектің күрылысына не болады. Ауыстырылып
қондырылған бөліктің архигектоникасы трансгілантатка койылатын жаңа
функциялык талаптарға сәйкес кайта күрылады.
Қаңка жүйесінің дара өзгергіштігі биологиялык та, әлеуметтік те
факгорларга байланысты. Организм сырткы орта факторларын биологиялык
жагынан қабылдаи, ол канканын кайта күрылуына әкеледі. Сүйек тінінің кайта
күрылуы аркылы өзгеріп отыратын функциялык кажеттіліктерге бейімделу
кабілеті сүйектердің биологиялык өзгергіштігінің себебі, ал жүктеме сипаты,
еңбектің ауыр-жеңілдігі, адамның түрмыс-тіршілік калпы және баска
әлеуметтік сәттер осы өзгергіштіктің әлеуметтік себептері болып табылады.
Сөйтіп, сүйек дегенім із өте бір пластикалы мүшелерінің бірі, ол ішкі және
сыртқы факторлардың әсерімен
едәуір өзгерістерге үшырайды.
Бүл
өзгерістердің көбісі рентген аркылы айкындалады да, сондыктан канканын
рентгендік көрінісі бірсыпыра деңгейге организм тіршілігін бейнелейтін айна
тәрізді.
Еңбек және түрмыс жағдайларын есепке ала отырып, сүйектердің
қалыпты күрылымын зерттеудің нормадан тысқары күшті ауырлыктың
салдарынан норманың патологияға ауысуы туралы мәселені шешуде
үлкен маңызы бар. Анатомия ғылымының мүндай багыты түрлі кәсіби
адамдар анатомиясы деп аталады (М. Г. Привес).
ТҰЛҒА ҚАҢҚАСЫ
Барлық омыртқалыларда тұлғаның тірек-кимыл аппаратының
элементтері chorda dorsalis және нерв түтікшесі жандарында орналасатын дорсалды мезодерманың бірінші сегменттерінен (сомиттерінен) дамиды. Сомиттің медиовентралды бөлігінен пайда болатын
мезенхима (склеротом) хорда айналасында қаңқа түзілуге кетеді, ал
бірінші сегменттің ортаңғы бөлігі бүлшыкеттер түзеді (сомиттің
дорсолатералды бөлігінен дерматом түзіледі). Шеміршек, ал кейін
сүйек қаңқасы түзілгенде бүлшықеттер (миотомдар) қанканың қатты
бөліктерінен тірек алады, олар осының салдарынан бүлшыкет
сегменттерімен кезектесе ауыса отырып, метамерлі орналасады.
Әрқайсысы ең жақын екі көрші склеротомдардың жартыларынан пайда
болып, омыртқалар деп аталатын үзына бойы сегменттер қатарынан
қүралатын омыртқа бағанасы - дененің біліктік каңқасы осындай
принцип бойынша қүралған. Төменгі формаларда немесе адам
ұрығының дамуының бас кезінде байқалатындай, өзінің қарапайым
түрінде омыртқа шеміршекті түзілістерден - хорданың дорсалды және
вентралды жақтарында метамерлі орналасатын дене мен невралды
доғадан түрады.
6 — 21 0
81

83.

Одан арғы эволюция барысында омыртқалардың жеке элементтері
өсіп келіп, бұл екі түрлі нәтижеге әкеледі: біріншіден, омыртқаның
барлық бөліктерінің қосылып кетуіне және екіншіден, хорданы
ығыстырып, оны омыртқалардың денелерімен ауыстыруға әкеледі.
Омыртқа денелері хорданы айнала қоршай өсіп, оны қысады, соның
нәтижесінде, ол омыртқалар үшін байланыстырушы маңызын жоғалтып, омыртқа аралық дискілер ортасындағы сілікпетәрізді ядро (nucleus
pulposus) түрінде сақталып, негізінен жоғалады. Жоғарғы (невралды)
доғалар жұлынды жан-жағынан қамтып, тақ қырлы және жұп буындық
(2 жұп) және көлденең өсінділер түзе отырып, қосылып кетеді. Төменгі
(вентралды) доғалар қабырғалар түзеді, олар дененің жалпы қуысын
қамти отырып, бұлшықет сегменттері арасындағы аралықтарда
(миосептерде) орналасады. Омыртқа шеміршек кезеңін өтіп, сүйектенеді, тек омыртқа денелері арасында ғана оларды байланыстыратын
омыртқааралық шеміршек қалады.
Омыртқа бағанасының эволюциясы құрлықтағы тіршілік қалпына
ауысуға және дененің жер бетіне қол-аяқтары арқылы қозғалуына
байланысты, оның бөлімдерінің дифференциациялануы жолымен
жүреді. Суда тіршілік ететін жануарларда (балықтарда) дене және
құйрық бөлімдерін ғана ажыратады. Балықтарда мойын жоқ, барлық
омыртқалыларда қабырға болады; қозғалмайтын бас тікелей денеге
ауысып, бұл дененің алдыңғы бөлігіне суда қозғалуға қолайлы орнықты
өткізгіш пішін береді. Құрлыққа ауысумен (қосмекенділерден бастап)
бас қозғалу қабілетіне ие болады. Осыған байланысты оған жақын
жатқан қабырғалар жоғалып, омыртқалардың көлденең өсінділерінің
қабырға бөлігі түрінде сақталады. Басқа жақын жатқан омыртқалар
мойын омыртқаларына ауысып, омыртқаның мойын бөлімі түзіледі.
Құрлықтағы жануарларда қозғалмалы мойынның пайда болу фактісі
қайтадан суда тіршілік етуге көшкен сүтқоректілерде (мысалы,
киттерде) мойын омыртқалары бітісіп кетіп, мойын жоғалады деуге
болады, ал бас өзінің қозғалғыштығын жоғалтады.
Дамыған қабырғалардың сақталуы омыртқа бағанасының қабырға
бөлімінің (кеуде бөлімі деп аталған) бөлінуіне әсерін тигізді, өйткені
қабырғалар тек осы бөлімде ғана сақталып қалып, ал басқа бөлімдерде
олар омыртқалардың көлденең өсінділеріне қосылып кеткен рудименттік (қалдық) түзілістерге айналады. Кеуде бөлімінің жеке бөлінуіне
төстің дамуын тудырған өкпенің, сондай-ақ қол-аяқтардың дамуы
әсерін тигізді, соның нәтижесінде омыртқаның кеуде бөлімі кеуде
торының түзілуіне қатысты. Төртаяқтылардың артқы аяқтарының
дамуына байланысты артқы аяқ белдеуі біліктік қаңқамен, екі немесе
одан да көбірек омыртқалармен қосылып, олар бітісе өсіп бір
сегізкөзге айналды. Бұл омыртқаны нығайтып, оның бел және сегізкөз
бөлімдерінің бөлінуіне әкеледі. Сегізкөздің бітісіп-өсуі негізінен
82

84.

денесі түтасынан арткы аяктарына сүйенетін жануарларда байкалады
Керісінше, омыртка баганасының күйрык бөлімі күйрыктын редукциясына (жогалуына) байланыслы кішкентай рудименттік калдыкка
айналады. Аталған үрдістер адам омырткасының бөлімдерге бөлінуін
және жеке омырткалар күрылысының түрліше болуын тудырады.
Сүткоректілер катарында омырткалыларда омырткалар саны тым
өзгермелі келеді, бүл эволюциянын жалпы бағытын - карапайымдылардан күрделі жануарларға және адамга карай олардың санынын
азаю ыңғайын көрсетеді. Олардың шығу тегінің ортак екенін
көрсететін, барлык сүткоректілердің катарында мойын омыртка саны
мойынның үзынды-кыскалылығына карамастан (мысалы, тышкан мен
жирафта) 7 болса, ал кеуде бөлімінде омыртка саны сакталған кабырға
санына сәйкес 9 бен 24 арасында өзгеріп отырады. Адамда кеуде
омыртка саны 12, бірак олар 11 не 13 болуы да мүмкін. Жануарларда бел
омыртқа саны өзгеріп отырады (2-9), ал адамда сегізкөзбен бітісіп
өсуіне карай, олар 4-6, көбіне 5-еу болып келеді. Адамда ауыспалы
омыртқалар (дорсолюмбалды (ТҺХц), люмбодорсалды (Li), люмбосакралды (Lv) және сакролюмбалды (S|) омырткалардың арасындағы)
аумағында болатын күбылыстардың ерекше практикалык маңызы бар.
XIII (бел) қабырға бар болса, бірінші бел омыртка XIII кеуде
омыртқаға айналып, ал бел омыртка тек тортеу болып калады. Егер XII
кеуде омыртқасында қабырға болмаса, онда ол бел омырткаға үксайды
(люмбализация); бүл жағдайда кеуде омырткалары он бір, ал бел
омыртка алтау болады. Егер сегізкөзбен бітісіп өспейтін болса, I
сегізкөз омыртқасы да осындай люмбализацияланады; егер V бел
омыртка I сегізкөз омыртқасымен бітісіп-өсіп, оған үксайтын болса
(сакрализация), онда бел омырка 4, сегізкөз омыртқасы 6 болады.
Сөйтіп, адамда сегізкөзге дейінгі омыртка саны 24-ке тең, бірак ол 25-ке
дейін көбейіп, 23-ке дейін азая алады.
Сегізкөзге дейінгі омырткалардың бүл саны эволюция барысында
олардың санының прогрессивті азаюын айкын көрсетеді және
маймылдарда антропоидтарды коса, 28-25-тен адамда 24-ке дейін
өзгеріп отырады. Сол сиякты сегізкөз де өзара бітісіп өскен
омыртқалардың түрлі мөлшерінен қүралады, соның өзінде маймылдан
адамға қарай аяк белдеуі буындасатын сегізкөз омыртқаларының
санының көбейетіндігі байкалады (2-ден 5-ке дейін).
Адамда тік жүруге байланысты сегізкөз барынша дамыған және
әдетте ол 5 омыртқадан (сакрализация кезінде) түрады.
Омыртқаның күйымшак бөлімі қүйрыктың үзындығына карай
қатты өзгеріп отырады. Адамда күйымшак омыртқаларының
(құйымшақ) саны 4-ке тең, бірак 5-тен 1-ге дейін өзгеріп, басқа
жануарлармен салыстырғанда ең аз мөлшерге жетеді. Осының
нәтижесінде адамда омырткалардың жалпы саны 30-35, көбіне 33
83

85.

болады. Қабырғалар омыртқаның бүкіл өн бойына (жыландарда)
орналасады, алайда олар көбіне кеуде бөлімінде дамиды, ал басқа
бөлімдерде қабырғалар омыртқалармен қосылып, рудименттік түрде
қалады.
Көбіне сүтқоректілердің қабырғалары омыртқаға екі жерден
буындасады: омыртқалардың денесіне және көлденең өсінділерге.
Қабырғалардың вентралды ұштары тек құрлықта тіршілік ететін
омыртқалылардың оған жанасатын алдыңғы аяк белдеуінің дамуына
байланысты пайда болатын төске бекиді, сондықтан аяқтарын
жоғалтқан жануарларда, мысалы, жыландарда, төссүйек болмайды.
Құрлықта тіршілік ететін күрделі омыртқалылардың төс қабырғалардың вентралды ұштарынан дамиды, олар ұрықтық даму бойынша
(адамда екінші айда) өзара жұп кеуде табақшаларына айналып бітеді де,
орта сызығы бойымен тақ сүйекке қосылады.
Адам денесінің қаңқасы дененің тік қалыпта болуына байланысты
өзгерістерге ұшырап, соның нәтижесінде ол төрт аяқтап жүретін баска
сүтқоректілердің каңқасынан өзгеше келеді. Төрт аяқтап жүретіндерде
омыртқаның мойын бөлімінен басқасы барлық төрт аяғына сүйенетін
жайпақ доға пішінді келеді. Адамда өзгеше статикалық жағдайларға
байланысты омыртқа жоғарғы жағында басты ұстайтын және төменгі
жағында аяқтарын тірек ететін иілген вертикалды жота пішінді. Дененін
тік қалпы кеуде торының конфигурациясына да эсер етеді.
Сөйтіп, адам денесі қаңқасының тік жүруге және қолдың еңбек
мүшесі ретінде дамуына байланысты мынадай тән белгілері бар:
1) алға қарай шығыңқы сүйірленген (promontorium) сегізкөз
бөлімінде иілісі бар тік орналасқан омыртқа бағанасы;
2) омыртқа денелердің жоғарыдан төмен карай біртіндеп артуы,
олар аяқтармен қосылатын жерде аяқ белдеуі арқылы 5 омыртқадан
тұратын бірегей сүйекке - сегізкөзге айналып бітісіп кетеді;
3) көлденеңінен көлемді алдыңғы-артқы жағынан тарлау келетін
кеуде торының кең және жалпақ болуы.
ОМЫРТҚА БАҒАНАСЫ
Омыртқа бағанасы, columna vertebralis, құрылысы метамерлі және
біріне бірі жалғасып, қысқа кеуекті сүйектерге жататын жеке-жеке
сүйекті сегменттерден - омыртқалардан, vertebrae, тұрады. Омыртқа
бағанасы дененің тірегі болып табылатын біліктік қаңқа рөлін
атқарады, өзінің өзегіндегі жұлынды қорғайды және дене мен
бассүйектің қимыл-қозғалысына қатысады. Омыртқа бағанасының
қалпы мен пішіні адамның тік жүруіне байланысты болады.
84

86.

6
36 - с у р е т. К е у д е ом ы ртқасы , vertebra thoracica.
А - б ү й ір л ік к өр ін ісі: 1- corpus vertebrae; 2 fo v ea c o sta lis superior; 3 - incisura
v erteb ra lis superior; 4 - p ro cessu s articularis superior; 5 - p rocessu s transversus;
6 p r o c e ssu s sp in o su s; 7 - p ro cessu s articularis inferior; 8 incisura vertebralis
in ferior; 9 - fo v e a c o sta lis inferior; Б ж оғары дан к өрінісі: 1 - arcus vertebrae;
2 p r o c e ssu s tran sversus; 3 for. vertebrale; 4 p rocessu s articularis superior;
5 fo v e a c o sta lis p ro cessu s transversi; 6 p rocessu s sp in osu s.
Омыртқа бағанасының үш қызметіне сәйкес әрбір омыртқада,
vertebra (грекше spondylos), мыналар болады (36 - сурет);
1) алдыңғы жағында орналасқан - денесі, corpus vertebrae, түрінде
қалыңдаған тірек бөлімі;
2) денеге артқы жағынан екі аякшамен, pediculi arcus vertebrae
бекіп, омыртқа тес'\т\н, foramen vertebrale, түйықтайтын догадан, arcus
vertebrae; осы омыртқа тесіктерінің жиынтығынан омыртқа бағанасында омыртқа өзегі, canalis vertebralis, түзіледі, ол онда орналасқан
жұлынды сыртқы зақымданулардан қорғайды. Демек, омыртқа негізінен қорғаныш қызметін атқарады;
3) доғаларда омыртқалардың қозғалысы үшін қажет тетіктер өсінділер болады. Олар доғадан тарайды, ортаңғы сызық бойымен қылқанды өсінді, processus spinosus, екі бүйірінен - жүп көлденең
өсінді, processus transversus, жоғары және томен карай - жүп буындық
өсінділер, processus articulares superiores et inferiores. Буындық
өсінділер артқы жағынан жүп тіліктерді, incisurae vertebrates superiores
et inferiores, шектейді, олардан екі омыртқаны байланыстырғанда
нервтер мен жүлын тамырлары үшін омыртқааралық тесіктер, foramina
intervertebralia, түзіледі. Буын өсінділері омыртқааралық буындар
түзуге қатысып, оларда омыртқалар қозғалыс жасайды, ал көлденең
және қылқанды өсінділер омыртқаларды қозғалысқа келтіретін
85

87.

байламдар мен бұлшықеттердің бекуі үшін қажет. Омыртқа бағанасының түрлі бөлімдерінде омыртқалардың жекелеген бөліктерінің
шамасы мен пішіндері әр түрлі, осыған қарай: мойын омыртқалары (7),
кеуде омыртқалары (12), бел омыртқалары (5), сегізкөз омыртқалары (5)
және құйымшақ омыртқалары (1-5) деп ажыратады. Мойын
омыртқаларында омыртқаның тірек бөлігі (денесі) шамалы дамыған (I
мойын омыртқаның денесі болмайды), ал дененің төменгі бағытында
омыртқалардың денелері біртіндеп ұлғайып, бел омыртқаларда
барынша үлкен болады; сегізкөз омыртқалары бас, тұлға мен қолдардың
және дененің осы бөліктерінің қаңқасын аяқ белдеуі сүйектерімен, ал
солар арқылы аяқтармен жалғастырып, біртұтас сегізкөзге айналады
(“күштің бірігуінде”). Керісінше, адамда жоғалып кеткен құйрықтың
қалдығы болып табылатын құйымшақ омыртқалары, кішкентай сүйекті
түзілістер тәрізді. Олардың денесі кішкентай, ал доғасы болмайды.
Омыртқа доғасы қорғаныш бөлігі ретінде жұлынның жуандаған
жерлерінде (төменгі мойын, жоғарғы кеуде және жоғарғы бел
омыртқалары) кеңдеу омыртқа тесігін түзеді. Жұлынның II бел омыртқа
деңгейінде аяқталуына байланысты, төменгі бел және сегізкөз
омыртқаларының омыртқа тесігі біртіндеп тарылып, құйымшақта, тіпті
болмайды. Бұлшықеттер мен байламдар бекитін көлденең және сүйір
өсінділер күшті бұлшықеттер бекитін жерлерде көбірек өскен (бел және
кеуде бөлімдері), ал құйымшақта құйрық бұлшықеттерінің құрып
кетуіне байланысты, бұл өсінділер кішірейіп, қосылып, құйымшақта
кішкентай қырқа түзеді. Сегізкөзде омыртқалардың қосылып-бітісуінің
нәтижесінде, омыртқа бағанасының қозғалмалы бөлімдеріндегі, әсіресе, бел бөлімінде жақсы
дамыған буын өсінділері
жоғалады. Сөйтіп, омыртқа
бағанасының құрылысын түсіну үшін омыртқалар мен
олардың
жеке
бөліктері
бойынша, көп функциялық
жүктеме азайған жерлерде
омыртқа бағанасының кейбір
бөліктерінің редукциялануы
байқалады, мысалы, құйымшақ адамда рудименттік түзіліске айналған.
О м ы ртқаларды ң жеке
3 7 - с у р е т. М ой ы н ом ы р тқасы , vertebra
түрлері.
cervicalis; ж оғар ы дан к ө р ін ісі.
1 - corpus vertebrae;
2 - p rocessu s costalis;
1.
Мойын омыртқа3 - p ro cessu s transversus; 4
p rocessu s
лары, vertebrae cervicales
articularis superior; 5 - p ro cessu s sp in osu s;
(37-сурет). Мойын омыртқа6 - for. p r o c e ssu s tran sversu s (for. transversarium ).
ларына түсетін (омыртқа
86

88.

бағанасынын төмен жаткан бөлімдерімен салыстырғанда) жүктемеге
сәйкес, олардың денелері де кппі болып келеді. Көлденең өсінділер
көлденец өсінді тесіктерінін,/o ra /ш'/шprocessus transversalia, болуымен
сипатталады, олар көлденен өсінділердің кабырға калдығымен
(рудиментімен), processus costarius, бітісіп-өсуінен пайда болады. Осы
тесіктер жиынтығынан пайда болатын өзектер, олардан өтетін омыртка
артсриясы мен венасын корғайды. Көлденең өсінділердің үштарында
аталған скі төмпешік - tuber culci anterius et posterius түрінде білінеді.
VI омыртқаның алдыңғы томпсшігі күшті дамыған, ол - үйкы төмпешігі,
tuberculum caroticum, деп аталады (үйкы артериясынан кан кеткен
кезде, осы төмпешікке қанды токтату үшін үйкы артериясын кысып басады). VI және VII омыртқалардан баскаларында кылканды
өсінділердің үштары екіге бөлінген. VII омырткада кылканды өсінді
үлкен, сондықтан VII мойын омырткасы vertebra prominens (шығыңкы)
деп аталады, оны тірі адамнан оңай сипап білуге болады, оны диагноз
қою мақсатында омыртқаларды санау үшін пайдаланады.
I және II мойын омыртқалардың пішіндері бассүйекпен буындасуына байланысты ерекше болады. I ауыз омырткада, atlas, дененің
үлкен бөлігі даму барысында II омыртқаға ауысып, соған жабысып өсіп,
тіс, dens, түзеді. Осының салдарынан ауыз омырткада тек алдыңғы доға
қалады, бірақ алдыңғы жағынан тіспен толыктырылған омыртка тесігі
кеңейеді. Ауыз омыртқаның алдыңғы (arcus anterior ) және арткы (arcus
p o sterio r ) доғалары өзара бүйір массалармен, massae laterales,
қосылған. Олардың әрқайсысының жоғаргы және төменгі беттері
көршілес сүйектермен буындасуға арналған - жоғарғы буын ойығы,
fovea articularis superior, шүйде сүйегінің сәйкес айдаршығымен
буындасу үшін, ал төменгі буындык ойығы, fovea articularis inferior, II
мойын омыртқаның буындык бетімен буындасу үшін кажет.
II мойын омыртқа - біліктік омыртка, axis, (axis латынша - білік,
демек біліктік), баска омыртқалардың барлыгынан ауыз омыртканың
денесіне гомологиялы, тіс тәрізді өсіндінің немесе тістің, dens,
болуымен ерекшеленеді (38-сурет).
2. Кеуде омыртқалары, vertebrae thoracicae, кабырғалармен
буындасады, сондықтан олар қабырға бастарымен буындасатын және
әрбір омыртқаның денесінде доға негізіне жакын жататын кабырға
шүңқырларының,/оУ£яе costales, болуымен ерекшеленеді.
Әдетте кабырғалар екі көршілес омыртқалармен буындасатындықтан, кеуде омырткалары денелерінің көбіне екіден жартылай
қабырғалық шүңқырлары болады. Олардың біреуі - омыртканын
жоғарғы жиегінде, fo vea costalis superior, ал екіншісі - төменгі жиегінде, fo vea costalis inferior орналасады.
87

89.

38 - с у р е т. А ) Бірінш і (I) м ой ы н ом ы р тқасы - атлант, atlas; ж оғар ы дан
қарағандағы к өр ін ісі.
1 - arucus anterior atlantis; 2 - m a ss a lateralis atlantis; 3 - p ro cessu s
co sta lis; 4 - foram en p r o c e ss u s transversus [for. Transversarium ];
5 - p r o c e ss u s transversus; 6 - su lcu s a. vertebralis; 7 - arcus posterior
atlantis; 8 - tubercu lum posterius; 9 - f o v e a [fa c ies] articularis superior;
10 - tubercu lum anterius.
Б) Е к інш і (II) м ой ы н омы ртқасы - білік тік ом ы ртқа, axis;
артынан қарағандағы к өр ін ісі.
1 - fa c ie s articularis superior; 2 - p r o c e ssu s transversus; 3 - for. p ro cessu s
transversus (for.tran sversiu m ); 4 - p r o c e ss u s sp in osu s; 5 - d en s (axis).
I кеуде омыртқасы бұл ережеге бағынбайды, оның жоғарғы
жиегінде I қабырға үшін толық буын шұңқыры, ал төменгі жиегінде II
қабырға үшін жарты лай буын шұңқыры болады. Одан кейін X
омыртқада X қабырға үшін тек бір ғана жоғарғы жарты буын шұңқыры,
ал XI және XII омыртқаларда сәйкесті қабырғалармен буындасу үшін
бір-бірден толық шұңқыр болады. Сонымен, аталған омыртқаларды
(I, X, XI және XII) бір-бірінен оңай ажыратуға болады. Кеуде омыртқаларының денелері оларға түсетін көптеу жүктемеге сәйкес, мойын
омыртқалары денелерінен үлкен болады. Буын өсінділері фронталды
тұрады. Көлденең өсінділер жан-жаққа және артқа қарай бағытталған.
Олардың алдыңғы жағында қабырғалардың төмпешіктерімен буындасатын буындық ойығы, fovea costalis processus transversus, болады.
Соңғы екі омыртқаның (XI және XII) көлденең өсінділерінде бұл
буындық беттері болмайды. Кеуде омыртқаларының қылқанды өсінділері ұзын және томен қарай бағытталған, сондықтан омыртқа бағанасының кеуде бөлімі ортаңғы бөлігінде бір-біріне жабысып тұрады.
3. Бел омыртқалары, vertebrae lumbales, омыртқа бағанасының
жоғарыда жатқан бөлімдеріне қарағанда көбірек түсетін жүктемеге
88

90.

сәйкес, денелері үлкен болады
(39-сурет). Қылканды өсінділері
артқа қарай тура бағытталған,
буын
өсінділері
сагитталды
орналаскан. Көлденең өсінді
өзінің көп бөлігінде нағыз
көлденең өсіндімен барынша
қосылып, бір бөлігі оның негізі
артында кішкене өсінді түрінде
сақталған, қосымша деп дүрыс
аталмайтын (accessorius - қосымша, қосылатын) рудименттік
қабырға болып табылады.
39 с у р е т. Бел омырткасы, vertebra
4.
Сегізкөз омыртқалары, lumbalis; бүйірінен және жогарыдан
карағандағы көрінісі.
vertebrae sacrales, жас кезде бір
1
corpus
vertebrae; 2 - processus
сүйекке-сегізкөзге (os sacrum)
transversus;
3
processus articularis
бірігіп бітіседі (40-сурет). Сегізsuperior;
4
processus
5
көз жоғары қараған негізі, basis processus mammillaris; 6spinosus;
processus
ossis sacri және төмен қараған
articularis inferior; 7 - processus
ұшы, apex ossis sacri, бар үш- accessorius.
А
Б
40 - с у p e t. Сегізкөз, os sacrum және қүйымшақ, os coccygis.
A - алдынан қарағандағы көрінісі: 1 - forr. sacralia anteriora; 2 pars lateralis;
3 - processus articularis superior; 4 - basis ossis sacri; 5 lineae transversae;
6 apex ossis sacri; 7 - os coccygis; Б артынан қарағандагы көрінісі: 1 - forr.
sacralia posteriora; 2 - facies auricularis; 3 crista sacralis intermedia; 4 - hiatus
sacralis; 5 - cornu coccygeum; 6 - cornu sacrale; 7 - crista sacralis mediana;
8 fasies dorsalis; 9 - crista sacralis lateralis; 10 - tuberositas sacralis.
89

91.

бұрыш пішінді болады. Сегізкөз негізінің алдыңғы жиегі соңғы бел
омыртқаның денесімен бірге алға қарай шығыңқы мүйіс, promontorium,
түзеді. Сегізкөздің алдыңғы немесе жамбастың беті, faciespelvina, ойыс
келеді. Онда көлденең сызықтар, Ііпеае transversae, омыртқалардың
қосылған жерлері, ал осы сызықтардың ұштарында жамбастық сегізкөз
тесіктері, foramina sacralia pelvina, байқалады. Сегізкөздің дорсалды
бетінде, оларға foramina sacralia dorsalia сәйкес келеді. Оның бойында
омыртқалардың жеке бөліктерінің қосылуынан түзілген 5 қыр жатады.
Олар қылқанды өсінділердің бітісуінен түзілген - тақ қыр, crista sacralis
mediana, орта сызық бойында, оның жанынан жоғарғы және төменгі
буындық өсінділердің бітісуінен түзілген - жұп аралық сегізкөз қырлары,
cristae sacrales intermediae және олардан латералды көлденең өсінділердің
бітісуінен түзілген - жұп латералды сегізкөз қырлары, cristae sacrales
laterales. Сегізкөз тесіктерінен сыртқа қарай көлденең өсінділер мен
сегізкөздің бүйір қабырғаларының қосылуынан түзілген - сегізкөздің
латералды бөліктері, partes laterales, жатады. Олардың латералды
жақтарында мықын сүйектерімен буындасуға арналған құлақтәрізді
(auricula) иілген буын беттері, facies auriculares, орналасады.
Олардың әрқайсысынан артқа карай сегізкөз бұдырмағы, tuberositas
sacralis (бұлшықеттер мен байламдардың бекитін жері), орналасады.
Сегізкөздің ішінен сегізкөз өзегі, canalis sacralis, өтеді, ол омыртқа
өзегінің жалғасы болып табылады. Адамда құйрықтың жоғалып,
құйрық бұлшықетінің редукциялануынан, сегізкөз омыртқаларының
сәйкес бөліктері де редукцияланады. Сондықтан сегізкөз өзегі өзінің
төменгі бөлігінде тұйықталмай, сегізкөз саңылауымен, hiatus sacralis
(hiatus - саңылау), шектеледі.
5. Құйымш ақ ом ы ртқалары , vertebrae coccygea, құрып кеткен
құйрықтың қалдығы ретінде рудиментті және орта жаста бір сүйекке,
құйымшаққа, os coccygis, айналып кетеді.
Рентген сәулесімен зерттегенде дені сау адамдардың рентгенограммаларында омыртқалар санының варианттары жиі байқалады люмбализация - I сегізкөз омыртқасының басқалармен бітісіп-өспей,
оның бел омыртқаға ұқсауы, 4 сегізкөз және 6 бел омыртқаның болуына
әкеледі. Сакрализация - деп, V бел омыртқаның I сегізкөз омыртқасымен қосылып, 4 бел және 6 сегізкөз омыртқасының пайда болуын
айтады.
КЕУДЕ ТОРЫ
Қабырғалар, артқы жағынан кеуде омыртқаларымен, ал алдыңғы
жағынан тақ сүйек - төспен қосылып, кеуде торын, compages thoracis,
түзеді.
Төс. Пішіні жағынан қанжарға ұқсайтын төс, sternum үш бөліктен
тұрады: жоғарғы бөлігі - түтқасы, manubrium sterni, ортаңғы бөлігі 90

92.

41
с у р е т. Т ө с ,
sternum; алдынын
карағандағы
к өрінісі.
1 m anubrium sterni; 2 - corpus stem i; 3 - processus
x ip h o id e u s ; 4 - incisura c o s ta lis VII; 5
incisura
c o s ta lis VI; 6 - incisura c o s ta lis V; 7 - incisura costalis
IV; 8 - incisura c o s ta lis III; 9 - incisura c o sta lis II; 10 incisura c o s ta lis I; II
incisura clavicularis; 12 incisura jugularis.
денесі, corpus sterni, және төменгі бөлігі семсертәрізді өсінді, processus xiphoideus
(41-сурет). Саптың жоғарғы жиегінде мойындырық тілігі, incisura jugularis, орналасады;
оның бүйірлерінде әр жағында біреуден
бұғана тілігі, incisura clavicularis, болады, олар
бұғананың төстік шетімен буындасады.
Тұтқаның төменгі жиегі дененің жоғарғы
жиегі өзара алға қарай шығыңқы төс бұрышы,
angulus costales, деп аталады. Төс денесінің
жиегінде қабырғалық тіліктер, incisurae
costales, жатады, олар II қабырғадан бастап
шеміршекпен буындасады.
Семсертәрізді өсінді түрі жағынан күшті
өзгеріп
отырады,
тесігі
болуы,
екіге
тармақталуы, бір жағына қарай майысуы мүмкін және т. б. Төстің
қүрылысы өте бай қантамыр торы бар жүмсак кеуек заттың
молдығымен ерекшеленеді, бұл төс арқылы қан қүюға мүмкіндік
жасайды. Төсте кемік майының көп болуы, сәуле ауруын емдеу кезінде
жілік майын ауыстырып салуға мүмкіндік береді.
Қабыргалар. Дененің оң және сол бөлігінде 12 қабырғадан болады.
Олардың барлығының артқы шеттері кеуде омыртқаларының
денелерімен қосылады. Жоғарғы 7 қабырға алдыңғы шеттерімен
тікелей төспен қосылады. Бұлар - қара нағыз, қабырғалар, costae verae.
Өздерінің шеміршектері арқылы төске емес, алдыңғы қабырғаның
шеміршегіне қосылатын келесі үш қабырға (VIII, IX және X) сүбе
(жалған) қабырғалар, costae spuriae деп аталады. XI және XII
қабырғалардың алдыңғы шеттері бос жатады, бүлар қозғалмалы
қабырғалар, costae fluctuantes.
Қабырғалар, costae, жіңішке, иілген табақшалар болып табылады,
олардың артқы, ұзындау бөлігі ұзын кеуекті сүйектерге жататын
сүйектен, os costales, ал алдыңғы, қысқалау бөлігі шеміршектен,
cartilago costalis, түрады. Әрбір сүйекті кабырғада артқы және алдыңғы
шеттерін, ал олардың арасында қабырға денесін, corpus costae,
ажыратады. Артқы шетінде қырмен бөлінген буындык беті бар
91

93.

42
- с у р е т. Бірінш і ( А ) ж ә н е
екінш і (Б) о ң қабы рғалар, costae;
ж оғар ы дан қарағандағы к өр ін ісі.
1 - angulus costae; 2 - tubercu lum
costae; 3 c o llu m costae; 4 - caput
costae; 5 - sul. a. su b claviae; 6 tubercu lum m. s ca len i anterioris; 7
- sul. v. S u b claviae; 8 - corpus
costae.
қалыңдау қабырға басы, caput
costae, болады, сол арқылы
қабырға омыртқалардың денелерімен буындасады. I, IX
және XII қабырғаларда буындық беті қырмен бөлінбейді.
Қабырға басынан кейін тарылған бөлік - қабырға мойынына, collum costae, жатады,
оның жоғарғы жиегімен бірінші және соңғы қабырғада
болмайтын
бойлық
қыр,
crista colli costae, өтеді.
Мойынның қабырға денесіне
айналатын жерінде, сәйкесті
омыртқаның көлденең өсіндісінің буындық бетімен буындасу үшін,
буындық беті бар қабырға төмпешігі, tuberculum costae, орналасқан. XI
және XII қабырғаларда төмпешік болмайды, өйткені бұл қабырғалар
соңғы кеуде омыртқалардың көлденең өсінділерімен буындаспайды.
Қабырға төмпешігінен латералды қабырға иілімі күрт өзгереді де, бұл
жерде қабырға денесінде артқы жағынан қабырға бұрышы, angulus
costae, орналасады. I қабырғада angulus costae, төмпешікпен сәйкес
келеді де, ал басқа қабырғаларда төмпешік пен қабырғалық бүрыш
аралығы XI қабырғаға дейін көбейеді, ал XII қабырғада бұрыш
жоғалады. Ортаңғы қабырғалардың ішкі бетінде төменгі бойында
жүлге, sulcus costae, жатады, онымен қабырғааралық тамырлар өтеді.
I қабырғаның жоғарғы бетінде практикалық түрғыдан маңызды
төмпешік, tuberculum т. scaleni anterioris, байқалады, ол алдыңғы
сатылы бұлшықеттің бекитін жері (42-сурет). Осы төмпешіктің артқы
жағынан кішкентай жүлгені, sulcus a. subclaviae, көруге болады, оған I
қабырға бұғанаасты артериясы орналасады. Төмпешіктің алдында
бұғанаасты венасы үшін басқа, жайпақтау жүлге, sulcus v. subclaviae,
жайғасқан.
Ересек адамдарда алдыңғы рентгенограммаларда барлық 12 жұп
қабырға айқын көрінеді, бұл кезде қабырғалардың алдыңғы бөліктері
92

94.

өзара киылысып, арткыларына кабаттасалы. Бүл кабаттасуларды тусіну
үшін кабырғалардың арткы бөліктері омыртка бағанасымен
байланыскандығын және киғаш-төмен карай және латералды
орналасканын ескеру керек. Алдынғы бөліктері төмен карай кисайған.
бірак кері бағытта медиалды. Сүйек тінінін шеміршек тініне айналуы
нәтижесінде кабырғалардын алдынғы үштарының көлеңкелері үзілетін
сиякты көрінеді. Рентгенограммаларда кабырғалардың денесіне
қабаттасатын бастары мен мойындары және оларға сәйкес келетін
омыртқалардың көлденең өсінділері байкалады. Көлденен өсінділердщ
жанында, сондай-ак кабырғалардың төмпешіктері мен олардың
буындасулары көрініп түрады.
Қабырғалардың даму варианттарынан косымша кабырғалардың
(VII мойын кабырғасы және I бел қабырғасы) практикалык маңызы
күшті, қабырғалардың XII жүбы рудименттік түзіліс ретінде баска
қабырғаларға қарағанда күштірек өзгереді. XII кабырғалардың екі
пішінін ажыратады: кылыш тәрізді, үзын кабырға төмен карай кисайған
және үш қырлы кішкене канжар тәрізді, оның кішкене кыска қабырғасы
горизонталды орналасқан. XII кабырға болмауы мүмкін.
Тутас кеуде торы. Кеуде торы пішіні жағынан жоғарғы шеті тар, ал
төменгі шеті кеңдеу сопақ екі шеті де киғаш кесілгендей. Сонымсн
қатар кеуде торының овоиды алдынан артка карай шамалы кысылған.
Кеуде торында, compages thoracis , екі тесік немесе апертурасы бар:
жоғарғы, apertura thoracis superior , және теменгі, apertura thoracis
inferior, төменгісі бұлшықетті перде
көкетпен жабылған. Төменгі
апертураны шектейтін қабырғалар доға, arcus costal is, түзеді.
Төменгі апертураның алдыңғы жиегінде, angulus infrasternalis,
төсасты бүрышы болады, оның шетінде семсертәрізді өсінді орналасқан. Омыртқа бағанасы орта сызығы бойымен кеуде куысына
еніңкірейді де, оның жандарына қарай, онымен кабырғалары арасында
кең өкпе жүлгелері, sulci pulmonales, пайда болады, оларда өкпенің
артқы жиектері орналасады.
Сүтқоректілерде, горизонталды қалыпта жүретіндіктен, ішкі
ағзалар төменгі қабырғаға қысым түсіреді. Кеуде торы үзын және тар,
соның өзінде вентро-дорсалды шамасы көлденеңінен үлкен. Кеуде торы
қырсүйек түріндей шығыңқы вентралды қабырғасы бар бүйірлері
жағынан қысыңқы болады. Маймылдарда тік жүруге көшуге және
қол-аяқтарының аяқ және қолға бөлінуіне байланысты кеуде торы
кеңейіп, қысқарады, алайда вентро-дорсалды шама көлденең шамадан
басым келеді (маймылдық пішін), акырында толығынан тік жүруге
көшуге байланысты адамда қол, жүру кызметінен босап, үстап түратын
еңбек мүшесіне айналып, соның әсерінен кеуде торы оған бекитін
қолдардың тарту күшіне тап болады; ішкі ағзалар енді алдыңғы
қабырғаға айналған вентралды қабырғаға емес, көкеттен дененің
ауырлық сызығы дененің вертикалды калпы кезінде омыртқа
93

95.

бағанасына жақындайды. Осы айтылғандардың нәтижесінде кеуде торы
жалпайып және кеңейіп, көлденең шама алдыңғы артқы шамадан асып
түседі.
Осы филогенез үрдісін бейнелей отырып, кеуде торы онтогенезде де
түрлі пішінге ие болады. Нәресте тұрып, жүріп және қол-аяқтарын
пайдалануды үйреніп, сондай-ақ бүкіл қимыл аппараты мен ішкі
агзалары өсіп, дамыған сайын оның кеуде торы бірте-бірте көлденең
шамасы басым адамға тән пішінге келе бастайды.
Кеуде торының пішіні мен шамасы да едәуір дара өзгерістерге
(вариацияларға) ұшырап отырады, оның себебі нақты адамның тіршілік
қалпы мен мамандығына байланысты оның бұлшықеттері мен өкпесінің
даму дәрежесінен туады. Кеуде торына жүрек пен өкпе сияқты тіршілік
үшін аса маңызды ағзалар орналасатындықтан жеке адамның дене
дамуын бағалап, ішкі ауруларына диагноз қоюда бұл вариациялардың
үлкен маңызы бар. Әдетте кеуде торының үш пішінін ажыратады;
жалпақ, цилиндрлі және конусты. Бүлшықеттері мен өкпесі жақсы
дамыған адамдардың кеуде торы кеңейіп, бірак кысқарып, конус
пішінге ие болады, яғни оның төменгі жоғарғы бөлігіне Караганда
кеңдеу, қабырғалары онша иілмеген angulus infrastemalis үлкен.
Мұндай кеуде торы тыныс алу күйінде тұрған сияқты, сондықтан оны
инспираторлық деп атайды. Керісінше, мускулатурасы мен өкпесі
нашар дамыған адамдардың кеуде торы тар және ұзын, жазық пішінді,
алдыңғы-артқы диаметрінде қатты жайпақтанғандыктан, оның
алдыңғы беті тік дерлік тұрады, қабыргалары тым иілген, angulus
infrastemalis сүйір. Кеуде торы тыныс шығаратын күйде сияқты,
сондықтан оны респираторлық деп атайды. Цилиндрлі пішін сипатталған екі пішіннің аралығында болады. Әйелдердің кеуде торы
еркектердікіне Караганда қысқалау және төменгі бөлімінде тарлау және
жұмырлау. Кеуде торының пішініне әлеуметтік жагдайлар да әсерін
тигізеді. Мысалы, дамушы елдердегі жарық аз түсетін үйлерде тұратын
кедейлердің балалары тамақтың аздығынан және күн сәулесінің
жетімсіздігінен рахитпен (“ағылшын науқасы”) ауырады, бұл жағдайда
кеуде торы “тауық кеудесі” пішініне ие болады: алдыңғы-артқы шама
басым болып, төс тауықтың кеудесі сияқты қалыптан тыс шығып
тұрады. Бүкіл өмір бойы аласа орындықта еңкейген күйде отырып,
кеудесін аяқ киім негізіне шеге қағуға тіреніш ретінде пайдаланатын
етікшілердің кеуде торының алдыңғы қабырғасында ойыс пайда
болғандықтан, ол қушық кеудеге айналады (етікшілердің құйғыштәрізді кеудесі). Партада дұрыс отырмағаннан бұлшықеттердің нашар
дамуы нәтижесінде кеудесі ұзын және жазық балалардың кеуде торы
босап тұрған сияқты, ал бұл жүрек пен өкпенің қызметіне теріс әсерін
тигізеді. Баланың ауруын болдырмау үшін дене шынықтырумен айналысу керек.
94

96.

Кеуде торының қозгалысы. Қабырғалар төспен бірге біресе
котеріліп, біресе томен түскен кезде тыныс алу козғалыстары жасалады.
Тыныс алган кездс қабырғалардың байланыстарын сипаттағанда
айтылған біліктің айналасында кабыргалардын арткы үштары
айналады, соның өзінде олардын алдыңгы үштары кеуде торы
алдыңғы-арткы шамада еңкейетіндей болып көтеріледі. Айналу
білігінің қиғаш бағытты болуынан бір мезгілде кабырғалар жан-жакка
карай ығысып, соның нәтижесінде кеуде торының көлденең шамасы да
үлкейеді. Қабырғалар көтерілгенде шеміршектердің бүрыштык иілімдері жазылып, буындарда олармен төс арасында козғалыстар жасалып,
ал содан кейін шеміршектердің өздері созылып, ширатылады.
Бүлшықеттік актіден болатын тыныс алу біткеннен кейін кабырғалар
төмен түседі де, енді тыныс шығару басталады.
БАС ҚАҢҚАСЫ
Бассүйек, cranium, тек бір бөлігімен ғана тірек-кимыл аппаратына
жатады. Ол ең алдымен ми және онымен байланысты сезім мүшелері
жайғасатын орын қызметін атқарады; сонымен қатар ол сыртқа
ашылатын асқорыту және тынысалу жолдарының бастапкы бөлігін
қоршап тұрады. Осыған қарай барлык омырткалыларда бассүйек екі
бөлікке бөлінеді: ми сауыты, neurocranium, және висцералды сауыт,
cranium viscerale. Ми сауытында күмбезін, calvaria, және негізін, basis,
ажыратады (43, 44-суреттер).
Адамның ми сауытының күрамына мыналар кіреді: так шүйде, жұп
шеке, сынатәрізді, маңдай және торлы сүйектер, жұп самай сүйектері.
Висцералды сауыттың күрамына мыналар кіреді: жүп жоғарғы
жақсүйек, төменгі мұрын қалқаны, бет, мүрын, көзжасы сүйектері және
төменгі жақсүйек, тіласты сүйектері.
Бассуйектің дамуы. Бассүйек бастың каңкасы ретінде өзінің
дамуында жоғарыда аталған жануар және өсімдік тіршілігінің ағзаларымен байланысты.
Ми сауыты, ми және сезім мүшелерімен байланыста дамиды.
Миы жоқ жануарлардың ми сауыты да болмайды. Бастама күйдегі
хордалыларда (ланцетик) миды дәнекер тінді қабықша (жарғакты
сауыт) қоршап түрады.
Балықтарда мидың дамуымен оның айналасында корғаныш қорап
түзіледі, ол шеміршекті балықтарда (акулатәрізділерде) шеміршек
тінінен (шеміршекті қорап), ал сүйекті балықтарда сүйек тінінен түрады
(сүйекті бассүйектің түзіле бастауы).
Жануарлардың судан қүрылыкка тіршілік етуге (қосмекенділер)
көшуіне байланысты шеміршек тіні қүрылыкта тіршілік ету
95

97.

43 с у р е т. Бассүйек, cranium; алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - os frontale; 2 - tuber frontale; 3 - glabella; 4 - arcus superciliaris; 5 - fossa
temporalis; 6 - for. supraorbitale; 7 - pars orbitalis; 8 - sut. sphenozygomatica;
9, 17 - os zygomaticum; 10 - apertura piriformis; 11 - for. infraorbitale;
12 - maxilla; 13 - sut. intermaxillaris; 14 mandibula; 15 - for. mentale; 16 - sut.
zygomaticomaxillaris; 18 fissura orbitalis inferior; 19 - canalis opticus;
20 fissura orbitalis superior; 21 - processus zygomaticus ossis frontalis;
22 linea temporalis; 23 sut. coronalis; 24 - sut. nasomaxillaris; 25 - os nasale;
26 - sut. frontonasalis.
96

98.

4 4 с у р е т. Б а ссүй ек , cranium; б ү й ір ін е н қарағандағы көрінісі.
1 - o s frontale; 2 os s p h en o id a le (ala major); 3 os nasaie; 4 - os lacrimale;
5 o s z y g o m a tic u m ; 6 - m axilla; 7 - mandibula; 8 - porus acu sticu s e x tem u s;
9 - p r o c e ss u s m a sto id eu s; 10 pars sq u am osa o s s is tem poralis; 11 - o s occip itale;
12 - o s parietale.
жағдайларында қорғаныш, тірек және қозғалыс үшін қажет сүйек
тінімен одан әрі ауыстырылады.
Омыртқалылардың басқа кластарында шеміршек тіні түгелге жуык
сүйек тінімен ауыстырылып, беріктігімен ерекшеленетін сүйекті
бассүйек қалыптасады. Оның жекелеген сүйектерінің дамуы, мысалы,
шеке сүйектің қүрылысының біршама қарапайымдылығы және бассүйектің барлық қызметтеріне қатысып, есту, тепе-теңдік (гравитация)
ағзалары жайғасатын орын болып табылатын самай сүйегінің құрылыстарының күрделі болуы осымен түсіндіріледі. Қүрлықта тіршілік
ететін жануарларда сүйек саны азайып, бірақ олардың қүрылысы
күрделенеді, өйткені бірқатар сүйектер бүрынғы дербес сүйекті түзілістердің бітісіп-өсу өнімі болып табылады.
Сүтқоректілерде ми сауыты мен висцералды бассүйек өзара бітісіп
кетеді. Адамда ми мен сезім мүшелерінің барынша жақсы дамуымен
7—210
97

99.

байланысты neurocranium шамасы жағынан едәуір үлкейіп, висцералды
бассүйектен басым келеді.
Висцералды бассүйек алғашқы ішектің бас бөлімінің бүйір
қабырғаларында қаусырылған жұп желбезек доғалары материалынан
дамиды. Суда тіршілік ететін қарапайым омыртқалыларда желбезек
доғалары желбезек саңылаулары арасында метамерлі орналасады,
желбезек саңылаулары арқылы тыныс алу мүшелері болып табылатын
желбезектерге өтеді.
I және II желбезек доғаларында дорсалды және вентралды
бөліктерін ажыратады. I доғаның дорсалды бөлігінен жоғарғы жақсүйек
дамиды, ал I доғаның вентралды бөлігі төменгі жақсүйектің дамуына
қатысады. Сондықтан бірінші доғада processus maxillaris және processus
mandibularis-ті ажыратады.
Жануарлардың судан құрлыққа ауысуына байланысты бірте-бірте
өкпе, яғни ауа типті тыныс алу мүшесі дамып, ал желбезектер маңызын
жоғалтады. Осымен байланысты құрлықтағы омыртқалылар мен адамдар
желбезек қалталары ұрықтық кезеңде ғана сақталып, ал желбезек
доғаларының материалы бет сүйектерін құруға жұмсалады. Сөйтіп, бас
каңқасының эволюциясының қозғаушы күштері судан құрлықта тіршілік
етуге ауысу (қосмекенділер), құрлықтағы тіршілік жағдайларына
бейімделу (омырталылардың басқа кластары, әсіресе сүтқоректілер)
және ми мен оның құрамдары - сезім мүшелерінің барынша дамуы,
сондай-ақ сөз сөйлеудің (адамда) пайда болуы болып табылады.
Эволюцияның осы бағытын бейнелей отырып, адам бассүйегі
онтогенезде үш даму сатысынан өтеді: 1) дәнекер тінді, 2) шеміршекті
және 3) сүйекті. Екінші сатының үшіншіге ауысуы, яғни шеміршек
негізінде екінші сүйектердің қалыптасуы адамның бүкіл өмірі бойы
жүреді. Бассүйектің күмбезі (тек миды қорғау қызметін атқаратын)
шеміршек сатысына соқпасан жарғақты бассүйектен дамиды. Бұл жерде
де дәнекер тінінің сүйек тініне ауысуы адамда бүкіл өмір бойы жүреді.
Сүйектенбеген дәнекер тінінің қалдықтары жаңа туған нәрестеде еңбек
және балалар мен ересектерде жік түрінде бассүйек сүйектері арасында
сақталады (төменнен қараңыз). Омыртқа бағанасының жалғасы болып
табылатын ми сауыты бас сомиттерінің склеротомдарынан дамиды,
олар chorda dorcalis-тің алдыңғы шетінің айналасында шүйде бөлімінде
3-4 жұп болып басталады.
Склеротомдардың мезенхимасы мидың көпіршіктері мен дамып
келе жатқан сезім мүшелерін қоршап, шеміршек қапшығын (капсула),
cranium primordiale (бастапқы), түзеді, ол омыртқа бағанасындай емес,
сегменттелген күйде калады. Хорда бассүйекте гипофизге, hypophysis,
дейін өтеді, осыдан хордаға қатысы жағынан бассүйекті хордалы және
алғы хордалы бөліктерге бөледі. Алғы хордалы бөлікте гипофиздің
алдыңғы жағынан тағы да шеміршектер жүбы немесе бассүйек
трабекулалары, trabeculae cranii, бастама береді, олар иіс сезу мүшесін
98

100.

каусы рататы н
Хорданы и
ш е м ір ш е к т і
б ү й ір
орналасады .
табакш ага
жактары нда
К с й ін
капш ы ғы м ен байланы сты
ш е м ір ш е к т і
t r a b e c u l a e c r a n ii
косы лы п
б іт іс ііі
бастам алары н
каусы раты н
ө с е д і.
ж әне
М үры н
мүры н
есту
табакш алар,
p a r a c o r d a lia -м е н
ө с е д і,
ал
ш е м ір ш е к т і
есту
капш ы ктары ны ң
p a r a c h o r d a l ia
б ір
p a r a c h o r d a l ia
болады .
ш е м ір ш е к т і
есту
м ү ш е с ін ің
к а п ш ы к т а р ы .м е н
арасы нда
б іт іс іп
б а ссү й ек т ің
әр
ж а ғ ы н а н к ө р у м ү ш е с і ү ш ін о й ы с п а й д а б о л а д ы .
Эволю ция
бейнелей
ү р д іс ін д е
ір іл еу т ү з іл іс т е р г е б ір іп п
оты ры п, бассүй ек
н е г ізін ің
сүйектері
- к о сы л у ү р д іс ін
ж еке
сүйек
т ү з іл іс -
т е р ін е н (б ү р ы н ж е к е -д а р а б о л г а н ) п ай д а б о л а д ы , олар б ір іг е -к о с ы л ы п ,
аралас
сүйектер
т ү зіл е д і.
Бүл
туралы
б а ссү й ек т ін
ж еке
сү й е к т е р ін
си п аттаған да айты лады .
Ж е л б е з е к д о ғ а л а р ы н ы ң ш е м ір ш е к т е р і д е қайта күры лады : ж огар гы
б ө л іг і (б ір ін ш і ж е л б е зе к н ем е с е ж ак д огасы н ы ң ) ж огарғы ж аксүйекті
т ү з у г е қ аты сад ы . Н ақ со л д о ғ а н ы ң вентрал ды ш е м ір ш е г ін д е тө м ен гі
ж а қ с ү й е к қ а л ы п т а са д ы , ол са м а й - т ө м е н г і ж а к с ү й е к буы н ы аркы лы
сам ай с ү й е г ін е косы лады .
Ж елбезек
доғасы ны ң
с ү й е к ш е л е р ін е :
балга
ш е м ір ш е к т е р ін іц
сүйек
пен
тоске
калган
айналады .
б ө л ік т ер і
Е к ін ш і
есту
ж елбезек
д о ғ а с ы н ы ң ( г н о и д т ы ) ж о г а р ғ ы б ө л ім і ү ш ін ш і е с т у с ү й е г і - ү зе ң г і с ү й е к т і
түзуге
ж үмсалады .
Бүл
үш
күлак
с ү й е к ш е л е р ін ің
бет
сү й ек т ер ін е
қ аты сы ж о қ ж ә н е ол ар б ір ін ш і ж е л б е зе к калтасы нан д ам ы п , ортаңгы
қүлақты қүрай ты н дабы л қуы сы нда орналасады . (Е сту м үш есі деген
т а қ ы р ы п т ы қ а р а ң ы з). Т іл а с т ы д о ғ а с ы н ы ң б а с к а б ө л іг і тіл а ст ы с ү й е г ін
ж әне
ligamentum
sty lo h y o id e u m
б ір г е
сам ай
сү й ек т ің
б ізт әр ізд і
ө с ін д іл ер ін қ ұруға ж үм салады .
Ү ш ін ш і
б ө л ік т е р ін
ж елбезек
ж әне
доғасы
оны ң
тіл
үлкен
асты
сү й е г ін ің
м ү й ізд е р ін
д е н е с ін ің
б ер ед і.
Баска
баска
ж елбезек
д о ғ а л а р ы н а н қ аң қ аға қаты сы ж о қ к ө м ек ей ш е м ір ш е к т е р і п ай д а б о л а д ы .
С ө й т іп , адам б а с с ү й е г ін ің сү й ек т ер ін дам уы ж ағы нан 3 топк а б е л у г е
болады .
1. М и қ а п ш ы ғ ы н т ү з е т і н с ү й е к т е р : а) д ә н е к е р т ін н е г і з і н д е д а м и т ы н д а р - к ү м б е з сүй ек тер і: ш ек е сү й ек тер і, м аңдай, ш ү й д е қабы рш агы ны ң
ж о ғ а р ғ ы б ө л і г і , с а м а й с ү й е г і н і ң қ а б ы р ш а ғ ы м е н д а б ы л д ы к б ө л іг і;
ә)
ш е м ір ш е к
с ы н а т әр ізд і
қ ал ар ы ),
н е г із ін д е
(қ а н а т т әр ізд і
ш үйде
с ү й е к т ің
дамиты ндар
ө с ін д ін ің
н е г із д ік
- бассүйек
медиалды
ж әне
н е г ізі
сү й ек т ер і:
табакш асы нан
латералды
б ө л ік т ер і,
бассамай
с ү й е к т ің қ а б ы р ш а ғ ы н ы ң т ө м е н г і ж ә н е тасты б ө л ік т е р і.
2. М ү р ы н к а п ш ы ғ ы м ен б а й л а н ы с т а д а м и т ы н сү й ек т ер : а) д ә н е к е р
т ін н е г із ін д е к ө з ж а с , м ү р ы н , ж е л б е з е к ; ә ) ш е м ір ш е к н е г із ін д е т о р с ү й е к
ж ә н е т ө м е н г і м үры н қалқаны .
3. Ж е л б е з е к
ж оғарғы
ж ақсүйек,
доғалары нан
ж аксүйек,
т іл а с т ы
таңдай
сүйегі
дамиты н
сүйек,
ж әне
сүйектер:
бетсүйек;
есту
ә)
а) к о зға л м а й т ы н
қозғалм алы
с ү й е к ш е л е р і.
Ми
-
төменгі
капш ы ғы нан
99

101.

дамыған сүйектер ми сауытын құрайды, ал басқа екі бөлімнің торлы
сүйектен басқалары бет сүйектерін түзеді. Мидың күшті дамуына
байланысты басқа бөліктерінен жоғары орналасқан бассүйек күмбезі
адамда өте дөңес және дөңгелектенген.
Осы белгісімен адам бассүйегі тек қарапайым сүткоректілердің ғана
емес, адамтәрізді маймылдардың бассүйектерінен де тым ерекшеленеді,
бассүйек қуысының сиымдылығы оның көрнекті дәлелі бола алады.
Адам бассүйегінің көлемі шамамен 1500 см3 ғана жетеді. Қазба маймыл
адамның (pithecanthropus) бассүйегінің сиымдылығы 900 см3 -ге жуық.
Бассүйек сүйектері
Шуйде суйек, os occipitale, әрі бассүйек күмбезіне, әрі оның негізіне
қатыса отырып, бассүйек қорабының артқы және төменгі қабырғаларын
түзеді (45-сурет). Ол (аралас сүйек болғандықтан) осыған сәйкес
4 5 - с у р е т. Ш ү й д е с ү й е к , os occipitale.
A - алды нан ж ә н е ж о ға р ы д а н қарағандағы к өрінісі: 1 - sul. sin u s sagittalis
superior; 2 protuberantia o c c ip ita lis interna; 3 - crista o c c ip ita lis interna; 4 - sul.
sin u s sig m o id e i; 5 pars basilaris; 6 - incisura jugularis; 7 - for. m agn u m ; 8 - sul.
sin u s transversi.
Б - арты нан ж ә н е асты нан қарағандағы көрінісі: 1 - protuberantia o c c ip ita lis
externa; 2 - linea n u ch a lis superior; 3 lin ea n u ch alis inferior; 4 - crista o c c ip ita lis
externa; 5 - for. m agn u m ; 6 - c o n d y lu s occip ita lis; 7 - tubercu lum pharyngeum ;
8 - тіласты ө з е г ін е е н г ізіл ге н сы м таяқша, ca n a lis h y p o g lo s s i.
100

102.

дәнекер
гін н е г і з і н д е ж а б ы н с ү й е к
(ш үй де кабы рш ағы ны н жоғаргы
б ө л ім і) р е т ін д е д е , с о н д а й -а к ш е м ір ш е к н е г із ін д е д е (с ү й е к т ің ба ск а
б ө л ік т е р і) с ү й с к т е н е д і. О л а д а м д а к ей б ір ж а н у а р л а р д а д е р б е с болаты н
б і р н е ш е с ү й е к т е р д і ң к о с ы л у н ә т е ж е с і б о л ы п т а б ы л а д ы . С о н д ы к т а н ол
тск 3 - 6 ж а с т а б ір ы ң г а й с ү й е к к е ай н а л ы п , б іт іс іп к ететін ж е к е -ж е к е 4
б ө л ік т е н т ү р а д ы . Ү л к ен ш ү й д е т е с іг ін ,
foramen magnum
(ж үл ы н н ы ң
о м ы р т к а ө з е г ін е н б а с с ү й е к к уы сы н дагы со п а к ш а миға ауы саты н ж ер і)
т ү й ы к т а й т ы н б ү л б ө л ік т е м ы налар: ал ды ң ғы ж ағы н ан - н е г із д ік б ө л ік ,
pars hasilaris,
partes laterales,
squama occipitalis. Қ а б ы р -
ж а н ж а к т а р ы н д а - л атер ал ды б ө л ік т ер -
ж ә н е арткы ж ағы н ан - ш ү й д е кабы рш агы ,
ш а қ т ы ң ш е к е с ү й е к т е р ін ің ар асы н а сы н ал ап ө т ет ін ж о гар ғы б ө л іг і ж ек е
с ү й е к т е н е д і ж ә н е к ө б ін е с е б ү к іл ө м ір б о й ы к ө л д е н е ң ж ік п ен б ө л ін іп
т ү р а д ы , б ү л д а к е й б ір ж а н у а р л а р д а д е р б е с ш ек е с ү й е г ін ің , o s p arieta le
(а д а м д а д а о с ы л а й атал ад ы ), б о л у ы н к ө р с е т е д і.
Шүйде қабыршағы, squama occipitalis, жабын сүйек ретінде
табақшатәрізді, сырт жағынан дөнес, ал іш жағынан ойыс. Оның сырткы
бедері бүлшықеттер мен байламдардың бекуіне байланысты. Мәселен,
сыртқы бетінің ортасында сырткы шүйде шодыры, protuberantia
ossipitalis externa (сүйектену нүктесінің пайда болатын жері) орналасады. Осы шодырдан латералды түрде әр жағында бір-бір иілген
сызық жоғарғы желке сызығы, linea писһае superior жүреді. Сәл
жоғарылау онша байқалмайтын - tinea писһае suprema (ең жоғарғы)
кездеседі. Шүйде шодырынан томен карай үлкен шүйде тесігінің арткы
жиегіне дейін орта сызық бойымен сырткы шүйде қыры, crista
occipitalis externa , өтеді. Қырдың ортасынан жан-жағына төменгі желке
сызық- тары, linea писһае inferiores, жүреді.
Ішкі беттің бедері мидың пішініне және оның кабаттарының бекуіне
байланысты, соның себебінен бүл бет тік бүрыш жасай киылысатын екі
қыр арқылы төрт шұңқырға бөлінеді; бүл екі қырқа бірге кресттәрізді
томпақты, eminentia cruciformis, ал олардың киылысқан жерінде ішкі
шүйде шодырын, protuberantia occipitalis interna, түзеді.
Бойлық қырдың төменгі жартысы сүйірлеу және crista occipitalis
interna деп аталады, жоғарғы жартысы және көлденең қырдың екі
жартысы да (көбіне оң жақ жартысы) жақсы байқалатын: сагитталды,
sulcus sinus sagittalis superioris және көлденең, sulcus sinus transversi,
жүлгелерімен қамтылған (осы аттас веналык қойнаулардың жанасқан
іздері).
Латералдық бөліктердің, partes laterales, әр қайсысы бассүйектің
омыртқа бағанасымен байланысуына катысады, сондықтан олардың
төменгі бетінде шүйде айдаршығы, condylus occipitalis, ауыз омыртқамен буындасатын жер болады. Шамамен condylus occipitalis-тің
ортасына жуық сүйек арқылы тіласты өзегі, canal is hypoglossalis, өтеді.
Pars lateralis-тің жоғарғы бетінде sulcus sinus sigm oidei (аттас веналык
қойнаудың ізі) жайғасады.
101

103.

Негіздік бөлік, pars basilaris, 18 жасқа қарай сынатәрізді сүйекпен
бітісіп-өсіп, бассүйек негізінің ортасында бірыңғай сүйек, os basilare,
түзеді. Осы сүйектің жоғарғы бетінде екі бөліктен қосылған ылди,
clivus, орналасады, онда сопақша ми мен ми көпірі жатады. Төменгі
бетінде жұтқыншақтық төмпешік, tuberculum pharyngeum шығып
тұрады, оған жұтқыншақтың фиброзды қабығы бекиді.
Сынатәрізді сүйек
Сынатәрізді сүйек, os sphenoidale, ұшып бара жатқан көбелекке
ұқсайды, оның аты да осыған байланысты алынған, қанаттәрізді
өсінділер (46, 47-суреттер).
Сынатәрізді сүйек жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің
қосылып-тұтасу өнімі болып табылады, сондықтан одан бірнеше жұп
және тақ сүйектену нүктелері дамиды, олар баланың туу кезінде 3 бөлік
түзеді де, ал бір жасқа толғанда бірігіп-тұтасып бір сүйекке айналады.
4 6 - с у р е т. С ы н а т әр ізд і сү й ек , os sphenoidale; арты нан қ араған дағы к ө р ін ісі.
I - ala m inor; 2 c a n a lis o p ticu s; 3 su l. ch ia sm a tis; 4 fo ssa h y p o p h y sia lis;
5 d orsu m sella e; 6 p r o c e ssu s c lin o id e u s anterior; 7 - fa c ie s serebralis;
8 - p r o c e ssu s c lin o id e u s posterior; 9 - for. rotundum ; 10 - su l. tubae au d itioriae;
I I sp in a o s s is sp h en o id a lis; 12 fo ssa scap h oid ea; 13 - fo ssa p terygoid ea;
14 lam . lateralis p r o c e ssu s p tery g o id ei; 15 in cisu ra p tery g o id ea ; 16 - su l. h am u li
p tery g o id ei; 17 - h am u lu s p tery g o id eu s; 18 lam . m ed ia lis p r o c e ssu s p tery g o id ei;
19 su l. caroticu s; 2 0 p ro cessu s p tery g o id eu s; 21 lin g u la sp h en o id a lis;
2 2 c a n a lis p tery g o id eu s; 23 - corpus; 2 4 - ala m ajor; 25 = fissu ra o rb ita lis
superior; 2 6 - an gu lu s p arietalis.
102

104.

с у р е т. С ы н а т ә р ізд і с үй ек , os sphenoidale, алдынан карағандағы көрінісі.
1 ala major; 2 ala minor; 3 canalis opticus; 4 concha sphenoidalis;
5 apertura sin u s sp h en oid alis; 6 fissura orbitalis superior; 7 - facies orbital is;
8 incisura p terygoid ea; 9 lam. m ed ialis processus pterygoidei; 10 - canalis
p terygoid eu s; 11 - crista sphenoidalis; 12 ham ulus pterygoideus; 13 lam.
lateralis p rocessu s pterygoidei; 14 - for. rotundum.
47
Бүл сүйектің мынадай бөліктері болады: 1) дене, corpus, 2) үлкен
қанаттар, alae majores, 3) кіші қанаттар, alae minores, 4) қанаттәрізді
өсінділер, processus pterygoideus.
Дененің жоғарғы бетінде орта сызығы бойында түрік ертоқымы,
sella turcica болады, оның түбінде гипофиз үшін шүңкыр, fossa
hypophysialis, жатады. Оның алдында ертокым төмпешігі, tuberculum
sellae, оның көлденеңінен көру нервтерінің қиылысуы үшін sulcus
chiasmatis өтеді, sulcus chiasmatis үштарында көру өзектері, canalis
optici, көрініп түрады, бұлар арқылы көзұясы қуысынан бассүйек
қуысына көру нервтері барады. Түрік ертоқымының артқы жағынан
сүйек табақшасымен, ертоқымның арқасымен, dorsum sellae, шектеледі.
Дененің, бүйір бетінен иілген ұйқы жүлгесі, sulcus caroticus, ішкі үйқы
артериясының ізі өтеді.
Дененің кеңсіріктің артқы қабырғасының қүрамына кіретін
алдыңғы бетінде сынатәрізді қыр, crista sphenoidalis, көрінеді, ол
төменгі жағында өре сүйектің қанаттарының арасына еніп түрады.
Crista sphenoidalis алдыңғы жағынан торлы сүйектің перпендикулярлы
табақшасымен байланысады. Қырдың жандарында ауалы қуысқа, sinus
sphenoidalis апаратын тесіктер, aperturae sinus sphenoidalis, көрінеді.
Ауалы қуыс сынатәрізді сүйектің денесінде орналасады және пердемен,
103

105.

septum sinuum sphenoidalium екі жартыға бөлінеді. Осы тесіктер арқылы
ауалы қуыс кеңсірікпен жалғасады.
Жаңа туған нәрестенің ауалы қуысы өте кішкентай, тек 7 жасқа
қарай тез өсе бастайды.
Кіші қанаттар, alae minores, екі түбірі арқылы сынатәрізді сүйектің
алдыңғы жоғарғы жиегін алға қарай және латералды шығатын үшбұрыш
пішіні екі жалпақ табақша болып табылады; кіші қанаттардың арасында
бұрын аталған көру өзектері, canalis optici, жатады. Кіші және үлкен
қанаттардың арасында жоғарғы көз саңылауы, fissura orbitalis superior
орналасады, ол ми сауытынан көзұясы қуысына қарай кетеді.
Үлкен қанаттар, alae majores, дененің бүйір беттерінен латералды
және жоғары қарай шығады. Дененің жанында, fissura orbitalis
superior-дан артқа қарай алдыңғы жағынан қанаттәрізді таңдай
шұңқырына әкелетін дөңгелек тесік, foramen rotundum болады, ол үшкіл
нервтің, n. trigemini екінші тармағының өтуі үшін қажет. Үлкен канат
артқы жағынан сүйір бұрыш түрінде самай сүйектің қабыршағы мен
пирамидасы арасына батыңқырап тұрады. Оның жанында қырлы тесік,
foramen spinosum бар, ол арқылы a. meningae media өтеді.
Оның алдыңғы жағында едәуір үлкен сопак тесік, foramen ovale,
көрінеді, ол арқылы үшкіл нервтің үшінші тармағы өтеді.
Үлкен қанаттардың төрт беті бар: милық беті, facies cerebralis, көздік
беті, facies orbitalis, самайлық беті, facies temporalis, және жоғарғы
жақсүйектік беті, facies maxillaris. Беттердің аттары бассүйектің қай
жаққа қарап тұрғанын көрсетеді. Самайлық беті, самай асты кыр, crista
infratemporalis, аркылы самай және қанаттәрізді бөліктерге бөлінген.
Қанаттәрізді өсінділер, processus pterygoidei, үлкен қанаттардың
сынатәрізді сүйектің денесімен қосылған жерінен тік томен карай
шығады. Олардың негізі сагитталды өтетін өзекпен canalis pterygoideus,
торланған, бұл аттас нервтер мен тамырлар өтетін жер.
Әрбір өсінді, екі табақшадан - lamina medialis және lamina lateralis
тұрады, олардың арасында шұңқыр, fossa pterygoidae түзіледі.
Медиалды табақша астынан ілмек жасай, hamulus pterygoideus,
иіледі, ілмек арқылы осы табақшадан басталатын m.tensor veli palatiniдің (жұмсақ таңдайдың бұлшықеттердің бірі) сіңірі өтеді.
Самай сүйек
Самай сүйегі, os temporale, жұп сүйек, құрылысы күрделі, өйткені
қаңқаның барлық 3 қызметін атқарады әрі бассүйектің бүйір кабырғасы
мен негізінің бір бөлігін ғана құрап қоймайды, сонымен бірге онда есту
және тепе-теңдік мүшелері орналасады (48, 49-суреттер). Ол кейбір
жануарларда жеке болатын бірнеше сүйектердің қосылып-түтасу өнімі
(аралас сүйек) болып табылады да, сондықтан үш бөліктен түрады:
104

106.

13
10
98
7 б
48 - с у р е т. С ам ай сү й ек , os temporale, он, сыртынан карағандағы көрінісі:
1 p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 2 - tuberculum articulare; 3 fossa mandibularis;
4 -fissu ra petrotym panica; 5 - p rocessu s styloid eu s; 6 - pars tympanica;
7 porus a c u sticu s externus; 8 - fissura tym pan om astoidea; 9 - processus
m a sto id e u s; 10 - for. m astoideum ; 11 spina suprameatica; 12 sul.
a. tem poralis m ediae; 13 - pars squam osa.
4 9 - с у p e t . С ам ай с ү й е к , os temporale, оң, іш інен карағандағы көрінісі:
1 - e m in e n tia arcuata; 2 - m argo parietalis; 3 - teg m en tympani; 4 - sul. sinus
petrosi superioris; 5 - sul. sin u s sig m o id e i; 6 - for. m astoid eu m ; 7 - margo
o c c ip ita lis ; 8 apertura externa aqueductus vestibuli; 9 - fo ssa subarcuata;
10 - p r o c e s s u s sty lo id e u s; 11 - vag. p rocessu s styloid ei; 12 - apertura externa
c a n a lic u li c o c h le a e ; 13 sul. sin us petrosi inferioris; 14 - ap ex partis petrosae;
15 - pars petrosa; 16 p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 17 - m argo sp h en oid alis; 18 - fa cies
posterior partis petrosae; 19 - porus acu sticu s in tem u s.
105

107.

1) кабыршақты бөлік, pars squamosa; 2) дабыл бөлігі, pars tympanica
және 3) тасты бөлік, pars petrosa.
Баланың бір жасында сыртқы есту жолы - қабыршақты бөлік оның
үстінде, тастақты бөлік одан ішке қарай, дабыл бөлігі артынан және
астынан тұйықталып, бір сүйекке айналып бірігіп-бітіседі. Самай
сүйегінің жеке бөліктерінің қосылып-тұтасуының іздері аралык жік және
саңылаулар түрінде бүкіл өмір бойы сақталады, атап айтканда: pars
squamosa және pars petrosa, шекарасында, соңғының алдыңғы жоғарғы
бетінде - fissura petrosquamosa; төменгі жақсүйек шұңқырының түбінде
fissura petrosquamos төменгі жақсүйек шұңқырының түбінде fissura
tympanosquamosa, ал тастақты бөліктің өсіндісі аркылы fissura
petrosquamosa және fissura petrotympanica (бұл арқылы chorda tympani
нерві шығады) болып бөлінеді.
Қабыршақты бөлік, pars squamosa, бассүйектің бүйір беттерін
түзуге қатысады. Ол жабын сүйектерге жатады, яғни дәнекер тін
негізінде сүйектенеді әрі шеті бүгілген тік тұрған табақша түрінде
құрылысы қарапайым, табақшаның бүгілген жиектері шеке сүйектің,
margo squamosa, сәйкесті жиектеріне балық қабыршақтары сиякты
қаланады, оның аты да осыдан шықкан. Оның ми бетіне, facies
cerebralis, мидың іздері, саусақтық батыңқылар, impressiones digitatae,
және a. meningae media-дан жоғары карай кететін жүлге байкалады.
Қабыршақтың сыртқы беті тегіс, самай шұңқырын түзуге қатысады да,
сондықтан facies temporalis деп аталады. Одан бет сүйегімен косылуға
алға қарай кететін бет өсіндісі, processus zygomaticus шығады.
Басталатын жерінде бет өсіндісінің екі түбірі бар: алдыңғы және артқы,
олардың арасында төменгі жаксүйекпен буындасу үшін қажет шұнкыр,
fossa mandibularis, орналасады (50-сурет). Алдыңғы түбірдің төменгі
бетінде ауыз қатты ашылғанда төменгі жақсүйектің басынан алға карай
тайып кетуіне кедергі жасайтын буын төмпешігі, tuberculum articulare,
жайғасады.
Самай сүйегінің дабыл бөлігі, pars tympanica сырткы дыбыс
жолының алдыңғы, төменгі және артқы жиегінің бір бөлігін түзеді, тек
қатты иілген табақшатәрізді.
Сыртқы дыбыс жолы, meatus acusticus externus, ішке және біршама
алға қарай бағытталған және дабыл қуысына апаратын кыска өзек
болып табылады.
Жаңа туған нәрестеде сыртқы дыбыс жолы әлі қалыптаспаған,
өйткені дабыл бөлігі дабыл жарғағымен тартылып жабылған жартылай
сақина (anulus tympanicus) болып табылады. Дабыл жарғағының сыртқа
қарай осылай тым жақын орналасуынан жаңа туған нэрестелер мен жас
балаларда дабыл қуысының ауруы жиі байкалады.
Тасты бөлік, pars petrosa, өзінің сүйек затының беріктігіне қарай
осылай аталған. Оның берік болуы сүйектің бүл бөлігі бассүйектің
негізін кұрауға катысады әрі құрылысы тым нәзік және түрлі
106

108.

5 0 - с у р е I. Сам ай с үй ек , os
temporale, оң , астынан
қарагандағы көрінісі:
1 tubercu lum articulare; 2 - canalis
m u scu lotu b ariu s;
3
apex partis
petrosae; 4 - c a n a lis caroticus;
5
fo ssu la petrosa; 6 - apertura externa
c a n a lic u li c o c h le a e ; 7 - c an alicu lu s
m a sto id eu s; 8 - fo ss a jugularis; 9
for. sty lo m a sto id e u m ; 10
sul. a.
o c c ip it a lis ; 11 incisura m astoidea;
12 - p r o c e ss u s m astoid eu s; 13 - pars
tym p an ica;
14 - fissura
petrotym p an ica; 15
fo ssa mandibularis;
16 - p r o c e ss u s sty lo id eu s.
I
зақымданулардан мықтап корғауды қажет ететін есту және
тепе-теңдік мүшелерінің жайғасатын орны болуына байланысты. Ол шеміршектен дамиды. Бұл бөліктің екінші
атауы пирамида, оның негізі
сыртқа қарай, ал төбесі алға
және ішке сынатәрізді сүйекке
қарай бағытталған үшқырлы пирамидатәрізді пішініне карай берілген.
Пирамиданың үш беті бар: алдыңғы, артқы және төменгі. Алдыңгы
беті ортаңғы бассүйек шүңқырының түбінің қүрамына кіреді; арткы
беті артқа қарай және медиалды бағытталып, артқы бассүйек
шүңқырының алдыңғы кабырғасының бір бөлігін күрайды; төменгі беті
төмен қараған және бассүйек негізінің сырткы бетінде ғана көрінеді.
Пирамиданың құрылысы күрделі, онда ортаңғы және ішкі күлак
жайғасады, нерв пен тамырлар өтеді. Пирамиданың алдынғы бетінде,
төбесіне жақын жерде, үшкіл нерв (n. trigemini) түйінінен болған
кішкене батыңқы ойыс, impressio trigemini байқалады. Одан сыртка
қарай екі жіңішке жүлге: медиалды sulcus m. petrosi majoris, және
латералды, hiatus canalis n. petrosi majoris, және латералды, hiatus canalis
n. petrosi minoris болады. Бұл тесіктерден сыртка карай доғатәрізді
қырат, eminentia arcuata, байқалып тұрады, олар жылдам дамитын
лабиринттің, атап айтканда жоғарғы доғашық куыстын томпаюынан
түзіледі. Eminentia arcuata мен squama temporalis арасындағы сүйектің
беті дабыл қуысының кақпағын түзеді.
Шамамен пирамиданың артқы бетінің ортасында ішкі дыбыс тесігі,
porus acusticus intemus, орналасады, ол бет және есту нервтері,
сондай-ак лабиринттің артериялары мен веналары өтетін ішкі дыбыс
жолына, meatus acusticus intemus, апарады.
107

109.

Пирамиданың бассүйектің негізіне қараған төменгі бетінен
“анатомиялық букет” бұлшықеттері (mm. styloglossus, stylohyoideus,
stylopharyngeus), сондай-ақ байламдар - ligg. stylohyoideum және
stylomandibulare бекитін орын қызметін атқаратын жіңішке үшкірленген бізтәрізді өсінді, processus styloideus, шығады. Бізтәрізді
желбезек текті самай сүйегінің бөлігі болып табылады. Ол lig.
stylohyoideum-мен бірге тіласты доғасының қалдығы болып табы­
лады.
Бізтәрізді және емізіктәрізді өсінділердің арасында біз-емізіктәрізді тесік, foramen stylomastoideum жатады, ол арқылы n. facialis
шығып, кішкентай артерия кіреді. Бізтәрізді өсіндіден терең мойын
шұңқыры, fossa jugularis, медиалды орналасқан. Fossa jugularis-тен
алдыңғы жағына қарай одан үшкір қырмен бөлінген ұйқы өзегінісе
сыртқы тесігі, foramen caroticum externum жатады.
Пирамиданың үш жиегі бар: алдыңғы, артқы және жоғарғы. Қысқа
алдыңғы жиек қабыршақпен сүйір бұрыш түзеді. Бұл бұрышта дабыл
қуысына әкелетін бұлшықетті құбырлы өзектің тесігі, canalis
musculotubarius, байқалып тұрады. Бұл өзек пердемен жоғарғы және
төменгі болып екі бөлімге бөлінеді. Жоғарғы, кішілеу, жартыөзек,
semicanalis m. tensoris tympani, өзіне осы бұлшықеттер орналастырады,
ал төменгі, үлкендеу, semicanalis tubae auditivae ауаны жұтқыншақтан
дабыл қуысына өткізу үшін қажет дыбыс өзегінің сүйекті бөлігі болып
табылады.
Пирамиданың алдыңғы және артқы беттерін бөліп тұратын жоғарғы
жиегімен жақсы байқалатын жүлге, sulcus sinus petrosi superioris, аттас
веналық синустың ізі өтеді.
Пирамиданың артқы жиегі fossa jugularis-тен алға қарай шүйде
сүйектің базилярлы бөлігімен қосылып, осы сүйекпен бірге sulcus sinus
petrosi inferioris - төменгі тастақты веналық синустың ізін түзеді.
Пирамида негізінің сыртқы беті бұлшықеттердің бекитін жері
қызметін атқарады да, оның сыртқы бездері (өсінді, тіліктер, бұдырлық)
осыған байланысты болады. Ол томен қарай емізіктәрізді өсіндіге,
processus mastoideus, айналып созылады. Оған төс-бұғана-емізіктәрізді
бұлшықет бекиді, ол дененің тік қалпы кезіндегі басты тепе-теңдік
күйде ұстайды. Сондықтан емізіктәрізді өсінді төртаяқтыларда, тіпті
адамтәрізді маймылдарда да болмайды, ол тік жүруге байланысты тек
адамда ғана дамиды. Емізіктәрізді өсіндінің медиалды жағында терең
емізіктәрізді тілік, incisura mastoidae, - m. digastricus бекитін жер
болады; одан да гөрі ішке қарай - кішкентай жүлге, sulcus a. occipitalis, аттас артерияның ізі жатады.
Емізіктәрізді өсінді негізінің сыртқы бетіндегі тегіс үшбұрышты
бөліп көрсетуге болады, ол емізіктәрізді өсіндінің үяшықтары іріңге
толғанда оперативті көмекке келетін жер болып табылады.
108

110.

Емізіктәрізді өсіндінің ішінде осы үяшыктар, cellulae mastoideae.
жатады, бүлар ауалы куыстар болып табылады. Олар дабыл куысымен
antrum mastoideum аркылы жалғасады. Пирамида негізінің ми бетінде
терең жүлге, sulcus sinus sigmoidei, өтеді, ол жерде аттас веналык синус
жатады.
Самай сүйегінің өзектері. Ен ірі өзек canalis caroticus болып
табылады, ол аркылы ішкі үйкы артериясы өтеді (51-сурет). Ол өзінің
сыртқы тесігі аркылы пирамиданың төменгі бетінен басталып, жоғары
көтеріледі, содан кейін тік бүрыш жасай иіліп, өзінің ішкі тесігімен
пирамиданын төбесінде canalis musculotubarius-тан медиалды ашылады. Бет өзегі, canalis facialis, porus acusticus қабатында басталып, одан
өзек алдымен алға және латералды түрде пирамиданын алдыңғы
бетіндегі саңылауларға (hiatus) дейін барады; өзек бүл тесіктерде
горизонталды қалыпта кала отырып, geniculum canalis facialis түзе, тік
бүрыш жасай латералды және артқа карай, содан кейін томен карай
бүрылып, самай сүйегі пирамидасының төменгі бетінде орналаскан
foramen stylomastoideum арқылы аякталады. Canalis musculotubarius
(жоғарыда айтылған).
51 - с у р е т. Самай сүйек, os temporale, оң (пирамида білігіне параллелді
тік жазықтықтағы кесіндісі).
1 - anthrum mastoideum; 2 - tegmen tympani; 3 prominentia canalis
semicircularis lateralis; 4 - cavum tympani; 5 - impressio trigeminalis;
6 - дабыл өзегіне енгізілген сым таяқша, canaliculis tymphanicus;
7 - semicanalis tubae auditiveae; 8 - canalis caroticus; 9 - fossa jugularis;
10 - canalis facialis et for. stylomastoideum; 11 - cellulae mastoideae.
109

111.

Шеке сүйек
Шеке сүйегі, os parietale, жұп, бассүйектің қақпағының ортаңғы
бөлігін түзеді (52-сурет). Адамда ол басқа барлық жануарлармен
салыстырғанда миының күшті дамуына байланысты барынша жетілген.
Ол негізінен қорғаныш қызметін атқаратын нағыз жабын сүйек болып
табылады. Сондықтан оның құрылысы сырт жағынан дөңес, іш жағынан
ойыс төртбұрышты табақша түрінде біршама қарапайым келеді. Оның
төрт жиегі көрші сүйектермен байланысуға қызмет етеді, атап айтқанда:
алдыңғы жиегі - маңдай сүйегімен, margo frontalis, артқы жиегі шүйдемен, margo occipitalis, медиалды жиегі - басқа жағының аттас
сүйегімен, margo sagittalis, және латералды жиегі самай сүйегінің
қабыршағымен, margo squamosus. Алғашқы үш жиегі кетіктелген, ал
соңғы жиегі қабыршақты жік түзуге бейімделген.
Төрт бұрышының алдыңғы медиалдысы - маңдай сүйегімен, angulus
frontalis, алдыңғы латералдысы - сынатәрізді сүйекпен, angulus
sphenoidalis, артқы медиалдысы - шүйдемен, angulus occipitalis және
артқы латералдысы самай сүйегінің, angulus mastoiodeus, емізіктәрізді
өсіндісінің негізімен байланысады. Сыртқы дөңес бетінің бедері
бұлшықеттер мен шандырлардың бекуіне байланысты. Оның ортасында
шеке төмпесі, tuber parietale, (сүйектенудің басталатын жері) шығып
тұрады. Одан томен самай шандырлары мен бұлшықеттеріне арналған
иілген самай сызықтары lineae temporales (superior et inferior) өтеді.
А
Б
52 - с у p e т. Шеке сүйек, os parietale, оң.
A сыртқы көрінісі. Б - ішкі көрінісі. 1 facies externa; 2 - tuber parietale;
3 for. parietale; 4 - linea temporalis superior; 5 - facies interna; 6 - sul. sinus
sagittalis superioris; 7 sul. sinus sigmoidei; 8 linea temporalis inferior.
110

112.

Медиалды жиектін жанында тесік, foramen parietale (артериялар мен
веналар үшін) кездеседі. Ішкі ойыс бетінін, facies interna, бедері мидын,
әсіресе оның катты кабығынын жанасуына байланысты; ми катты
кабығынын сүйекке бекитін жерлері медиалды жиектің бойымен өтетін
сагитталды синустың, sinus sagittalis superior сондай-ак angulus
mastoideus аймағында көлденең жүлге, sulcus sinus sigmoidei (аттас
веналык синустың ізі) түрінде болады. Бүл кабыктын тамырлары бүкіл
ішкі қабырғада тармақталған жүлгелер түрінде іздерін калдырған
сияқты көрінеді. Sulcus sinus sagittalis superior-дын жан-жағында өрмек
қабықшаның fovealae granulares түрінің іздері көрінеді.
Маңдай сүйек
Маңдай сүйек, os frontale, так, бассүйек күмбезін түзуге қатысады,
дәнекер тіннен дамитын оның жабын сүйектеріне жатады (53-сурет).
Сонымен қатар ол сезім мүшелерімен байланыскан (иіс сезу және көру).
Ол осы қос қызметіне қарай екі бөлімнен: вертикалды кабыршақтан,
squama frontalis, және горизонталды бөлімнен түрады. Соңғы бөлім есту
және иіс сезу мүшелеріне қатынасына сәйкес жүп көз бөлігіне, pars
orbitalis, және тақ мүрын бөлігіне, pars nasalis, бөлінеді. Нәтижесінде
маңдай сүйегінде 4 бөлікті ажыратады:
53 - с у р е т. М аңдай с үй ек , os frontale.
A - алды нан қарағандағы көр ін ісі: 1 - squam a frontalis; 2 - tuber frontale;
3 - lin ea tem poralis; 4 p r o c e ssu s zy g o m a ticu s; 5 - arcus superciliaris;
6 - pars n asalis. Б - арты нан ж ә н е астынан қарағандағы көрінісі: 1 - sul. sin us
s a g itta lis superioris; 2 - p r o c e ss u s z y g o m a ticu s; 3 pars orbitalis; 4 • incisura
supraorbitalis; 5 - apertura sin u s frontalis; 6 - fossa glan d u lae lacrimalis;
7 - crista frontalis.
Ill

113.

1.
Маңдай қабыршағы, squama frontalis, кез келген жабын сүйек
сияқты табақшатәрізді, сырт жағынан дөңес те, іш жағынан ойыс. Ол
тіпті ересек адамда да сыртқы бетінде, facies externa байқалатын екі
сүйектену нүктесінен екі маңдай төмпесі, tubera frontalia, түрінде
сүйектенеді. Бұл төмпелер мидың дамуына байланысты тек адамда ғана
кездеспейді. Олар адамтәрізді маймылдарда ғана емес, тіпті адамның
құрып кеткен формаларында да болмайды. Қабыршақтың төменгі жиегі
көзүсті жиегі, margo supraorbitalis, деп аталады. Шамамен осы жиектің
ішкі және ортаңғы үштен бір бөліктерінің шекарасында көзүсті тілігі
incisura supraorbitalis (кейде foramen supraorbitale-re айналады), аттас
артериялар мен нерв өтетін жер орналасқан. Көзүсті жиегінен жоғары
жалғаса үлкен-кішілігі мен ұзындығы тым өзгермелі қыраттар - қасүсті
доғалары, arcus superciliares, байқалады, олар медиалды түрде орта
сызық бойымен біршама күшейетін алаңқайға, glabella (глабелла),
айналады. Ол қазіргі кездегі адамның бассүйегін қазба адамның
бассүйегімен салыстырғанда тірек пункті болып табылады. Көзүсті
жиегінің сыртқы ұшы бет сүйегімен байланысатын бет өсіндісіне,
processus zygomaticus, айнала созылады. Осы өсіндіден жоғары қарай
айқын байқалатын самай сызығы, linea temporalis шығады, ол
қабыршақтың самайлық бетін, facies temporalis, шектейді. Ішкі бетінде,
facies interna, орта сызық бойымен артқы жиектен жүлге, sulcus sinus
sagittalis superioris, өтеді, ол төменгі жағында маңдай қырқасына, crista
frontalis, айналады. Бұл түзілістер - қатты ми қабығының беку орындары
болып табылады. Орта сызықтың жанында өрмек қабықшаның (мидың
өрмек қабығының өсінділерінің) түйіршіктену (грануляция) шұнкырлары байқалып тұрады.
2
және 3. Көз бөліктері, partes orbitales, төменгі ойыс бетімен көзұясына, жогары бетімен бассүйек қуысына қараған, ал артқы жиегімен
сынатәрізді сүйекпен байланысқан, горизонталды орналасқан екі табақша.
Жоғарғы ми бетінде мидың іздері - impressiones digitatae орналасады.
Төменгі бет, facies orbitalis, көзұясының жоғарғы қабырғасын
құрайды және онда көздің қосалқы тесіктерінің жанасқан іздері болады;
бет өсіндісінде - көзжас безі шұңқыры, fossa glandulae lacrimalis, incisura
supraorbitalis жанында - fovea trochlearis және кішкентай қылтанақ,
spina trochlearis, бұл жерде көз бұлшықеттерінің сіңірі үшін шеміршекті
шығыршық (trochlea) бекиді. Көз бөліктерінің екеуі де бір-бірінен түтас
бассүйекте тор сүйекпен толтырылатын тілікпен, incisura ethmoidalis,
бөлінген.
4.
Кеңсірік (мұрын) бөлігі, pars nasalis, орта сызық бойымен тор
ойықтың алдыңғы бөлігін алып жатады; бұл жерде кеңсірік қалқасының
түзілуіне катысатын сүйір өсіндімен - spina nasalis, аяқталатын
қырқашық байқалады. Қырқашықтың жан-жағында торлы сүйектің
ұяшықтарына жоғарғы қабырға болатын шүңқырлар жатады; олардың
алдыңғы жағында қасүсті доғаларының арт жағында сүйек қабатында
112

114.

орналаскан және үлкен кішілігі тым өзгермелі куыска - маңдаи
куысына, sinus frontalis, келетін тесік бар. Ауасы бар мандай куысы
әдетте калкасымен, septum sinuum frontalium бөлінген. Бірқатар
жағдайларда негізгі маңдай куыстарының артында немесе араларында
қосымша маңдай куыстары кездеседі.
Маңдай сүйегі өзінің пішіні жағынан барлык бассүйек сүйектерінің
ішінде адамға барынша тән сүйек болып табылады. Өге ертедегі
адамдардың (адамтәрізді маймылдардікі сияқты) маңдай сүйегі артқа
қарай өте еңістеніп, қүлама “артка қарай кететін” маңдай түзген. Көз
қиығының артында ол бірден байкалатын кабыршаққа және көз
бөліктеріне бөлінген. Көзүясының жиегінде бет өсіндісінің біреуінен
екіншісіне дейін түтас, жуан кішкене кыр өтеді. Қазіргі кездегі адамда қыр
өте кішірейіп, одан тек қасүсті доғалары ғана қалған. Мидың дамуына
сәйкес қабыршақ тіктеліп, вертикалды қалыпқа келген, сонымен қатар
маңдай төмпешіктері дамып, соның нәтижесінде маңдайдың тайқылығы
жоғалып, дөңестеніп, бассүйекке өзіне тән сипат берген.
Торлы сүйек
Торлы сүйек, кеңсірік, os ethmoidale, тақ, көп бөлігі бетті күрауға
қатысқанмен, әдетте ми сауыты сүйектеріне қоса сипатталады (54сурет). Ол бет сүйектерінің ортасында орналасады, кеңсірік пен
көзұясын түзуге қатыса отырып, олардың көбісімен жанасады және
54 с у р е т. Торлы сүйек, os ethmoidale.
А артынан қарағандағы көрінісі: 1 - crista galli; 2 - lam. cribrosa;
3 - lam. orbitalis; 4 concha nasalis superior; 5 - lam. perpendicularis;
6 - labyrinthus ethmoidalis, Б - бүйірінен қарағандағы көрінісі: 1 - crista galli;
2 - lam. orbitalis; 3 - cellulae ethmoidales posteriores; 4 - concha nasalis media;
5 lam. perpendicularis; 6 cellulae ethmoidales anteriores.
8— 210
113

115.

тұтас бассүйек те солармен жабылады. Торлы сүйек мұрын қапшығымен байланыста шеміршектен дамиды, ауа қуыстарын қоршайтын
жұқа сүйек табақшаларынан құралған. Торлы сүйектің сүйекті
табақшалары “Т” әрпі түрінде орналасқан, оның вертикалды сызығын
перпендикуляр табақша, lamina perpendiculares, ал горизонталды
сызығын торлы табақша, lamina cribrosa, құрайды. Торлы табақшадан
lamina perpendiculares-тің жан-жақтарында торлы лабиринттер, labyrinthi ethmoidalis, салбырап тұрады. Нәтижесінде торлы сүйекте торт
бөлікті ажыратуға болады.
1. Lamina cribrosa - маңдай сүйектің incisura ethmoidalis қызметін
атқаратын тікбұрышты табақша. Онда елеуіштәрізді майда тесіктер көп
(аты осыдан шыққан), ол тесіктер арқылы иіс сезу нервінің тармақтары
(30-ға жуық) өтеді. Оның орта сызығы бойымен әтеш айдары, crista galii
(мидың қатты қабығының бекитін жері) өтеді.
2. Lamina perpendicularis кеңсірік пердесінің бөлігі болып табылады.
3 және 4. Labyrinthi ethmoidales сырт жағынан көзұясының
медиалды қабырғасын түзетін жұқа көз табақшасымен, lamina orbitalis,
бүркелген сүйекті ауа ұяшықтарының жұп кешені болып табылады. Көз
табақшасы жоғарғы жиегі арқылы маңдай сүйегінің көз бөлігімен,
алдына қарай - көзжасы сүйекшесімен, арт жағынан - сынатәрізді
сүйекпен және маңдай сүйектің көз өсіндісімен, астыңғы жағынан
жоғарғы жақ сүйекпен байланысады; бұл сүйектердің барлығы шеткі
cellulae ethmoidales-терді бүркеп түрады. Лабиринттердің медиалды
жағында екі мұрын қалқаны - conchae nasales superior et media орналасады, кейде үшінші мұрын қалқаны да - conchae nasalis suprema
кездеседі.
Қалқандар иілген сүйек табақшалары болып табылады, соның
нәтижесінде оларды жауып тұратын мұрын кілегейлі қабығының бет
аумағы үлкейеді.
Бет сүйектері
Бет сүйектері, ossa faciei, сезім мүшелері (көру, иіс сезу), сондай-ак
асқорыту (ауыз қуысы) және тыныс алу (кеңсірік) жүйелері орналасу
үшін сүйекті орын-жайлар түзеді, олардың құрылысы осыған байланысты болады. Соның өзінде маймылдың адамға айналу үрдісіне, яғни
еңбектің жетекші рөліне, ұстау-үзу қызметінің жақ сүйектерден еңбек
ету мүшесі қолға ауысуына, түсінікті сөз сөйлеудің дамуына, ми мен
оның құрам бөліктері - сезім мүшелерінің дамуына, шайнау
аппаратының жұмысын жеңілдететін қолдан даярланған тамақты
пайдалануға байланысты, бастың жұмсақ бөліктерінде пайда болған
өзгерістер олардың құрылыстарына әсерін тигізді.
114

116.

55 с у р е т. Ж оғарғы ж аксүйек, maxilla.
A - сыртқы көрінісі: 1 - p ro cessu s frontalis; 2 - crista lacrimalis anterior;
3 m argo infraorbitalis; 4 facies anterior; 5 = for. infraorbitale; 6 - fossa canina;
7 - incisura nasalis; 8 p ro cessu s palatinus; 9 spina nasalis anterior; 10 juga
alveolaria; 11 p r o c e ssu s alveolaria; 12 - processus z ygom aticu s; 13 - facies
orbitalis; 14 - sul. infraorbitalis. Б - ішкі көрінісі: 1 - sul. lacrimalis; 2 crista
e th m o id a lis; 3 crista con ch alis; 4 - crista nasalis; 5 - canalis incisivus;
6 p r o c e ssu s alveolaris; 7 - facies nasalis; 8 hiatus m axillaris.
Жогаргы жақсүйек, maxilla, құрылысы күрделі жүп сүйек. Оның
құрылысының күрделі болуы атқаратын қызметінің алуан түрлілігіне
байланысты; сезім мүшелеріне арналған қуыстар - көзүясы мен
кеңсірік, кеңсірік пен ауыз арасында қалқа түзуге, сондай-ақ шайнау
аппаратының жүмысына қатысады.
Адамда еңбек әрекетіне байланысты үстау-үзу қызметінің
жақсүйектерден (жануарлардағы сияқты) қолға ауысуы жоғарғы
жақсүйектердің кішіреюіне әкеледі; сонымен бірге адамда түсінікті сөз
сөйлеудің пайда болуы жақсүйектің қүрылысын нәзіктендіреді.
Осының барлығы негізінде дамитын жоғарғы жақсүйектің қүрылымын
белгілейді.
Жоғарғы жақсүйек дене мен төрт өсіндіден тұрады (55-сурет).
А. Денеде, corpus maxillae, үлкен ауалы куыс, sinus maxillaris
(жоғарғы жақсүйекті немесе Гайморов қуысы, осыдан қуыстың
қабынуы - гайморит) бар, ол кең тесігі, hiatus maxillaris, арқылы
кеңсірікке ашылады. Дененің төрт бетін ажыратады .
Алдыңғы бет, facies anterior, қазіргі кездегі адамда тамақты колдан
даярлауға байланысты шайнау қызметінін әлсіреуінен ойыстанған, ал
115

117.

неандерталдық адамда жалпақ болған. Ол төменгі жағында ұяшықты
өсіндіге айналады, ол жерде тіс түбірлерінің орнына сәйкес келетін
бірқатар ұяшықты томпақтар, juga alveolaria, байқалады. Иттіске сәйкес
келетін томпақтар басқаларына қарағанында айқындау білінеді. Одан
жоғары және латералды иттіс шұңқыры, fossa canina, орналасқан.
Жақсүйектің жоғарғы жағында алдыңғы беті көздік беттен көзұя
астындағы жиегімен, margo infraorbitalis, бөлінеді. Одан төмен көзұя
астындағы тесігі, foramen infraorbitale, байқалып тұрады, ол арқылы
көзұясынан аттас нерв пен артерия шығады. Алдыңғы беттің медиалды
шекарасы - мұрын тілігі, incisura nasalis.
Төменгі самайлық бет, facies infratemporalis, алдыңғы беттен бет
өсіндісі арқылы бөлінген және онда жоғарғы жақсүйектің төмпешігі,
tuber maxillae, және sulcus palatinus major орналасады.
Мұрындық беті, facies nasalis, төменгі жағында таңдай өсіндісінің
жоғарғы бетіне айналады. Онда төменгі мұрын қалқаны crista conchalis
үшін қыр байқалады. Маңдай өсіндісінің артында көзжасы жүлгесі,
sulcus lacrimalis бар, ол көзжасы сүйегі және төменгі қалқанмен бірге
көзұясын төменгі мұрын жолымен жалғастыратын мұрын көзжасы
өзегіне айналады. Одан да артқа қарай sinus maxillaris-ке келетін үлкен
тесік орналасқан.
Тегіс, жалпақ, көздік беті, facies orbitalis, үшбұрыш пішінді. Оның
медиалды жиегінде, маңдай өсіндісінің артында көзжас тілігі, incisura
lacrimalis, жатады, оған көзжасы сүйегі кіреді. Көздік бетінің артқы
жиегінен көзұя асты жүлгесі, sulcus infraorbitalis, басталады, ол
алдыңғы жағына қарай бұрын аталған foramen infraorbitale арқылы
жоғарғы
жақсүйектің
алдыңғы
бетінде
ашылатын
canalis
infraorbitalis-ке айналады. Көзұя асты өзегінен алдыңғы тістерге
баратын нервтер мен тамырларға арналған үяшықты өзектер, canales
alveolares, шығады.
Ә. Өсінділер:1. Маңдай өсінді,prosessus frontalis, жоғары көтеріліп,
маңдай сүйегінің pars nasalis-імен байланысады. Медиалды бетінде қыр,
crista ethmoidalis, ортаңғы мұрын қалқанының бекіген ізі бар.
2. Үяшықты өсіндінің, processus alveolaris, төменгі жиегінде, arcus
alveolaris, жоғарғы сегіз тістің тіс ұяшықтары, alveoli dentales бар;
ұяшықтар қалқалармен, septa interalveolaria, бөлінеді.
3. Таңдай өсіндісі, processus palatinus, ортаңғы жік арқылы қарсы
жақтың жұп өсіндісімен байланысып, қатты таңдайдың, palatum osseum
үлкен бөлігін түзеді. Ортаңғы жіктің бойымен өсіндінің жоғарғы,
мұрын қуысына қараған жағында өре сүйектің төменгі жиегімен
қосылатын мұрын қыры өтеді. Crista nasalis-тің алдыңғы ұшына жақын
жерде жоғарғы бетінде күректіс өзегіне, canalis incisivus, баратын тесік
байқалады. Жоғары беті тегіс, ауыз қуысына қараған төменгі беті
кедір-бұдырлы және онда нервтер мен тамырлар үшін бойлық жүлгелер,
116

118.

56 - с у р е т. Т аңдай сү й ек , os palatinum, оң.
A - сы рты нан қарағандағы к өр ін ісі: 1 - p rocessu s sp h en oid alis; 2 - incisura
sp h en o p alatin a; 3 - p ro cessu s orbitalis; 4 - lam. perpendicularis; 5 - lam.
h o rizo n ta lis; 6 - sul. palatinus major; 7 - p rocessu s pyram idalis; Б іш інен
қараған дағы к өр ін ісі: 1 p ro cessu s orbitalis; 2 - incisura sphenopalatina;
3 p r o c e ssu s sp h en o id a lis; 4 p ro cessu s pyram idalis; 5 lam . horizon talis;
6 - lam . p erp en d icu laris; 7 crista con ch alis; 8 crista eth m oid alis.
sulci palatini, орналасқан. Алдыңғы бөлігінен күректіс жігін, sutura
incisiva, жиі байқауға болады. Ол көптеген жануарларда жеке сүйек (os
intermaxillare) түрінде, ал адамда сирек вариант ретінде ғана кездесетін
жоғарғы жақсүйекпен қосылып-бітісіп кеткен күректіс сүйегін, os
incisivum бөліп түрады.
4.
Бетсүйектік өсінді, processus zygomaticus, бет сүйегімен байланысып, жуан таяныш түзеді, ол арқылы бет сүйегіне шайнау кезіндегі
қысым беріледі.
Таңдай сүйек, os palatinum, жүп сүйек, бассүйектегі бірқатар
қуыстардың - кеңсірік, ауыз, көзүясы қуыстарының және қанаттәрізді
таңдай шүңқырының түзілуіне қатысады (56-сурет). Осыған байланысты оның қүрылысы бір-бірімен тік бүрыш жасай қосылатын және
жоғарғы жақсүйегін толықтырып, екі табакшадан түратын жұқа сүйек
түрінде болады.
1 Горизонталды табақша, lamina horizontalis, арт жағынан processus
palatinus maxillae-ны толықтырып, катты таңдай, palatum osseum түзеді.
Таңдай сүйектің горизонталды табакшасының төменгі бетінде таңдайдың үлкен тесігі, foramen palatinum majus, бар, ол арқылы canalis palati­
nus major-дан (төменнен караңыз) таңдай тамырлары мен нервтері
шығады.
117

119.

2. Перпендикулярны табақша, lamina perpendicularis, facies nasalis
maxillae-re жанасып жатады. Оның латералды бетінде жүлге, sulcus
palatinus major, өтеді, ол жоғарғы жақсүйектің аттас жүлгесімен бірге
canalis palatinus major түзеді.
Медиалды бетінде екі: ортаңғы (crista ethmoidalis) және төменгі
(crista conchalis) мұрын қалқандары үшін екі қыр білінеді. Таңдай
сүйегінде үш өсінді бар. Біреуі, prosessus pyramidalis, горизонталды
және перпендикулярлы табақшалардың қосылған жерінен артқа қарай
және латералды шығып, тұтас бассүйекте сынатәрізді сүйектің қанаттәрізді өсіндісінің тілігін толтырады. Вертикалды бағытта өзекшелер,
can ales minores, арқылы нервтер мен тамырлар өтеді. Қалған екі өсінді
перпендикуляр табақшаның жоғарғы жиегінен шығыңқырап, ол ойық
сынатәрізді сүйек денесімен қосылып, тесікті, foramen sphenopalatinum
(аттас тамырлар мен нервтерге арналған), тұйықтайды. Бұл өсінділердің
алдыңғысы көзұясының түбін оның ең артқы бұрышында толықтырады
және сондықтан processus sphenoidalis деп аталады.
Төменгімурын қалқаны, concha nasalis inferior, жұп сүйек; ол торлы
сүйектің құрам бөліктері болып табылатын жоғарғы және ортаңғы
қалқандардан өзгеше дербес сүйек болып табылады (57-сурет). Ол
жоғарғы ұшы арқылы мұрын қуысының бүйір қабырғасына бекіп,
ортаңғы мұрын жолын төменгі мұрын жолынан бөліп тұрады. Төменгі
жиегі бос, ал жоғарғы жақсүйектің және таңдай сүйектің crista
conchalis-імен жалғасады.
Мурын суйегі, os nasale, өзінің жүптасына жанасып, мүрын негізінде
мұрын арқашығын түзеді. Ол адамда жануарлармен салыстырғанда
нашар дамыған.
Көзжасы суйегі, os lacrimale, жұп сүйек; ол іле-шала жоғарғы жақсүйектің processus frontalis артында көзүясының медиалды қабырғасының қүрамына енетін жүқа табақша болып табылады (58-сурет). Оның
латералды бетінде көзжас қырқасы crista lacrimalis posterior орналасқан.
Қырқадан алға қарай көзжас жүлгесі, sulcus lacrimalis, өтеді, ол жоғарғы
жақсүйектің маңдай өсіндісіндегі жүлгемен бірге көзжас қапшығы
57 - с у р е т. Төменгі мұрын
қалқаны, concha nasalis inferior,
оң, бүйір беті.
118
58 - су р ет. Көзжасы сүйегі,
os lacrimale, оң; сыртқы
көрінісі.

120.

59 - с у р е т. Өре сүйек, vomer, жанынан қарағандағы көрінісі.
1 - alae vom eris.
шұңқырын, fossa sacci lacrimalis, түзеді. Адамның көзжас сүйегі
адамтәрізді маймылдардікіне ұқсас, бүл олардың адамтәрізділерімен
жақын туыстығының бір дәлелі болып табылады.
Өре суйек, vomer, тақ сүйек; ол тиісті жер өңдеу күралына үксайтын
және мұрынның сүйектері пердесі қүрамына енетін бүрыс төртбұрышты табақша болып табылады. Оның артқы жиегі бос және мүрын
қуысының, оны жүтқыншақтың мүрын бөлігімен жалғастыратын, артқы
тесіктерін-хоандарды, сһоапае, бөлетін мүрынның сүйекті пердесінің
артқы жиегі болып табылады (59-сурет).
Бет суйегі, os zygomaticum, жүп, бет сүйектерінің ішіндегі ең
мықтысы; ол өзі арқылы маңдай, самай және жоғарғы жақсүйектерінің
өсінділерін тұтастырып және осы арқылы бассүйегіне қатысты бет
сүйектерін нығайтуға көмектесіп, беттің маңызды архитектуралық
бөлігі болып табылады (60-сурет). Ол сондай-ақ шайнау бүлшықетіне
тірек ретінде қызмет көрсетеді. Сүйектердің орналасуына сәйкес, онда
үш бет пен екі өсіндіні бөліп көрсетуге болады. Бүйір бет, facies
lateralis, төртбұрышты жұлдызтәрізді және төмпешік түрінде шамалы
шығып тұрады. Артқы, тегіс бет,
самай шүңқырына қараған және
facies temporalis деп аталады;
үшінші бет, көздік беті, facies
orbitalis, көзұясы қабырғаларын
түзуге қатысады. Сүйектің жоғарғы өсіндісі, processus frontalis,
маңдай сүйегінің бет өсіндісімен
және сынатәрізді сүйектің үлкен
қанатымен байланысады. Латералды өсінді, processus lateralis,
самай сүйегінің бет өсіндісімен
қосылып, бет догашығын - шай­
нау бүлшықеті басталатын жерді
60
с у р е т. Бет с ү й е к , os
zygomaticum,
оң; сыртқы көрінісі.
түзеді.
119

121.

9
1
3
7
10 9
A
8 7
6 5
Б
61 - с у р е т . Т ө м ен гі ж ақ сүй ек , mandibula.
A - сы рты нан қ араған дағы к ө р ін ісі (с о л ж ақ ж арты сы ): 1 - p ro cessu s
co ro n o id eu s; 2 in cisu ra m an d ib u lae; 3 - r. m andibulae; 4 - tu b erositas
m a sseterica ; 5 - corp u s m an d ib u lae; 6 - for. m en tale; 7 - protuberantia m en talis.
Б іш ін ен қ араған дағы к ө р ін ісі (о ң ж ақ ж арты сы ): 1 - p ro c e ssu s coron oid eu s;
2 - fo v e a p terygoid ea; 3 - p r o c e ssu s con d ylaris; 4 for. m andibulae; 5 an gu lu s
m an d ib u lae; 6 tu b erositas p terygoid ea; 7 lin e a m y lo h y o id ea ; 8 - fo v ea
subm andibularis;
Төменгі жақсуйек, mandibula, бассүйектің қозғалмалы сүйегі
болып табылады. Ол атқаратын қызметіне (шайнау аппаратының аса
маңызды бөлігі), сондай-ақ пішінін белгілі бір дәрежеде сақтайтын
бірінші желбезек (мандибулалық) доғашықтан дамуына байланысты
таға пішінді болып келеді.
Көптеген сүтқоректілерді, солардың ішінде қарапайым приматтарда да, төменгі жақсүйек жұп сүйек болып табылады. Осыған сәйкес
адамда да ол екі бастамадан дамиды, олар біртіндеп үлкейіп өсіп,
туғаннан кейін екінші жылы шықшыт бітісіп-өседі, алайда орта сызық
бойымен екі жартының бітісіп-өсу ізі (symphysis mentalis) сақталады.
Шайнау аппаратының пассив бөлімінен, яғни шайнау қызметін
атқаратын тістерден және белсенді бөлімінен, яғни бұлшықеттерден
құрылуына сәйкес төменгі жақсүйек тістері бар горизонталды бөлікке
немесе денеге, corpus mandibulae және буынын түзуге әрі шайнау
бұшықеттері беку үшін қажет екі вертикалды тармақ түрінде, rami
mandibulae, бөлінеді. Бұл горизонталды және вертикалды - екі бөлік те
бұрыш жасай, angulus mandibulae, түйіседі. Сыртқы бетінде бұдырлық,
tuberositas masseterica, пайда болып шайнау бұлшықеті бекиді.
Бұрыштың ішкі бетінде қанаттәрізді бұдырлық, tuberositas pterygoidae,
басқа шайнау бұлшық етінің, m. pterugoideus medialis бекитін жері
жатады. Сондықтан шайнау аппаратының қызметі бүл бұрыштың
120

122.

ш ам асы на
эсер
ересектерде
ет е д і.
Ж ана
туған
нәрестелерде
ол
150°
жуы к,
1 3 0 ° - 1 1 0 ° д е й і н к і ш і р е й е д і , ал к а р т а й г а н д а , т і с т і ң т ү с і п ,
ш а й н а у к ы зм е т ін ің ә л с ір е у ін е бай л ан ы сты , кайтадан ү л к ей ед і. С о н д а й ақ м а й м ы л д а р д ы а д а м т ә р і з д і л е р д і ң ә р а л у а н т ү р л е р і м е н с а л ы с т ы р ғ а н д а
ш айнау
к ь п м ет ін ін
н а ш а р л а у ы н а к а р а й a n g u l u s r n a n d i b u l a - н і ң ада.м-
т ә р із д і м а й м ы л д а р д а ғы 90°-тан г е й д е л ь б е р г ада м ы н д а 95°, н еадер тал ь
адамы нда
100° ж ә н е
к а з ір г і
кездегі
адамда
130°-ка д е й ін
б ір т ін д еп
ү л к е й е т ін д іг і байкалады .
Төм снгі
ж аксүйек
д е н е с ін ің
күры лы сы
мен
бедері
тіст ер д ің
б о л у ы н а ж ә н е он ы ң ауы зды т ү зу ге каты суы на байланы сты . М әсел ен ,
д е н е н і ң ж о ғ а р ғ ы б ө л і г і н д е , p a rs a l v e o l a r i s , т і с т е р о р н а л а с а қ а н , с о н ы ң
с е б еб ін е н
о н ы ң ж и е г ін д е , arcus a lv eo la r is, сы ртқы ал ь в ео л д ы кы рат-
т а р ғ а , j u g a a l v e o l a r i a , с ә й к е с к е л е т і н п е р д е л е р і , s e p t a a l v e o l a r i a , б а р т іс
альвеолалары ,
a lv eo li
d e n ta le s,
ж айғасады .
Д е н ен ің
дөңгелектенген
т ө м е н г і ж и е г і м а с с и в т і, ж а к с ү й е к д е н е с ін ің н е г із ін , b a sis m a n d ib u la e,
т ү з е д і.
Қ а р т а й ы п , т іс т ү с к е н д е , pars a lv e o la r is с е м е д і д е , б ү к іл д е н е
ж ің іш к е р іп ә р і аласар ады . Д е н е н ің орта сы зы ғы б о й ы м ен с и м ф и зд ің
кы рқаш ы ғы
үш бүры ш
п іш ін д і
иекасты
қы раты на,
p r o t u b e r a n tia
m e n ta lis -ке ай н а л а д ы , б ү н д а й қы ратты ң б о л у ы осы к езд егі адам ға т ән
с и п а т б о л ы п т а б ы л а д ы . Б арлы қ с ү т қ о р е к т іл е р д ің іш ін д е тек а д а м д а ,
с о н ы ң ө з і н д е д е тек қ а зір г і к е з д е г і а д а м д а ған а иек б о л а д ы . А д а м т ә р із д і
маймы лдарда,
бұды ры
ж оқ,
питекантроптарда
ж а қ с ү й е к т ің
ж әне
бүл
гейдельберг
ж ердегі
ж иегі
адамы нда
к ей ін
карай
иек
и іл ген .
Н е а н д е р т а л ь а д а м ы н д а д а иек б ү д ы р ы ж о қ , ал а й д а т ө м е н г і ж а қ с ү й е к т ің
с ә й к е с ж и е г і т ік б ұ р ы ш т ү р і н д е б о л а д ы . Т е к о с ы к е з д е г і а д а м д а р д а ғ а н а
нағы з иек байқал ады . Бүл қы ратты ң ж ан ж ағы н да, әр ж ағы нда б ір еу д ен
иек т ө м п еш ік т е р і,
tubercula mentalia,
байқалады . Д е н е н ің латералды
б е т і н д е 1 ж ә н е 2 к і ш і а з у т і с т е р і а р а л ы ғ ы д е ң г е й і н д е и е к т е с і г і , foramen
mentale,
о р н а л а с а д ы . О л н ер в п ен т а м ы р л а р д ы ң ө т у ү ш ін қ а ж ет т ө м е н г і
ж а қ с ү й е к ө зе г ін ің ,
canalis mandibulae ,
ш ы ғар ж ері болы п табы лады .
T u b e r c u lu m m e n ta le а й м а ғы н а н артқа ж ә н е ж оғар ы карай к и ғаш сы зы қ ,
lin e a o b liq u a , с о з ы л ы п ж а т а д ы . Іш кі б е т т е с и м ф и з а й м а ғ ы н д а екі иек
с ү й ір і, sp in a e m e n ta le s - m . g e n io g lo s s i-д ің с ің ір ім е н б ек и тін ж ер і ш ы ғы п
т ұ р а д ы . А д а м т ә р із д і м а й м ы л д а р д а б ү л б ү л ш ы қ ет с ің ір ім е н е м е с , етті
б ө л іг ім е н б ек и д і д е , сон ы ң салдары нан қы лқанны ң орны нда ш ұңқы р
п а й д а б о л а д ы . Қ а зб а ж а к с ү й е к т ер д ің қатары нда м ай м ы л дар ға т ә н ш.
g e n i o g lo s s u s -ты ң е т п е н б е к у ін е н п ай д а б о л ғ а н ж ә н е ш ы ғы ңқы и ек п ен
ү й л есет ін
арқы лы
ның
ш үңқы рдан
б ек у ін ен
дамуы на
g e n i o g l l o s s u s -т ің
ауы суы на
бастап,
болған
д ей ін г і
беку
өзгеруі
и ек -т іл а ст ы
с ің ір
ж ә н е ш ы гы ңқы иек п ен үш тасаты н кы лқан-
барлы қ
т ә с іл ін ің
sp in a
б ү л ш ы қ е т т ер ін ің
формалары
етпен
m en ta lis
к езд есед і.
бекуден
т ер ін ің
с ің ір
с ің ір
С ө й т іп ,
арқы лы
аркы лы
беку
ш.
бекуге
т ә с іл і
т ү с ін ік т і с ө з с ө й л е у д і ң д а м у ы н а ta lis ж ә н е с о ғ а н с ә й к е с и ек т ү з іл у ін е
121

123.

себеп болады. Тіл бұлшықеттерінің сіңір арқылы беку тәсілі түсінікті
сөз сөйлеудің дамуына әсерін тигізгенін ескерсек, төменгі жақсүйектің
сүйек бедерінің иек аймағында қайта түрленіп өзгеруі де сөз сөйлеумен
байланысты және таза адамға тән белгі деген қорытындыға келеміз.
Spina mentalis-тің жандарында, жақсүйектің төменгі жиегіне жақын
жерде қос құрсақ бұлшықеттерінің, fossae digastricae, бекитін жерлері
байқалып тұрады. Одан әрі артында артқа және жоғары тармаққа қарай
бағытпен жақсүйек-тіласты сызығы, linae mylohyoidae, аттас бұлшықетінің бекитін жері өтеді (61-сурет).
Жақсүйектің тармағы, ramus mandibulae, төменгі жақсүйек
денесінің артқы бөлігінен әрбір жағынан жоғары қарай шығады. Оның
ішкі бетінде жоғарыда аталған canalis mandibulae-re апаратын төменгі
жақсүйек тесігі, foramen mandibulae, байқалады. Тесіктің ішкі жиегі
төменгі жақсүйектің тілшесі, lingula mandibulae, түрінде шығып тұрады,
ол жерде lig, sphenomandibulae бекиді; адамда lingula маймылдарға
қарағанда күштірек дамыған. Lingula артында жақсүйек-тіласты
жүлгесі, sulcus mylohyoideus (нерв пен қантамырлардың ізі) басталып,
томен және алға қарай кетеді. Жоғарғы жағында төменгі жақсүйектің
тармағы екі өсіндімен аяқталады: алдыңғысы, тәждік, processus
coronoideus (күшті самай бұлшықетінің тартуы әсерінен түзілен), ал
артқы, буын бүртікті өсінді, processus condylaris, төменгі жақсүйектің
самай сүйекпен буындасуына қатысады. Екі өсіндінің арасында тілік,
incisura mandibulae түзіледі. Тармақтың ішкі бетінде тәждік өсіндісіне
қарай түпкі үлкен азу тістің альвеолалрының бетінен ұрт (жақ, бет)
бұлшықетінің қыры, crista buccinatoria, көтеріледі.
Буын бүртікті өсіндінің кішкене басы, caput mandibulae, және
мойны, collum mandibulae, болады; мойынның алдыңғы жағында
шұңқыр, fovea pterygoidae (m. pterygoideus lateralis бекитін жер)
орналасады.
Төменгі жақсүйектің сипаттамасын қорыта келе, оның пішіні мен
құрылысы осы кездегі адамға тән екенін атап корсету керек. Жоғарыда
келтірілген факторлар тіс қызметінің әлсіреп, төменгі жақсүйекке
бекитін тіл бұлшықеттерінің күшті әрі нәзік жүмысына байланысты
түсінікті сөз сөйлеу дами бастады. Сондықтан осы бұлшықеттермен
байланысқан төменгі жақсүйектің иекасты аймағы күшті қызмет
атқарып, регресс факторларына төтеп береді де, онда иекасты
қылқандар мен бұдырлар пайда болды. Бүдырдың түзілуіне өсіп бара
жатқан мидың әсері мен ми сауытының көлденең шамасының
үлкеюімен байланысты жақсүйек доғасының кеңеюі де себеп болды.
Сөйтіп, адамның төменгі жақсүйегінің пішіні мен қүрылысы адамға тән
еңбек ету, түсінікті сөз сөйлеу және мидың дамуы әсерімен қалыптасты.
Тіласты сүйегі, os hyoideum, төменгі жақсүйек пен көмей арасында,
тілдің астында орналасқан (62-сурет). Ол мойында орналасып, екінші
122

124.

А
62
с у р е т. Т іласты с ү й е г і, os hyoideum.
ж оғар ы дан қарағандағы к өр ін ісі. Б - бү й ір ін ен қарағандағы к өр ін ісі.
1 - corpus; 2 - cornua m inora; 3 - cornua m ajora.
және үшінші желбезек доғаларынан дамитын болса да, бет сүйектеріне
жатады. Осылай дамуына сәйкес, ол доға пішінді келеді. Ол денеден,
corpus, және екі жұп: үлкен және кіші, cornua majora және cornua
minora, мүйізден түрады. Тіласты сүйегі, оның кіші мүйіздерінен самай
сүйектің бізтәрізді өсінділеріне баратын екі ұзын фиброзды тартпаның
(lig. stylohyoideum) көмегі мен бассүйектің негізі жағына ілінеді.
Тұтас бассүйек
Бассүйектің сыртқы беті. Бассүйектің алдыңғы жағынан
зерттелетін бөлігі (norma facialis) жоғарғы жағында маңдай бөлігінен,
екі көзұясынан, олардың арасындағы алмүрттәрізді мүрын тесігінен
тұрады; одан әрі көзүясынан томен карай және мүрын тесігінен
латералды жоғарғы тістермен коса жоғарғы жақсүйектің алдыңғы беті
көрінеді (63-сурет). Маңдай сүйегімен де, сондай-ақ жақсүйекпен де
байланысатын бет сүйегі көзүясын латералды тұйыктайды.
Көзұясында көру ағзасы орналасады және ол біршама дөңгелектелген төртжақты пирамидаға үқсайтын батыңғы ойыс болып
табылады (64-сурет). Пирамиданың табаны көзүяның кіретін жеріне,
aditus orbitale, сәйкес келеді, ал үшы артқа қарай және медиалды
бағытталған. Көзүясының медиалды қабырғасы, paries medialis,
жоғарғы жақсүйектің маңдай өсіндісі, көзжас сүйегі, торлы сүйектің
көзүялык табақшасы және көру өзегінен алға қарай сынатәрізді
сүйектің денесінен түзіледі. Латералды қабырғаның, paries lateralis,
қүрамына бетсүйек пен сынатәрізді сүйектің үлкен қанаттарының
123

125.

63 - с у р е т. Бассүйектің сыртқы негізі, basis cranii externa.
1 - processus palatinus maxillae; 2 - for. incisivum; 3 sut. palatina mediana;
4 - sut. palatina transversa; 5 - choana; 6 fissura orbitalis inferior; 7 - arcus
zygomaticus; 8 - ala vomeris; 9 - processus sphenoidalis ossis palatini; 10 fossa
pterygoidea; 11 - processus pterygoideus; 12 - for. ovale; 13 - fossa mandibularis;
14 - processus styloideus; 15 porus acusticus extemus; 16 - processus mastoideus;
17 - incisura mastoidea; 18 - condylus occipitalis; 19 - fossa condylaris; 20 - for.
magnum; 21 linea nuchalis inferior; 22 protuberantia occipitalis externa;
23 - tuberculum pharyngeum; 24 - canalis condylaris; 25 for. jugulare; 26 - sut.
occipitomastoidea; 27 canalis caroticus; 28 for. stylomastoideum; 29 - for.
lacerum; 30 fissura petrotympanica; 31 for. spinosum; 32 - tuberculum
articulare; 33 - sut. sphenosquamosa; 34 - hamulus pterygoideus; 35 - for.
palatinum magnus; 36 - sut. zygomaticomaxillaris.
124

126.

көздік беттері кіреді. Жоғарғы
қабырғ a,
paries
superior
немесе көзүясының төбесі
маңдай сүйегінің көздік бөлігі
мен сынатәрізді сүйектің кіші
қанаттарынан қүралады; те­
мени кабырға немесе түбі,
parier inferior, бетсүйек пен
жоғарғы жақсүйектен, ал артқы жағында таңдай сүйектің
көзүялық өсіндісінен түзіледі.
Пирамиданың ұшында екі
тесік байқалады: латералды
жоғарғы көзұя саңылауы,
fissura orbitalis superior, жене
медиалды - көру өзегі, canalis
opticus', екі тесік те көзүясын
бассүйек қуысымен жалғас64
с у р е т. К өзүясы , orbita; алдынан
тырады. Көзүясының латерал­
қарагандагы көрінісі.
ды және төменгі қабырғалары
1
canalis opticus; 2
crista lacrimalis
posterior; 3 fossa sacci lacrimalis; 4 - crista
арасында бұрышта төменгі
lacrim alis anterior; 5 - s u l . infraorbitalis;
көзүя
саңылауы,
fissura
6 - fissura orbitalis inferoir; 7
processus
orbitalis inferior, орналасады;
orbitalis o s s is palatini; 8 - fissusra orbitalis
ол өзінің артқы бөлімінде
superior.
fossa pterygopalatina-ға, ал
алдыңғы бөлімінде - fossa infratemporalis-ке әкеледі. Медиалды
қабырғаның алдыңғы бөлігінде көзжас қабының шүңқыры, fossa sacci
lacrimalis, жатады; ол басқа шетімен төменгі мүрын жолына ашылатын
мүрын-көзжас өзегіне, canalis nasolacrimalis, келеді.
Алмұрттәрізді мүрын тесігі, apertura piriformis nasi, төмендеу жене
ішінара көзұялары арасында орналасқан. Алмұрттәрізді тесіктің
төменгі жиегінде орта сызық бойымен алға қарай алдыңғы мүрын
қылқаны, spina nasalis anterior, шығып түрады, ол артқа қарай
мұрынның сүйекті қалқасына айналады.
Бассүйекті бүйірінен (norma lateralis) қарағанда ең алдымен
сызықтары, linea temporales (superior et inferior), көзге түседі. Олар m. et
fascia temporales бекитін жерді көрсетеді.
Топографиялық түрғыдан мынадай шүңқырлар ерекше сипаттауды
қажет етеді.
Fossa temporalis - самай шүңқыры, үсті мен артынан төменгі самай
сызығымен, астынан - crista temporalis және arcus zygomaticus, төменгі
жиегімен алдынан - бетсүйегімен шектеледі. Fossa temporalis самай
бөлшықетімен толып түрады. Fossa infratemporalis - самайасты шүң125

127.

қыры, самай шұңқырының төмен қарай тікелей жалғасы болып
табылады, әрі сынатәрізді сүйектің үлкен қанатының crista infratemporalis, олардың арасындағы шекара қызметін атқарады. Сырт
жағынан fossa infratemporalis ішінара төменгі жақсүйектің тармағымен
бүркеледі. Ол fissura orbitalis inferior арқылы көзұясымен, ал fissura
pterygomaxillaris арқылы қанат-таңдай шұңқырымен жалғасып катынасады.
Fossa pterygopalatina, қанат-таңдай шұңқыры, алдыңғы жағынан
(алдыңғы қабырға) жоғарғы жақсүйек және артқы жағынан (артқы
қабырға) қанат тәрізді өсінді арасында орналасқан. Таңдай сүйегінің
қанат-таңдай шұңқырын мұрын қуысынан бөлетін вертикалды
табақшасы, оның медиалды қабырғасы қызметін атқарады.
Қанат-таңдай шұңқырына бес тесік ашылады: 1) медиалды тесік
мұрын қуысына - foramen sphenopalatinum, аттас нерв пен тамырлардың
өтетін жеріне барады; 2) артқы жоғарғы тесік ортаңғы бассүйек
шұңқырына foramen rotundum барады, ол арқылы бассүйек қуысынан
үшкіл нервтің II тармағы шығады; 3) алдыңғы тесік көзұясына, fissura
orbitalis inferior, барады, нервтер мен тамырлардың өтуіне арналған;
4) төменгі тесік ауыз қуысына, canalis palatinus major, барады, ол
жоғарғы жақсүйек пен таңдай сүйегінің аттас жүлгесінен түзіледі және
қанат- таңдай шұңқырының томен қарай құйғыш тәрізді тарылуы болып
табылады, ол шұңқырдан өзек арқылы таңдай нервтері мен тамырлар
өтеді; 5) артқы тесік вегетативтік нервтердің жүретін жолына қарай
(n. canalis pterygoidei) бассүйектің сыртқы негізіне, canalis pterygoideus
барады (65-сурет).
Бассүйекті үстіңгі жағынан (norma verticalis) қарағанда оның
күмбезі мен жіктері көрінеді: шеке сүйектерінің медиалды жиектері
арасында сагитталды жік, sutura sagittalis; маңдай және шеке сүйектері
арасында тәждік жік, sutura coronalis, және шеке мен шүйде сүйектері
арасында ламбда тәрізді жік, sutura lambdoidea (гректің "ламбда"
әріпімен ұқсастығына қарай).
Бассүйектің сыртқы негізі, basis cranii externa, бет (төменгі жақсүйексіз) және ми сауыты бөлімдерінің төменгі беттерінен құралады.
Бассүйектің сыртқы негізін алдыңғы, ортаңғы және арткы деп үш
бөлімге бөлуге болады.
Алдыңғы бөлім қатты таңдайдан, palatum osseum және жоғарғы
жақсүйектің ұяшықтар доғасынан тұрады. Қатты таңдайдың артқы
бөлігінде, оны түзетін жақсүйектің таңдай өсіндісі мен таңдай сүйегінің
горизонталды табақшасының қосылған жерінде, көлденең жік, sutura
transversa, байқалып тұрады; орта сызықпен қатты таңдайдың жұп
бөліктерін байланыстырып, алдыңғы ұшында foramen incisivum-мен
қосылып кететін жік, sutura mediana, өтеді. Қатты таңдайдың артқы
бөлігінде, альвеолды доғаның жанында canalis palatinum major шығатын
жер болып табылатын foramen palatinum majus байқалады; одан да гөрі
126

128.

65 с у р е т. Қ анат-таңдай ш үң қ ы р ы ,/о 5 5 а pterygopalatina
( б е т с ү й е к ж ә н е с ы н а т әр ізд і сүй ек тің үлкен канаты бөл ш ек теп алынған).
1 for. rotundum; 2 - for. sphenopalatinum ; 3 canalis pterygoideus;
4 - canalis palatinus major; 5
fissura orbitalis inferior.
артқа қарай пирамидалық өсіндінің төменгі бетінде кіші таңдай
өзектерінің тесіктері орналасқан.
Орталық бөлім қатты таңдайдың артқы жиегінен үлкен шүйде
тесігінің алдыңғы жиегіне дейін созылады. Бүл бөлімінің алдыңғы
шекарасында тесіктер, сһоапае, орналасқан. Бассүйектің сыртқы
негізінің артқы бөлімінде мойын тесігі, foramen jugulare бар, ол аркылы
IX, X және бассүйек нервтері өтеді одан әрі мойын венасы басталады.
Бассүйек негізінің ішкі бетін бассүйекті горизонталды немесе
сагитталды аралап кескеннен кейін ғана қарап көруге болады. B a sis
c r a n ii in t e r n a - бассүйектің ішкі негізі немесе жоғарғы беті үш
шүңқырға бөлінеді, олардың алдыңғысы мен ортаңғысында үлкен ми,
артқысында мишық орналасады (66-сурет). Алдыңғы және ортаңғы
шүңқырлардың шекарасы сынатәрізді сүйектің кіші қанаттарының
артқы жиектері, ортаңғы және артқылардың шекарасы самай сүйектері
пирамидаларының жоғарғы жиегі болып табылады.
А л д ы ң ғ ы б а с с ү й е к ш ү н к ы р ы , fossa cranii anterior, маңдай
сүйегінің көзұялық бөлігі, торлы сүйектің торлы табақшасы және
сынатәрізді сүйектің кіші қанаттарынан түзіледі.
127

129.

66 - с у р е т. Бассүйектің ішкі негізі, basis cranii interna.
1 - pars orbitalis ossis frontalis; 2 - crista galli; 3 - lam. et foramina cribrosa;
4 canalis opticus; 5 fossa hypophysialis; 6 dorsum sellae; 7 - for. rotundum;
8 - for. ovale; 9 - for. lacerum; 10 - for. spinosum; 11 - porus acusticus intemus;
12 - for. jugulare; 13 - canalis hypoglossalis; 14 sut. lambdoidea; 15 - clivus;
16 sul. sinus transversi; 17 protuberantia occipitalis interna; 18 - for. magnum;
19 - squama occipitalis; 20 - sul. sinus sigmoidei; 21 - pars petrosa ossis
temporalis; 22 pars squamosa ossis temporalis; 23 - ala major ossis sphenoidalis;
24 - ala minor ossis sphenoidalis.
128

130.

Ортаңгы бассүйек шүнкыры, fossa cranii media, алдыңғыға
Караганда тереңдеу жатады. Шүнкырдын ортаңғы бөлігі түрік
ертокымынан түзіледі. Бүйір бөліктерінің күрамына сынатәрізді
сүйектің үлкен канаттары, самай сүйектері pars squamosa және
пирамидаларының алдыңғы беті кіреді. Ортаңғы шүңқырдың тесіктері:
canalis opticus, fissura orbitalis superior, foramen rotundum, foramen ovale,
foramen spinosum, foramen lacerum.
Артқы бассүйек шүнкыры, fossa cranii posterior, ең терең және
көлемдісі. Оның қүрамына шүйде сүйегі, сынатәрізді сүйек денесінің
артқы бөліктері, самай сүйегінің pars petrosa және шеке сүйегінің
төменгі артқы бүрышы енеді. Тесіктері: foramen magnum, canalis
hypoglossalis, foramen jugulare, canalis condylaris (кейде болмайды),
foramen mastoideum (түрақтылау), porus acusticus intemus пирамиданың
артқы бетінде орналасады.
Мұрын қуысы, cavitas nasi, алдынан алмүрт тәрізді тесікпен,
apertura piriformis ашылады, артқы жағынан жүп тесіктер-хоаналар, оны
жұтқыншақ қуысымен жалғастырады (67-сурет). Мүрын қуысы
67 - с у р е т. Бассүйектің бет бөлімінің сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
Мүрын қуысының сүйектік қалқасы; сол жақтан қарағандағы көрінісі.
1 - for. caecum; 2 - crista galli; 3 crista sphenoidalis; 4 - fossa hypophysialis;
5 - sinus sphenoidalis; 6 - ala vomeris; 7 - processus pterygoideus; 8 - lam.
horizontalis ossis palatini; 9 - processus palatinus maxillae; 10 - күрек тістік
өзекке енгізілген сым таяқша, canalis incisivus; 11 - vomer; 12 - concha nasalis
inferior; 13 - lam. perpendiculars ossis ethmoidalis; 14 - os nasale; IS - sinus
frontalis.
9-210
129

131.

мұрынның сүйекті қалқасы, septum nasi, арқылы онша симметриялы
емес екі жартыға бөлінеді, өйткені көп жағдайда қалқа қатаң түрде
сагитталды тұрмай, жанына қарай қисаяды. Мұрын куысының әр
жартысында бес қабырға бар: жоғарғы, төменгі, латералды, медиалды
және артқы қабырғалар.
Латералды қабырғаның құрылысы барынша күрделі; оның
құрамына (алдынан артына қарай) мына сүйектер кіреді: мұрын сүйегі,
жоғарғы жақсүйектің денесі мен маңдай өсіндісінің мұрындық беті,
көзжас сүйегі, торлы сүйек лабиринті, төменгі қалқан, таңдай сүйегінін
перпендикулярлы табақшасы, сынатәрізді сүйектің қанаттәрізді өсіндісінің медиалды табақшасы.
М ұрынның сүйекті қалқасы , septum nasi osseum, мұрын
қуысының әрбір жартысының медиалды қабырғасы сияқты. Ол торлы
сүйектің перпендикулярлы табақшасы, желбезек, жоғарғы жағында
маңдай сүйегінің spina nasalis-інен, crista sphenoidalis, төменгі жағында
жоғарғы жақсүйек пен таңдай сүйектің cristae nasales-інен түзілген.
Жоғарғы қабырға маңдай сүйегінің кішкене бөлігі, торлы сүйектің
lamina cribrosa және ішінара сынатәрізді сүйектен түрады.
Төменгі қабырғаның немесе түбінің құрамына palatum osseum
құрайтын жоғарғы жақсүйектің таңдайлық өсіндісі мен таңдай
сүйегінің горизонталды табақшасы енеді; оның алдыңғы бөлімінде
күрек тіс өзегінің, canalis incisivus, тесігі байқалады.
Мұрын қуысының латералды қабырғасында ішке қарай үш мұрын
қалқаны салбырап тұрады, олар үш: жоғарғы, ортаңғы және төменгі
мұрын жолдарын бір-бірінен бөліп тұрады. Ж оғарғы мүрын жолы,
meatus nasi superior, торлы сүйектің жоғарғы және ортаңғы мұрын
қалқандары арасында орналасқан; ол ортаңғы жолдан екі есе қыска да,
мұрын қуысының ортаңғы бөлімінде ғана орналасады; онымен sinus
sphenoidalis, foramen sphenopalatinum жалғасады әрі оған торлы
сүйектің артқы ұяшықтары ашылады. О ртаңғы мүрын жолы, meatus
nasi medius, ортаңғы және төменгі қалқандар арасымен өтеді. Оған
cellulae ethmoidales anteriores et mediae және sinus maxillaris ашылады,
сондай-ақ ортаңғы қалқаннан торлы лабиринттің үлкен көпіршігі, bulla
ethmoidalis, латералды батыңқырап тұрады. Bulla алдында және
біршама төмендеу құйғыш, infundibulum жатады, ол арқылы ортаңғы
мүрын жолы торлы сүйектің алдыңғы ұяшықтарымен және маңдай
қуысымен, sinus frontalis жалғасады. Суық тиген кездегі қабыну
үрдісінің маңдай қуысына ауысуы (фронтит) осы анатомиялық
байланыстардан болады.
Төменгі мұрын жолы, meatus nasi inferior, төменгі қалқан мен
мүрын куысының түбі арасынан өтеді (68-сурет). Оның алдыңғы
бөлімінде мұрын көзжас өзегі ашылады, ол арқылы көзжас сүйықтығы
мұрын қуысына келеді. Жылаған кезде мұрыннан сұйықтық көбірек
бөлініп, ал суық тиген кезде “жасаурауы” осымен түсіндіріледі. Мүрын
130

132.

68
с у р е т. Бассүйектің бет бөлімінің сагитталды жазықтықтағы кесіндісі.
Мүрын қуысының бүйір қабырғасы.
1 concha nasalis media; 2 concha nasalis superior; 3 - сынатәрізді қойнаудың
тесігіне енгізілген сым таяқша, apertura sinus sphenoidalis; 4 - canalis opticus;
5 - dorsum sellae; 6 - sella turcica; 7 - sinus sphenoidalis; 8 - for.
sphenopalatinum; 9 -meatus nasalis superior; 10 - lam. lateralis processus
pterygoidei; 11 lam. perpendicularis ossis palatini; 12 - lam. medialis processus
pterygoidei; 13 - lam. horizontalis ossis palatini; 14 - processus alveolaris
maxillae; 15 - processus palatinus maxillae; 16 - canalis incisivus;
17 - meatus nasalis inferior; 18 - concha nasalis inferior; 19 - processus ethmoidalis
conchae nasalis inferior; 20 - meatus nasalis medius; 21 - processus lacrimalis
conchae nasalis inferioris; 22 - os lacrimale; 23 processus frontalis maxillae;
24 - os nasale; 25 sinus frontalis; 26 - crista frontalis;
27 crista galli.
131

133.

қалқандары м ен м ұры н қалқасы арасы н дағы к ең іст ік ж алпы м ұры н
ж ол ы , meatus nasi communis, д е п аталады .
Ересек
адам
бассүйегінің
рентгендік
кескіні.
Б а ссүй ек тің
р ен тген дік с у р е т ін д е гі проекциялы қ қабаттасулары н талдап т ү с ін у үш ін
м ы наларды еск ер у керек: 1) ты ғы здау сүй ек ті заттан түраты н б а ссү й ек
п ен оларды ң бө л ік тер і (м ы салы , сам ай с ү й е г ін ің тасты б ө л ігі)
р ен тген огр а м м а да қ о ю л а у к өлең ке б ер ед і; 2 ) борп ы лдақ тау заттан
құралған сү й ек тер м ен оларды ң бө л ік тер і (м ы салы , d ip lo e ) ақш ы лдау
к өлеңке б ер ед і; 3 ) ауа ж олдар ы ақшыл болы п к өр ін еді; 4 ) р ен тген
пленкасы на ж ақы н дау ж анасқ ан б а ссү й ек б өл ік тер і алы стау орн аласқандары н а қ арағанда қаныққан к өлең ке б е р е д і. С онды қтан алды ңғы
су р ет т е сү й ек т ер д ің алды ңғы б еттер і қаны қтау к ө р ін ед і ж ә н е к ер ісін ш е.
А л ды ң ғы с у р е т т е б а с сү й е к п ен т іс т е р д ің қ ою к ө л ең к ел ер і,
со н д а й -а қ ауалы қ уы стар ор н ы н да ақш ы л ж ер л ер к ө р ін іп тұр.
Б үй ір с у р е т т е б а с с ү й е к к ү м б е з і м ен б е т с ү й е к т е р ін ің тү р л і б ө л ік т ер і
к ө р ін е д і. С ү й ек т ер ж ік т ер м ен б ө л ін г е н , ол ж ік т ер д і д и п л б и дты
в ен ал ар ды ң сү й ек ш ел ік ө зе к т е р ін е с ә й к е с к ел ет ін толқы н т ә р із д і
ақш ыл ж ол ақ тар дан аж ы рата б іл у к ер ек . С оң ғы л арды ң ж ік т ер ге т ән
т іс т і сипаты б о л м а й ды ж ә н е ба сқ а бағы ттар да о р н ал асады . Ж ік тер м ен
там ы рлы ө зе к т е р д ің р ен т ген д ік к еск ін ін б іл у , ол ар ды б а с сү й е к т ің
сы ны п, ш ы ты наған ж ер л е р ін ен айы ра б іл у г е к ө м ек т е се д і. Ш ықш ы т
буы н ы н ы ң “р ен т г ен д ік б у ы н саң ы л ауы ” б у ы н іш іл ік д и с к іг е с ә й к е с
к ел ет ін д о ғ а т ә р із д і ақш ы л ж ол ақ т ү р ін д е айқы н б іл ін іп тұрады .
Р ен т г ен д ік зе р т т еу ә д іс і б ү й ір д е н т ү с ір іл г е н с у р е т т е ж ақсы к ө р ін етін
түр ік ертоқы м ы тір і а д а м д а зе р т т е у д ің б ір д е н -б ір ә д іс і бол ы п табы лады .
О н да ги п о ф и з, h y p o p h y sis, орн ал асаты н ж ер б о л ға н ды қ та н , он ы ң п іш ін і
м ен ш ам асы н а қарап, осы іш кі сек р ец и я б е з ін ің ү л к ен -к іш іл іг і туралы
қ орты нды ж а са у ға б о л а д ы . Т үр ік ертоқ ы м ы н ы ң үш т ү р ін аж ы ратады : 1)
ф етал ды (эм б р и о н д ы қ ) - “ж атқ ан ”соп ақ ш а т ү р ін д е г і кіш кен тай
ертоқы м ; 2 ) и н ф ан ти л ьды (л аты н ш а-in fa n t б а л а) - “т ұ р ға н ” соп ақ ш а
т ү р ін д е г і үлк ен ; 3 ) е р е се к - “ж атқ ан ” үл к ен соп ақ ш а. S in u s sp h e n o id a lis
п н ев м ати зац и я сы н ы ң (а у а ға тол уы н ы ң ) д а м аңы зы б а р , ол ү р д іс 3 -4
ж астан с ы н а т ә р ізд і с ү й е к т ің алды ңғы б ө л іг ін д е бастал ы п , қ артай ған да
ертоқ ы м н ы ң арқалы ғы н қ ам тиды .
Бассүйектің жасқа байланысты және жыныстық ерекшеліктері.
Ж аңа т уған н ә р е с т е н ің б а с с ү й е г ін д е м и сауы ты с ү й е к т е р ін е қ араған да
б е т сү й е к т е р і б ір ш а м а к іш іл еу к ел ед і (6 9 -с у р е т ).
Ж аңа т у ға н н ә р е с т е н ің б а с с ү й е г ін ің б а сқ а ер ек ш ел ігі - е ң б е к т е р і,
fonticuli, бо л а д ы (7 0 -с у р е т ). О л арды ң б а с с ү й е г ін д е ә л і аяқталм аған
с ү й е к т е н у д ің үш саты сы н ы ң із д е р і бай қ алады . Е ң б ек т ер і, б ір ін ш і
ж арғақты , саты н ы ң қалды қтары бол ы п табы лады ; олар с ү й е к т е н б е г е н
д ә н е к е р т ін н ің қалды қтары сақ тал ған , ж ік т ер д ің қиы лы сқан ж е р ін д е
о р н ал асады . О л арды ң б о л у ы н ы ң үл к ен ф ун к ц и он ал ды қ м аңы зы бар ,
с е б е б і б а с с ү й е к т ің ш ек е с ү й е к т е р ін е е д ә у ір ы ғы сы п ж ы л ж уға м ү м к ін д ік
132

134.

69 - e у р е т. Адам бассүйегінің пішіндері: қысқа (а) және үзын (б); жоғарыдан
қарағандағы көрінісі.
70 - с у р е т. Жаңа туған нәрестенің бассүйегі; жоғарыдан қарағандағы көрінісі.
1 sut. frontalis; 2 - tuber frontale; 3 - fonticulus posterior; 4 - os occipitale;
5 - sut. lambdoidea; 6 - tuber parietale; 7 sut. sagittalis; 8 - os parietale;
9 - sut. coronalis; 10 os frontale; 11 fonticulus anterior.
10—210
133

135.

береді де, соның арқасында бассүйек толғақ кезінде туу жолының
пішіні мен шамасына бейімделеді. Еңбектердің мынадай түрлерін
ажыратады:
1) алдыңғы еңбек, fonticulis anterior , ромб пішінді, орта сызық
бойымен төрт жіктің: сагитталды, маңдай және тәжді жіктің екі
жартысының қиылысқан жерінде жатады; 2 жаста өсіп-бітеді;
2) артқы еңбек, fonticulus posterior, үшбұрыш пішінді, сагитталды
жіктің артқы ұшында алдындағы екі шеке сүйегі мен шүйде сүйектің
қабыршағы арасында жатады; туғаннан кейін 2 айда өсіп-бітіп кетеді;
3) бүйір еңбектері, жұп, әр жағынан екеуден, сонымен бірге
алдыңғысы сынатәрізді, fonticulus sphenoidalis, ал артқысы емізіктәрізді, fonticulus mastoideus, деп аталады. Сынатәрізді еңбек
шеке сүйек, маңдай сүйегі, angulus sphenoidalis, сынатәрізді сүйектің
үлкен қанаты және самай сүйегінің қабыршағының түйісетін жерінде
орналасқан; туғаннан кейін 2-3 айлығында бітіп кетеді. Емізік тәрізді
еңбек шеке сүйегінің angulus mastoideus, самай сүйегі пирамидасының
негізі және шүйде сүйектің қабыршағы арасында орналасқан.
Сынатәрізді және емізіктәрізді еңбектер көбіне шала туған (күні
жетпеген) балаларда кездеседі, соның өзінде кейде жетіп туған
балаларда шүйде еңбегі болмайды. Жаңа туған нәрестелерде жіктердің
болмауы және диплоэнің нашар дамуы, бассүйектің сыртқы бетінде
ғана емес, ішкі бетіндегі бедерінің көмескілігі байқалады.
Бассүйектің екінші шеміршектік даму сатысының қалдықтары,
оның негізі сүйектерінің жекелеген әлі де қосылып кетпеген бөліктері
арасындагы шеміршекті қабатшалар болып табылады, сондықтан олар
жаңа туған нәрестелерде ересектерге қарағанда біршама көптеу.
Бассүйектерде ауалы қойнаулар әлі дамымаған. Әлі жұмыс істей
қоймаған бұлшықеттердің нашар дамығандығынан түрлі бұлшықет
төмпешіктері, қырлары және сызықтары байқалады. Осы себептен әрі
шайнау қызметінің жоқтығынан жақсүйектер нашар дамыған: ұяшықты
өсінділер жоқ дерлік, төменгі жақсүйек бітісіп-өспеген екі жартыдан
тұрады. Осының салдарынан бет ми сауытымен салыстырғанда онша
алға қарай шыгыңқы емес те, оның тек сегізден бір бөлігін ғана
құрайды, ал ересек адамда бұл қатынастар 1:4.
Есейген шақта күмбез сүйектері арасындагы синдесмоздардың
синостоздарға айналуынан бассүйек жіктерінің сүйектенуі байқалады.
қартайған кезде бассүйек сүйектері біршама жұқарып әрі жеңілдейді.
Тістер түсіп, жақсүйектердің ұяшықтық жиегінің семуі (атрофиясы)
салдарынан бет қысқарып, төменгі жақсүйек алға қарай шығыңқырап,
сонымен қатар оның тармақтары мен денесі арасындагы бұрыш
үлкейеді. Бассүйектің бұл айтылған жасқа байланысты өзгерістері
рентгендік зерттеу кезінде жақсы айқындалады, бұның диагноз қоюда
үлкен маңызы бар. Мәселен, жаңа туған нәрестенің бассүйегі рентгенограммасында мыналар айқын көрінеді: 1) бірқатар сүйектер - ман134

136.

д а й , ш ү й д е , т ө м е н г і ж а к с ү й е г і - т ү т а ст а н ы п б ір іг іп -ө с п е г е н ; 2) ауалы
с ү й с к т с р д е п н е в м а т и за ц и я (а у а ғ а т о л у ) ж ок; 3) ш ек е с ү й е к т е р і арасы ,
ә с ір с с е е ң б е к т е р і а й м а ғы н д а , кең к ел ед і. А л д ы н ғы р е н т г ен о г р а м м а д а
маңдай
с ү й с г ін
акш ы лдау,
ек іге
сон дай -ак
б ө л ет ін
төм енгі
s u tu r a
fro n ta lis
ж а к с ү й е к т ің
екі
орналаскан
ж ерде
ж арты сы ны ң
толы к
б і т і с і п - к о с ы л м а ғ а н д ы ғ ы н ы ң ізі к ө р і н е д і . А р т к ы р е н т г е н о г р а м м а д а o s
p a rieta le м е н
латералды
Б ү й ір
ш үйде
қ а б ы р ш а ғ ы н ы ң т ө м е н г і б ө л іг і, с о н д а й -а к о н ы ң
бө л ік т ер і
суретте
ақш ы лдану
мен
қабы рш ағы
sy n ch o n d ro sis
байқалы п
түрады .
арасы нда
аралы ктар
s p h e n o o c c i p i t a l i s -к е
к ө р ін ед і.
сәйкес
Рентгенограм м аларда
к ел етін
к ө р ін ет ін
одан
к е й ін г і ж а с қ а б а й л а н ы с т ы ө з г е р іс т е р мы налар:
1)
С ү й ек т е р д ің
б а й қ а л а д ы , атап
ж еке
б ө л ік т ер ін ін
айтқанда:
б іт іс іп -к о с ы л ы п
а) т ө м е н г і
ж а к с ү й е к т ің
түтастануы
ек і ж а р т ы с ы н ы ң
б і т і с і п - қ о с ы л у ы (1 -2 ж а с т а ) ; ә ) s u tu r a f r o n t a l is о р н а л а с к а н ж е р д е м а ң д а й
с ү й е г і н і ң е к і ж а р т ы с ы н ы ң б і т і с і п - қ о с ы л у ы ; в) s y n c h o n d r o s i s s p h e n o o c c ip it a lis т ү р ғ а н ж е р д е ш ү й д е с ү й е к т ің н е г із д ік б ө л іг ін ің с ы н а т ә р ізд і
сүйекпен
б іт іс іп -қ о с ы л ы п
айналуы ; осы
б ір ы ң ғ а й
н е г із г і
си н о сто з басталуы м ен
(1 8 -2 0
(os
b a sila re)
ж ас) бассүйек
сүйекке
н е г ізін ің
үзы н а б о й ы н а ө с у і аяқталады .
2 ) Е ң б е к т е р ж о ғ а л ы п , ти п т ік тіст і к он т ур л ар ы ба р ж ік т ер т ү з іл е д і
(2 -3 ж аста).
3) С ү й ек т е р д ің ауаға тол уы (п н ев м ати зац и я л ан уы ) пайда болы п ,
дамиды .
Р ен т г ен д ік ә д іс с ү й е к т е р д ің дам ы п келе ж аткан ауалы қуы стары н
тір і а д а м д а
зе р т т е у д ің
б ір д е н -б ір ә д іс і
болы п табы лады :
а) м аң д ай
қ у ы с ы р е н т г е н о г р а м м а д а б і р ж а с т ы ң ая қ к е з і н д е б а й к а л а д ы д а , с о д а н
к ей ін
б ір т ін д еп
su p e r c ilia r is
ү л к ей ед і.
медиалды
Б ір ж а ғ д а й д а
к е с ін д іс ін ің
ол өте
ш егін ен
к іш к ен т а й д а , arcus
ш ы қпайды ;
басқа
б ір
ж а ғ д а й л а р д а б ү к іл m a rg o su p r a o r b ita lis-т ің ү зы н а б о й ы тар ал ады . О н ы ң
т о л ы ғы н а н ж о қ б о л у ы д а бай к ал ады ; ә ) торлы сү й ек т ің үяш ы қтары
алғаш қы ж ы л дар ы -ақ байқалады ; б) ж оғарғы ж ақ сүй ек (гай м ор) куы сы
жаңа
туған
созы ңқы
к езең ін д е
баланы ң
рентгенограм м асы нда
ш ам асы
бүрш актай,
п іш ін д і, ақш ы л ж ер т ү р ін д е к ө р ін ед і. О л т іс т е р д ің ауы суы
толы қ дам и ды
ж әне
е д ә у ір
д ә р е ж е д е ө згер гіш
к ел ед і;
в)
с ы н а т ә р ізд і қ о й н а у турал ы ж оғар ы да айты лды .
4 ) Т іс т е р д ің ауы су ы ж ә н е т ү су і.
Есейген
ш ақта
басталаты н
ж ік т ер д ің
ж оғалы п,
с ү й ек т ер д ің
б ір -б ір ім е н б іт іс іп -қ о с ы л у ы .
Бассүйектің жыныстық айырмашылықтары.
Еркек б а с с ү й е г і
о р т а ш а а л ға н д а ә й е л б а с с ү й е г ін е н ү л к ен д еу ; он ы ң си ы м д ы л ы ғы ш ам а м е н ә й е л б а с с ү й е г і с и ы м д ы л ы ғ ы н а н 10% ү л к е н д е у , б ү л о л а р д ы ң д е н е
ш амалары ны ң
айы рмаш ы лы қтары на
байланы сты .
Ә йел
б а ссү й егін ің
б е т і т е г іс т е у , ө й т к е н і б ү л ш ы қ е т т ік б ү д ы р л ы к о н ш а к үш ті е м е с . Ә й ел
б а с с ү й е гін ің
қасүсті
доғалары
наш арлау
дамы ган
әрі
ер к ек т ер іг е
135

137.

Караганда маңдайы тіктеу, ал шекесі жайпақтау. Алайда, кейде
бассүйекте жыныстық белгілер нашар білінетіндіктен, оларға қарап
нақты адамның жынысын айыру мүмкін емес, оның үстіне шамамен
20% жағдайда әйел бассүйегінің сиымдылығы еркек бассүйегінің
орташа сиымдылығынан кем болмайды.
Әйел бассүйегінің шамасы еркекпен салыстыра алғанда кішірек
болуы, еркектен миы аздау дамыған дегенді білдірмейді, әйел денесінің
кішілеу шамасы мен оның пропорциясына сәйкес келеді.
Бассүйегі туралы ілімдегі (краниология) нәсілшілдік
“теория”
Бассүйектері жақсы сақталатындықтан, құрып кеткен нәсілдер туралы
соған сүйеніп қорытынды жасауға болатын қазба материал болып табылады. Бассүйек пішіні жеке адамдарда едәуір өзгергіш келеді. Бассүйек
көрсеткішіне, яғни көлденең диаметрінің бойлық диаметріне пайыздық
қатынасына қарай ми сауытының негізгі үш формасын ажыратады:
1) қысқа - брахикранды (бассүйектік көрсеткіші 80-нен жоғары);
2) орташа-мезокранды (79-76);
3) ұзын-долихокранды (75-тен төмен).
Үзын бассүйек көбірек дамыған ми жайғасатын орын деген
біржақты түсінікке сүйеніп, бірқатар кертартпа ғалымдар түрлі адам
нәсілдерін сипаттайтын “жоғарғы” және “төменгі” бассүйек типтері
болады деген нәсілшілдік “теорияны” дамыта бастады. Әрине,
европалық бассүйектер “жоғарғы”, ал түсті халықтардікі “төменгі”
болып шықты. Айталық, мәселен, бушмендердің бассүйектері (тегіс,
биік, кішкене тік маңдайлы) мен австриялықтардың бассүйектерін (өте
бұдырлы, тайқы маңдайлы әрі күшті жақсүйекті) неандерталдықтардың
бассүйектерімен ұқсас болғандықтан қарапайым деп есептеді. Алайда
объективті ғалымдардың зерттеулері көрсеткеніндей, австралиялык
бассүйектің негізгі белгілерінің бірі - ми сауыт бет көрсеткіші бойынша
неандерталдықтардікінен айырмасы болады, ал неандерталдык белгілердің өздері қазіргі кездегі барлық нәсілдерде таралған. Мұның ең бір
қызық мысалы - американ палеонтологы Коптың бассүйегі, ол
Шаппель-О-Сеннен табылған неандерталдықтың бассүйегімен керемет
ұқсас болып шықты.
¥лы Отан соғысы қарсаңы мен кейінде гитлерлік Германияның
антропологтары долихоцефалды бассүйек пішіні (негізінен) солтүстік
(нордтық) нәсілге немесе арий нәсіліне тән немістердің басқа
нәсілдерден биологиялық жағынан артықтығын көрсетеді, мұның өзі
немістерге басқа халықтарды жаулап алып, дүние жүзіне үстемдік
қүруға жол береді дегенді дәлелдеуге тырысты. Алайда нәсілдік
белгілердің маңызы туралы мәселені дұрыс шешу үшін “нәсіл” мен
136

138.

“үлт”
үғы мдары ны ң
ара
ж ігін
аж ы рату
керек.
Нәсіл
д е г е н ім із
т а б и г и -т а р и х и к а т его р и я . О л б е л г іл і б ір т е р р и т о р и я д а түр ат ы н а д а м д а р
тобы на
ортақ,
ж иы нты ғы м ен
түқы м
куалай
б е р іл е т ін
сипатталады .
Қ а зір гі
морф ологиялы к
б ү к іл
адам зат
б е л г іл ер д ің
дамуды ң
б ір
с а т ы с ы н д а түр , б ір а к а д а м за т т ір ш іл іг ін ің түрлі д ә у ір л е р ін д е ж ек ел ег ен
т о п т а р д ы ң б е л г іл і б ір м ек ен о р та сы н а б ай л ан ы сты түрлі н ә с іл д е р пайда
б о л д ы . Б үл ж а ғ д а й д а к о ғ а м н ы ң м а т е р и я л д ы к т ір ш іл ік ж а ғ д а й ы , яғни
он ы ң д а м у ж ағдай л ар ы үлк ен рөл аткарды . А л ай да адам дарды ң барған
сайы н
ты ғы з
арасы ндағы
а р ал асы п -қ ұр ал асуы ,
ты м
көзге
үраты н
оларды ң
ш е к т е р ін ің
араласы п,
н ә с іл д ер
ж ойы луы на
әк е л е д і.
С он ды қ тан н ә с іл д е р д і “ж о ға р ы ” ж ә н е “т ө м ен г і” д еп б ө л у ге еш қандай
ғ ы л ы м и д е р е к т е р ж о қ . А д а м н ә с іл д е р і “ү л т ” , “т а й п а ” , “ х а л ы к ” д е г е н
сияқты
әл еу м ет т ік
ә л еу м ет т ік
қүруға
категория.
ұмты луы н
ақтауға
б ө л ін іс т е р ін е н
С онды қтан
н ә с іл д ік ,
болмайды .
де
өзгеш е
саяси,
яғни
А натомиялы қ
Үлт
д е г е н ім із
әл еу м ет т ік
ү ст ем д ік
к ел ед і.
яғни
биологиялы қ
б ел г іл ер м ен
ф а к т іл ер
осы ны
де
е ш б ір
д әл ел д ей д і.
М ә с е л е н , ш етел ж ә н е с о в е т ғалы м дары д ә л е л д е г е н ін д е й , б а с сү й ек т ің
үзарған
ф орм асы
қ а зір г і
барлы к
н ә с іл д е р д е
к езд есед і.
Барлық
н ә с і л д е р д е ү з ы н н е м е с е қ ы с қ а б а с с ү й е к т е р д і ң , ал к е й д е н е а н д е р т а л д ы қ
б е л г іл е р д ің
ем ес,
болуы
к е р іс ін ш е ,
ата-тек тен
қ а зір г і
оларды ң
ш ы ққаны н
барлы к
н ә с іл д е р д ің
үқсасты ғы н,
д ә л е л д е й д і.
Сол
б ір
айырмаш ылықтарын
тектен
сияқты
—
неандерталь
барлы қ
н ә с іл д ер д е
б а с т ы ң ш е ң б е р і б ір д е й ө з г е р іп о т ы р а д ы ( 5 3 - 6 1 ) , ол б ір қ а т а р д а р ы н д ы
а д а м д а р д а ( Л е й б н и ц , К а н т ) б і р ш а м а к і ш і ( 5 5 с м ) , ал Д а н т е д е т і п т і 5 4 с м
б о л ға н . Э в о л ю ц и я бар ы сы н да адам б а ссү й егін ің сиы м ды лы ғы орташ а
а л ғ а н д а ү з д і к с і з ө с і п о т ы р а д ы ( п и т е к а н т р о п т а - 9 0 0 с м 3 , ал о с ы к е з д е г і
а д а м д ы - 1 5 0 0 с м 3 ).
Қ а зір гі к е зд ег і хал ы қ тар ды ң әл е у м е т т ік ж ә н е м ә д е н и дам уы н ы ң
тү р л і д е ң г е й д е б о л у ы б и о л о г и я л ы қ ф ак тор л ар ға (н ә с іл д ік б е л г іл ер г е )
ем ес, әл еу м ет т ік ф акторларға байланы сты .
/
- ке с те
Бассүйектіц сыртқы негізінің тесіктері мен олардыц қызметі
Тесік арқылы өтеді
№
Тесік
1
2
1
С оп ақ
артериялар
веналар
нервтер
3
4
5
О ртаңгы м е н и н г еалды артерияны ң
қосы м ш а (м е н и н геалды ) тармагы
С оп ақ тесік тің
веналық өр ім і,
үңгірлі қойнау
мен қ ан аттәр ізді
өр ім (веналы қ)
қатынастырады
Т өм ен гі ж ақ сүй ек - нерві үшкіл
нервтің үш ін ш і
тармағы
137

139.

жалг асы
1
2
3
4
О ртаңғы м ен и н геалды (канат
т ә р із д і өр ім ге
құйы лады)
5
2
Қ ы лқанды
Ортаңғы м ен и н ге
алды - ж оғарғы
ж а қ с ү й е к артериясы ны ң тармағы
3
Д абы л
ө з е к ш е с ін ің
т ө м ен гі
т есігі
Ж оғары лаған ж үтқыншақ артериясы ны ң т ө м е н гі дабы л ды қ
тармағы
Т іл-ж үтқы н ш ақ
н ер в ін ің дабы л
нерві
4
Үйқы дабы л
ө зек ш ел ер і
Ішкі ұйқы
артериясы ны ң
үйқы дабы л
тармағы
Д абы л нерві мен
ұйқы ө р ім ін ің
ұй қ ы -дабы л
тармақтары
5
Сыртқы
ұйқы
Ішкі ұйқы
Ішкі ұйкы өрімі
6
Бізем ізіктік
Артқы құлақ
артериясы ны ң
б із-ем ізік т ік
тармағы
7
Д абы л қабыршақ
саңы лауы
Ж оғарғы жақс ү й е к артериясы ның т е р е ң құлақ
артериясы
8
Тасты дабы л
саңылауы
Ж оғарғы жақс ү й е к артерия
сы ны ң дабы л ды қ
тармағы
9
Е м ізікт ә р ізд і
(ө зе к ш е )
10
Е м ізік т әр ізді
Ш ү й д е артериясы ны ң м ен и н геалды тармағы
Е м із ік т ә р із д і шығ
аратын (си г м а т ә р ізд і қой н ау мен
ш ү й д е венасы н қа
тынас тыратын)
11
М ой ы н д ы рық
Ж оғары лаған
ж үтқы нш ақ
артери ясы ны ң
артқы м ен и н геалды тармағы
М ойы нды ры қ
138
Ж оғарғы
ж ақсүйектік
нервінің
м ен и н геал ды
тармағы
Б із-ем ізік тік
(т ө м ен гі ж ақ сүй ек
арты ндағы венаға
қүяды )
Бет
Т ө м ен гі ж ақ сүй ек
артын даты вена
ның дабы л ды қ
құйы лы мдары
Д а б ы л ішегі
б е т н ер в ін ің
(V II) тармағы
К е з б е нервтің
(X ) қүлақтық
тармағы
Т іл -ж ұтқ ы н ш ақ
(IX ), к е з б е (X ),
қосы м ш а қабықтық нервтер,
м е н и н геа л д ы
тармагы

140.

жалгасы
]
2
3
4
12
Тіласты
нерві өзегі
Тіл асты өзег ін ің
веналык торы
(мойы нды ры к
венаға күяды
13
Айдаршықтық
Айдарш ыктык
шыгаратын (сигма
т ә р ізд і қойнауды
омырткалық вена
лык өр ім м ен катынастырады
14
Үлкен
ш үйде
тесігі
Негізгі
(базилярлы)
веналык өрім
5
Тіл асты нерві
(XII)
Сопакш а ми
Қ О Л -А Я Қ Қ А Ң Қ А С Ы
Омыртқалылардың көбінің орын ауыстырып козғалуы (локомоция),
бірінші кезекте денесін жер бетінен жоғары көтеріп жүретін, күрлыкта
тіршілік ететін формаларда барынша дамыған кол-аяқтарға байланысты.
Приматтардың ішінде тек адам ғана денесінің вертикалды білігіне
жалғаса орналасқан, енді төменгіге айналған аяқтарына ғана сүйеніп тік
жүреді.
Адамда тік жүруге байланысты жоғарғыда айналған алдыңғы
қолдарды локомоторлық қызметін жоғалтады. Адамды жануарлар
дүниесінен бөліп шығаратын еңбек әрекетінің арқасында, олар еңбек
үрдісі кезінде қажетті әр алуан, әрі нәзік қозғалыстар орындауға
бейімделген үстайтын мүшеге айналады. Кол - маймылдарда да үстау
қызметін атқарғанмен, тек адамда ғана кол еңбек мүшесіне айналады.
Осыған орай қол сүйектері аяқ сүйектеріне қарағанда жүқалау да,
жеңілдеу және оның үстіне, олар өзара өте қозғалмалы буындасулармен
байланысты. Әсіресе, пронация мен супинация жаксы дамыған.
Буындасулардың қозғалмалығынан басқа, жоғарғы колдардың
қозғалыстарының еркін болуы едәуір дәрежеде колды шетке карай
ығыстыратын бұғанаға да байланысты. Кол каңқасындағы адамға тән
ерекшелік - бүл дененің тік қалпынан пайда болатын иықтың бүралуы
(torsio); адамның кеуде торы төрт аяқты жануарлардікі сиякты бүйір
жақтарынан емес, алдынан артына карай қысыңқы болғандықтан,
адамның жауырынының буындык шүңкыры латералды жаққа карай
(төрт аяқты жануарларда шүңқырлары томен қараған) кеуде торының
арткы бетіне жанасып жатады. Осыған байланысты жауырынмен
139

141.

буындасатын тоқпақ жіліктің басының буындық беті осы сүйектің
дисталды эпифизіне 90° бұрыш жасай ішке қарай бұрылады.
Әсіресе қол ұшы еңбек әрекетіне жақсы бейімделеді. Білезік
сүйектері азаяды, керісінше, саусақтар ұзарып, өте қозғалғыш келеді. Бас
бармақ бір жағына ығысып, V саусақты қоса барлық саусақтарға
қарама-карсы (оппозиция) келе алады. Маймылдар мұны жасай алмайды,
олардың кейбіреулері бас бармағын III саусаққа ғана жеткізе алады.
Оның үстіне олардың бас бармағы қысқа. Осындай құрылысының
арқасында адамның қолының үшы (басы) адам тәрізді маймылдардікі
сияқты, нәрсені ұстап қана қоймай, оны қаусыра алады, ал бұның жұмыс
кезінде қолдың “ұстау қызметі үшін” үлкен маңызы бар. Адамның
жоғарғы қол-аяғы қүрылысының бұл ерекшеліктері еңбек үрдісі кезінде
қолдың жетілуі нәтижесінде пайда болды. Сондықтан, Энгельс айтқандай, қол - еңбек мүшесі және сонымен бірге оның өнімі (нәтижесі).
Адамның аяқтары дененің кеңістікте орын ауыстыра қозғалуы үшін
ғана қызмет етеді, әрі сонымен бірге бүкіл дене салмағы түсетін тіреніш
болып табылады, сондықтан төменгі қол-аяқ сүйектері калыңдау,
ауырлау және жоғарғы қолға қарағанда олардың араларының козғалғыштығы едәуір томен.
Аяқ ұшы дененің соңғы тірегі ретінде, маймылдарда болатын,
ұстайтын аяқ қызметін жоғалтқан, сондықтан тіреу кезінде ешқандай
рөл атқармайтын бақайлар тым қысқарған. Үлкен бақай басқалармен
қатар орналасқан және қолдікі сияқты аса қозғалғыш емес, бірақ басқа
бақайлармен салыстырғанда, оның күшті дамығандығы және табанның
тибиализациялануы байқалады. Аяқ ұшы серіппе тәрізді жүрген,
жүгірген кездегі соққы мен шайқалыстарды жұмсартатын күмбез
пішінге ие болды.
Қол сүйектерінің қаңқасы
Қол сүйектерінің белдеуі (cingulum membri superioris) екі жүп
сүйектен тұрады: бұғана және жауырын.
Бұғана
Бұғана, clavicula, қолды дене қаңқасымен бекітетін бірден бір сүйек
болып табылады (71-сурет). Оның функционалдық маңызы зор: ол иық
буынын кеуде торынан тиісті қашықтыққа ығыстырады, сөйтіп қолдың
барынша еркін қозғалуын қамтамасыз етеді. Түрлі адам түқымдастардың (гоминидтердің) бүғаналарын салыстырғанда, оның
біртіндеп, қазіргі адамда күшейіп бара жатқан еңбек әрекетіне
байланысты барынша дамығанын байқауға болады. Ол денедегі дәнекер
тін (оның ортаңғы бөлігі), қалған бөлігі (шеттері) шеміршек негізінде
140

142.

71 - с у р е т. О ң бүған а, clavicula.
A - ж о ға р ы д а н қарағандағы көрінісі. Б - астынан қарағандағы көрінісі.
1 - extrem itas acrom ialis; 2 - extrem itas sternalis; 3 im pression lig.
c o s to c la v ic u la ris ; 4 tuberculum c o n o id e u m et linea trapezoidea;
5 - fa cies articularis acrom ialis.
сүйектенеді, бұл кезде дербес сүйектену нүктесі тек бір ғана (төстік)
эпифизде (моноэпифизарлы) каланады. Бүғана әрі перихондралды, әрі
эндохондралды түрде сүйектенеді.
Бүғана жіктелу бойынша аралас сүйектерге жатады және дене мен
екі - медиалды және латералды шеттерге бөлінеді. Қалыңдаған медиалды немесе төстік шетінде, extremitas sternalis, төспен буындасуға
арналған ершіктәрізді буындық беті, латералды немесе акромиалды
шеті, extremitas acromialis, болады, ол жауырынның акромиалды
өсіндісімен буындасады.
Оның жазық буындық беті - жауырын акромионымен буындасатын
жер; төменгі бетінде төмпешік, tuberculum coronoideum (байламдардың
бекіген іздері) жатады. Бұғананың денесі төстікке жақын, медиалды
бөлігі алға қарай дөңес, ал латералды бөлігі артқа карай дөңес
болатындай етіп иілген.
Сүйектену. Бұғана сүйектену нүктесін баска барлық сүйектерден
ерте - құрсақта дамудық алтыншы аптасында алады. 16-18 жаста оның
төстік шетінде (эпифизде), 20-25 жаста қосылып-бітісіп кететін сүйек
ядросы пайда болады. Сондықтан 16 мен 25 жас аралығындағы адамдардың иық белдеуінің рентгенограммаларында бұғананың төстік
шетінде қосылып-бітісіп, жалпақ дискіге айналатын көптеген сүйектену аралшықтарын байқауға болады. Ересек адамның алдынғы рентгенограммасында S тәрізді бүғана анық көрінеді. Бүғананың төменгі
бетінде, жауырынның processus coracoideus үстінде tuberculum coro­
noideum жиі байқалады, ол бүғананың осы аумағында сүйек қабығының
қабынуына үқсауы мүмкін.
141

143.

Жауырын
Жауырын, scapula, II-VII қабырғалар аралығында кеуде торының
артқы бетіне жанасып жатқан жалпақ үшбұрышты сүйек (72-сурет).
Сүйек пішініне қарай, оның үш жиегі ажыратады: омыртқаға қараған
медиалды жиегі, margo m edialis латералды жиегі margo lateralis, және
жауырын тілігі, incisura scapulae, орналасқан жоғарғы жиек, margo
superior. Аталған жиектер бір-бірімен үш бұрыш астында қосылады,
олардың біреуі томен қарай бағытталған төменгі бұрыш, angulus
inferior, ал қалған екеуі жоғарғы, angulus superior, латералды, angulus
lateralis, жауырынның жоғарғы жиегінің ұштарында жатады. Латералды
бұрыш едәуір қалыңдаған және шамалы батыңқы, латералды тұратын
буын тілігімен, cavitas glenoidalis, жабдықталған. Буын шұңқырының
жиегі жауырынның басқа бөлігінен мойны, collum scapulae, арқылы
бөлінген. Шұңқырдың жоғарғы жиегінің үстінде буын үсті төмпешігі,
tuberculum supraglemoidale, екі басты бұлшықеттің ұзын басының
сіңірлері бекитін жер жатады. Буын шұңқырының төменгі жиегінде де
осындай төмпешік, tuberculum infraglenoidale, бар, үшбасты иық
7 2 с у р е т. Ж ауы ры н, scapula, оң.
А арты нан қараған дағы к ө р ін ісі (д о р за л д і б ет і): 1 - fo ssa supraspinata;
2 - sp in a scap u lae; 3 in cisu ra scap u lae; 4 p ro cessu s co ra co id eu s; 5 - acrom ion ;
6 - c o llu m scap u lae; 7 - fo ssa infraspinata. Б - алды нан қарағандағы к ө р ін ісі
(қабы рғалы қ б ет і): 1 - fa cie s articularis acrom ii; 2 - p ro cessu s co ra co id eu s;
3 fo ssa su b scap u laris; 4 ca v ita s g le n o id a lis.
142

144.

б ү л ш ы к ет ін ің үзы н басы осы дан бастал ады . Ж ауы ры ннны ң ж оғарғы
ж и е г ін ен буы н ш үңкы ры на жакы н ж ер д ен к ү ст ү м сы қ т әр ізд і ө с ін д і,
processus coracoideus
бүры н ғы к ор ак ои д ш ы ғады . Ж ауы ры нны н
ал ды ң ғы , қабы рғалар ға караған б е т і, facies costalis, д е п аталатын
ж алп ак баты ңкы ж ер бол ы п табы лады , ол ж ер ге m. su p scap u laris б ек и д і.
Ж ауы р ы нны ң арткы б е т ін д е , facies dorsalis, ж ауы ры н кы лканы , spina
scapulae, ө т е д і, ол б ү к іл арткы б ет т і т ең е м ес екі ш үңқы рға б ө л ед і:
к ы л к ан үсті, fo s sa supraspinata, ж ә н е кы лканасты , fossa infraspinata,
ш үңқы рл ары н а б ө л е д і. S p in a sca p u la e латералды ж акка қарай созы лы п ,
c a v ita s g le n o id a lis -т ің арты нан ж ә н е ж оғар ғы ж ағы нан орн ал аск ан иык
ө с ін д іс ім е н (а к р о м и о н м ен ) аяқталады . О н да б ү ға н а м ен буы н дасаты н
б уы н ды қ б е т і - fa cies articularis a crom ii ж атады .
Ж ауы ры н артқы р ен т ген о гр а м м а д а ө з ін е т ән үш ж и егі, бүры ш ы
ж ә н е ө с ін д іл е р і бар үш бүры ш ты т ү зіл іс т ү р ін д е к ө р ін ед і. M argo
su p erior, қ ұстұм сы қ ты ө с ін д ін ің н е г із ін д е к ей де тіл ік т і, incisura
sc a p u la e , б а й қ а у ға б о л а д ы , оны қ а тел есіп , сү й ек т ің б ү зы л у ош ағы д еп
қ ал уға б о л а д ы , ә с ір е с е қартайы п, ligam en tu m transversum sca p u la e
із б е с т е н е т ін ж а ғд а й д а б ұ л тіл ік тесік к е айналған к езд е ш атасу оң ай .
С ү й е к т е н у і. Т уған к езд е ж ауы ры нны ң д е н е с і м ен қылқаны ғана
с ү й е к т ін ін е н түр ады . Бір ж астағы р ен тген о гр а м м а да сү й е к т е н у н үк тесі
қ ұ стұ м сы қ т ы ө с ін д ід е (с и н о с т о з 1 6 -1 7 ж аста), ал 11-18 ж аста қосы м ш а
co rp u s
sca p u la e ,
э п и ф и зд е
(c a v ita s
g le n o id a lis, acrom ion
ж ән е
а п о ф и зд а р д а (p r o c e ssu s c o ra c o id e u s, m argo m e d ia lis, an gu lu s in ferior)
п а й д а б о л а д ы . Т ө м ен гі бұры ш с и н о с т о з бастал ған ға д е й ін д е н е д е н
ақш ы л сы зы қ п ен б ө л ін г е н сияқты к ө р ін е д і, ол сы зы қты сы нған ж ер д ің
сы зы ғы ек ен д е п ш атасты р м ау керек. А к р о м и о н к өп теген сү й е к т е н у
н ү к т ел ер ін е с ү й е к т е н е д і, ол ар ды ң б ір е у і д е р б е с сү й ек , o s a cro m ia le,
р е т ін д е б ү к іл ө м ір бой ы сақталуы м үм кін; оны қ а тел есіп сы нған ж ер д е п
қ ал уға б о л а д ы . Ж ауы ры нны ң барлы қ сү й е к т е н у ядролары ны ң толы қ
с и н о с т о зы 1 8 -2 4 ж ас аралы ғы нда аяқталады .
Қолдың еркін бөлігінің қаңқасы
Қ о л д ы қ ер к ін б ө л іг ін ің қаңқасы (s k e le to n m em bri su p erioris lib eri)
т о қ п а н ж іл ік т е н , б іл ек т ің екі с ү й е г ін е н ж ә н е қол ұш ы сү й ек т ер ін ен
тү р а д ы .
Т о қ п а н ж іл ік , humerus, ұзы н қ озғалы с ры чагы бол ы п табы лады ж ә н е
ны ғы з ұзы н ж іл ік с ү й ек т ү р ін д е дам и ды (7 3 -с у р е т ). Осы қ ы зм етін е
қарай о л д и а ф и з, м ет а ф и з, эп и ф и з ж ә н е а п о ф и зд е р д ен қ үралады .
Ж оғар ғы ш ет ін д е ж ауы р ы н н ы ң буы н ды қ т іл іг ім ен буы н дасаты н
ш а р т ә р із д і б а сы , caput humeri (п р ок си м ал ды эп и ф и з) б о л а д ы . О ны ң
басы б а сқ а сү й е к т е н ан атом иял ы к м ой ы н , collum anatomicum д еп
аталаты н тар ж ү л г ем е н б ө л ін е д і. А н атом иял ы к м ой ы н м ен к ей ін
143

145.

73 - с у р е т. Тоқпан жілік,
humerus, оң.
А алды нан қарағандағы көр ін ісі: 1 - co llu m anatom icum ;
2 - caput hum eri; 3 - crista
tub ercu li m in oris; 4
co llu m
chiru rgicum ; 5 for. nutricium ;
6
m argo m ed ia lis; 7
fa cies
anterior m ed ia lis; 8
fo ssa
coron oid ea; 9 - e p ico n d y lu s m ed i­
alis; 10 - throchlea; 11 - capitulum
hum eri; 12 - e p ico n d y lu s la te­
ralis; 13 fo ssa radialis; 14 fa­
c ie s anterior lateralis; 15 m argo
lateralis; 16 - tu b erositas d eltoidea; 17 - crista tub ercu li m ajoris;
18 - su l. intertubercularis; 19 - tub ercu lu m m inu s; 2 0 - tuberculum
m ajus; Б - арты нан қарағандағы
к өр ін ісі: 1 - caput hum eri; 2 - c o l­
lum an atom icu m ; 3 tuberculum
m ajus; 4 - c o llu m chirurgicum ;
5 - su l. nervi radialis; 6 fa cie s
posterior; 7 fo ssa olecran i; 8 e p ic o n d y lu s lateralis; 9 - trochlea;
10 - su l. nervi ulnaris; 11
e p i­
c o n d y lu s m ed ia lis.
іл е-ш ал а екі б ұ л ш ы қ ет т ө м п еш іг і (а п о ф и зд ер ) о р н а л а са ды , оларды ң
ү л к ен і, tuberculum majus, латерал ды , ал ек ін ш і, к іш іл е у і, tuberculum
minus, о д а н с ә л алға қарай ж атады . Т ө м п еш ік т ер д ен т ө м ен қарай
сү й ек т і қы рлар (б ұ л ш ы қ ет т ер д ің б е к у і ү ш ін ) ш ы ғады : үлк ен
т ө м п еш ік т ен
crista tuberculi majoris, ал к іш і т ө м п еш ік т ен - crista
tuberculi minoris.
Екі т ө м п еш ік п ен қы рлар ар асы н да ж ү л г е, sulcus intertubercularis
ө т е д і, о н д а ек іб а сты б ұл ш ы қ еттің ұзы н басы н ы ң с ің ір і ор н ал асады .
Іл е-ш ал а ек і т ө м п еш ік т ен т ө м ен ж атқан тоқ п ан ж іл ік тің д и а ф и зб е н
ш ек ар ада ж атқан б ө л іг і хи рурги ял ы қ м ой ы н - c o llu m ch iru rg icu m
(иы қты ң ең көп сы наты н ж е р і) д е п аталады . Т оқ п ан ж іл ік т ің д е н е с ін ің
ж оғар ғы б ө л іг і ц и л и н д р п іш ін д е с , т ө м е н г і б ө л іг і айқы н ү ш қырлы.
С ү й ек т ің д е н е с ін ің о р тасы н да, он ы ң латерал ды б е т ін д е б ұ ды р м а қ
tu b ero sita s d e lto id a e , б а р , оған д е л ь т а т ә р ізд і б ұ л ш ы қ ет б е к и д і. О ны ң
артқы ж ағы н да сү й ек д е н е с ін ің артқы б е т ім е н м ед и а л д ы ж ақтан
латерал ды ж аққа қарай ж ай п ақ сп и р аль т ү р ін д е к әр і ж іл ік н ер в ін ің
ж ү л г е с і, sulcus nervi radialis seu sulcus spiralis, ө т е д і.
144

146.

Токпан жіліктін кенейген және біршама алға карай иілген төменгі
шеті, condylus humeri, жан жағы бүдырлы өсінділермен медиалды және
латералды айдаршык үстімен, epicondulus medialis et lateralis,
аяқталады, олар сүйектің медиалды және латералды жиектерінің
жалғасында жатады және бүлшыкеттер мен байламдардың бекуі үшін
кажет (апофиздер). Медиалды айдаршық үсті латералдыға күштілеу
жетілген де, әрі оның арткы жағында шынтак нерві жүлгесі, sulcus п.
ulnaris, орналасады. Айдаршык үсті араларында білек сүйектермен
буындасу үшін қажет буындык беті (дисталды эпифиз) орын алады. Ол
екі бөлікке бөлінеді: ортасында тілігі бар көлденең орналасқан кішкене
жал түріндегі шығыршык, trochlea, медиалды жатады; ол шынтак
жілікпен буындасу үшін керек және оның тілігімен, incisura trochlearis,
қаусырылады. Шығыршыктан жоғары, бір-бірден шүңқыр жатады:
алдынан тәждік шүңқыры, fossa coronoidea, артынан шынтақ өсіндісі
шүңқыры,/о.?ла оіесгапі. Бүл шүңқырлардың тереңдігі сондай, оларды
бөлетін сүйекті қалқа көбіне ар жағы көрінетіндей болып жүкарған, ал
кейде тіпті әр жерінен тесілген. Шығыршықтан латералды шар кесіндісі
түрінде буындық беті, тоқпан жіліктің айдаршығының басы, capitulum
humeri , орналасады, ол кәрі жілікпен буындасу үшін қажет. Алдыңғы
жағынан capitulum үстінде кішкентай кәрі жілік шүоекыры,/о55а radialis
жайғасады.
Сүйектену. Туатын кезде тоқпан жіліктің проксималды эпифизі әлі
де шеміршектен тұрады, сондықтан жаңа туған нәрестенің иык буыны
рентгенограммасында тоқпан жіліктің басы байкалмайды десе де
болады.
Одан әрі бірте-бірте үш нүктенің пайда болуы байқалады:
1) иық басының медиалды бөлігінде (0-1 жас) (бүл сүйекті ядро жаңа
туған нәрестеде де болуы мүмкін);
2) тоқпан жілік басының үлкен төмпешігі мен латералды бөлігінде
(2-3 жас);
3) tuberculum minus (3-4 жас). Бүл ядролар токпан жіліктің бірыңғай
басына айналып (caput humeri), 4-6 жаста қосылып бітісіп кетеді, ал
бүкіл проксималды эпифиздің диафизбен синостозы тек 20-23 жаста
аяқталады. Сондықтан балалар мен жасөспірімдердің иық буыны
рентгенограммасында осы жастағыларға сәйкес тоқпан жіліктің
проксималды шығыршығының әлі қосылып-бітіспеген бөліктерін
бір-бірінен бөлетін шеміршек орнында ақшыл жерлер байқалады.
Жасқа байланысты қалыпты белгілер болып табылатын бүл ақшыл
жерлерді тоқпан жіліктің шытынаған немесе сынған жерлерімен
шатастырмау керек.
145

147.

Б ІЛ Е К С Ү Й Е К Т Е Р І
Білек сүйектері ұзын куысты сүйектерге жатады. Олар екеу: шынтақ
жілік, ulna, медиалды және латералды жағында кәрі жілік, radius,
орналасады. Екі сүйектің де денесі - үш беті мен үш жиегі бар, үшқырлы
пішінді келеді. Бір беті артқы, екінші беті алдыңғы, ал үшінші беті
radii-де латералды, ulna-да медиалды. Үш жиегінің біреуі өткір. Ол
алдыңғы бетті артқыдан бөліп, көрші сүйек жаққа қараған да, сол арқылы
сүйекаралық кеңістікті шектейді, сондықтан оны margo interossea деп
атайды. Дененің алдыңғы бетіне тамырға аттас өзекке алып баратын
тамырлы тесік, foramen nutricium (diophyseos) жатады. Екі сүйекке де тән
бұл белгілерден басқа әрбір сүйектің жеке ерекшеліктері болады.
Шынтақ жілік, ulna. Оның жоғарғы (проксималды) жуан шеті
(эпифиз) екі: артқы, жуандау, шынтақ өсіндісіне, olecranon, және алдыңғы, кішкене, тәждік өсіндіге, processus coronoideus, бөлінеді (74-сурет).
74 - с у р е т. О ң ш ы нтақ ж ілік,
ulna, ж ә н е к әр і ж іл ік , radius.
A
алды нан
қарағандағы
к өр ін ісі: 1 olecran on ; 2 tu b e­
rositas ulnae; 3
m argo anterior
ulna; 4 - m argo in tero sseu s ulnae;
5 - p ro c e ssu s sty lo id e u s ulnae;
6
circu m feren tial articularis
ulnae; 7
p ro cessu s sty lo id eu s
radii; 8 - fa c ie s lateralis radii;
9 - fa c ie s anterior radii; 10
tu b erositas radii; 11
co llu m
radii;
12
circu m feren tial
articularis radii; 13
caput radii;
14 - fo v e a articularis ca p itis radii;
15 - p ro cessu s co ro n o id eu s; 16
incisura troch learis. Б - арты нан
қарағандағы к өр ін ісі: 1
fo v ea
articularis ca p itis radii; 2 - caput
radii; 3
circu m feren tia co llu m
radii; 4 c o llu m radii; 5 - m argo
p osterior
radii;
6
fa cies
posterior; 7
p ro cessu s s ty lo i­
d eu s radii; 8
in cisu ra ulnaris
radii; 9
p ro cessu s sty lo id e u s
ulnae; 10 m argo in terossea; 11 m argo p osterior ulnae; 12 o lecran on .
146

148.

Бүл екі өсіндінін арасында токпан жіліктің шығыршығымен буындасуға
арналған шығыршыктык тілік, incisura trochlearis, жатады. Incisura
radialis кәрі жілік басымен буындасатын жер, ал тәждік өсіндінін
алдынғы жағында тәждік өсіндінің кәрі жілік жағында кішкентай
бүдырмак, tuberositas ulnae , m. brachialis, сінірдін бекитін жері
орналасады. Шынтак жіліктің төменгі (дисталды) шетінде дөңгелек,
жайпак, төменгі беті бар басы, caput ulnae (эпифиз), болады, одан
медиалды жағынан біз тәрізді өсінді, processus styloideus (апофиз)
шығады. Бастың шеңберінде буындык айналма, circumferentia
articularis, көрші кәрі жілікпен буындасатын жер орналасады.
К ә р і ж і л і к , radius. Кәрі жіліктің дисталды шеті проксималды
шетіне қарағанда қалыңдау. Проксималды шеті capitulum humeri-мен
буындасуға арналған жалпак ойысы бар дөңгелек бас, caput radii
(эпифиз), түзеді. Бас шеңберінің үштен бірін немесе жартысын шынтақ
жіліктің incisura radialis-пен буындасатын буындык беті, circumferentia
articularis, алып жатады. Кәрі жілік басы басқа сүйектен мойнымен,
collum radii, бөлінеді, іле-шала одан томен алдыңғы білек жағынан
бұдырмақ, tuberositas radii (апофиз), иықтың екібасты бүлшықеті
бекитін жер бөлініп түрады. Дисталды шетінің (эпифиз) латералды
жиегі созылып бізтәрізді өсіндіге, processus styloideus (апофиз),
айналады. Эпифиздің дисталды шетіндегі буындык бет, facies articularis
carpea, білезіктің қайықтәрізді және жартыайтәрізді сүйектерімен
буындасу үшін ойыс болып келеді. Кәрі жіліктің дисталды шетінің
медиалды жиегінде кішкене тілік, incisura ulnaris, шынтак басының
circumferentia articularis пен буындасатын жері болады.
С үйектену.
Тоқпан жіліктін дисталды бөлімі мен білек
сүйектерінің проксималды бөлімдері алты жерде пайда болатын жеке
сүйектену нүктелерінен дамиды; эпифиздерде (capitulum humeri) - 2
жаста, caput radii - 5-6 жаста, olecranon - 8-11 жаста, trochlae - 9-10
жаста және апофиздерде epicondylus medialis - 6-8 жаста және laterialis
- 12-13 жаста. Trochlae және olecranon-да сүйектену нүктелері көп
болады. Сондықтан шынтақ буыны аймағының рентгенограммасында
балалық және жасөспірімдік шақта көптеген сүйек фрагменттері
байқалып, олар қалыпты жағдай мен патология арасындағы саралай
диагноз қоюды қиындатады. Осыған байланысты шынтақ буыны
аймағының сүйектену ерекшеліктерін міндетті түрде білу керек. 20
жасқа қарай синостоздар басталады. Сүйек ядросы olecrani шынтақ
сүйекпен қосылып-біткен жағдайда ересек адамда түрақсыз сүйек, os
sesamoideum cubiti немесе patella cubiti қалуы мүмкін.
147

149.

ҚОЛ ¥ШЫ СҮЙЕКТЕРІ
Қол ұшы сүйектері білезік, алақан және саусақтар құрамына кіретін
бунақтардан құралады.
Білезік, carpus, 4 сүйектен екі қатарға орналасқан 8 қысқа кеуек
сүйектердің - ossa carpi жиынтығы болып табылады (75-сурет).
Білезіктің проксималды немесе бірінші, білекке жақын, қатары егер
бас бармақтан бастап санасақ, мына сүйектерден түзілген: қайықтәрізді, os scophoideum жартыайтәрізді, os lunatum, үшқырлы, os
1
75 - с у р е т. О ң қол ұш ы с ү й ек т ер і, ossa manus, сыртқы беті.
1 - tuberositas p h alan gis distalis; 2 - corpus phalangis; 3 - basis phalangis;
4 - trochlea phalangis; 5 - o s s a m etacarpi II - Y; 6 - basis metacarpalis;
7 - os p isiform e; 8 - o s hamatum; 11 - o s scap oid eu m ; 12 - o s capitatum;
13 os trap ezoideum ; 14 - os trapezium ; 15 - p ro cessu s s ty lo id e u s o s s is
m etacarpi III; 16 - o s m etacarpale I; 17 - capitulum ; 18 - phalanx proxim alis;
19 - phalanx m edia; 2 0 - phalanx distalis.
148

150.

triquetrum
ж әне
б ір -б ір ім е н
арналган
os pisiforme.
б ү р ш а к т ә р ізд і,
косы лы п,
кәрі
эл л и г іс т ә р ізд і,
ж іл ік т ін
б іл ек
А лғаш кы
дисталды
жағы на
карай
ш е т ім ен
дөңес
үш
сүйек
буы ндасуға
буы нды к
б етін
т ү з е д і. Б ү р ш а к т ә р із д і сү й ек б ү л б у ы н д а с у ғ а каты сп ай, ж ек е үш кы рлы
сүйекке
қосы лы п
буы ндасады .
Б ү р ш а к т ә р із д і
сүйек
m.
fle x o r carpi
u ln a ris с ің ір д е д а м ы ғ а н д ә н т ә р і з д і с ү й е к б о л ы п т а б ы л а д ы .
Б іл езік т ің
дисталды ,
түрады : трапеция,
нем есе
е к ін ш і
катары
мына
сүйектерден
os trapezium , т р а п е ц и я т ә р і з д і , os trapezoideum, б а с т ы ,
os hamatum. С ү й е к т е р д і н б е т і н д е к ө р ш і
o s ca p ita tu m , ж ә н е іл м е к т ә р ізд і,
сү й е к т е р м е н б у ы н д а су ғ а арналған буы н фасеткалары болады . С он ы м ен
катар, б іл е з ік т ің к е й б ір с ү й е к т е р ін ің алакан б е т ін д е б ү л ш ы к е т т ер м ен
б а й л а м д а р б е к у г е а р н а л ға н т ө м п е ш ік т е р ш ы ғы п т ү р а д ы , атап айтканда:
к а й ы к т әр ізд і
с ү й е к т е -tu b ercu lu m
o ssis
sca p h o id ei,
os
tra p eziu m -д е
-
t u b e r c u l u m o s s i s t r a p e z i i ж ә н е і л м е к т ә р і з д і с ү й е к т е - іл м е к , h a m u l u s o s s i s
h a m a ti (аты о с ы д а н ш ы к қ ан ). Б іл езік с ү й е к т е р і ж и ы н ты ғы кол сы рты
ж а ғ ы н д а д ө ң е с те, алақан ж а ғ ы н д а н ауа т ә р із д і ой ы с к ү м б е з сиякты .
К ә р і ж іл ік ж а ғ ы н а н б іл е з ік ж ү л г е с і,
sulcus carpi, к а й ы қ т ә р і з д і с ү й е к т е р і
eminentia carpi
ж ә н е o s tra p eziu m т ө м п е ш ік т е р ін е н т ү зіл г е н д ө ң е с п е н ,
radialis , ал
ш ы н т а к ж і л і к ж а ғ ы н а н h a m u l u s o s s i s h a m a ti ж ә н е o s p i s i f o r m e
қүрайты н басқа дө ң есп ен ,
Адам
эволю циясы
eminentia carpi ulnaris,
ү р д іс ін д е , он ы ң
еңбек
ш ектелген.
әр е к е т ін е бай лан ы сты
б іл е з ік с ү й е к т е р ін ің д а м у ы алға к е т е д і. М ә с е л е н , н е а н д е р т а л ь а д а м ы н д а
б а с т ә р і з д і с ү й е к т і ң ү з ы н д ы ғ ы 2 0 - 2 5 м м , ал қ а з ір г і к е з д е г і а д а м д а 2 8 м м .
С о н д а й -а қ а д а м т ә р із д і м а й м ы л д а р м ен н еа н д ер а л ь а д а м ы н д а б ір ш а м а
ә л с із б іл е з ік с ү й е к т е р і ай м ағы ны ғаяды . Қ а зір гі к е зд е г і а д а м д а б іл е зік
сүйектері
ты ғы н
байлам дарм ен
к ем іт іп ,
б ір а қ
б ер ік
оны ң
б е к іт іл г е н ,
есесін е
бүл
оларды ң
б ер ік тігін
қозғалғы ш -
артты рады .
Б іл езік
с ү й е к т е р ін ің б ір ін е т и г е н с о қ қ ы б а с қ а с ү й е к т е р г е т е г іс б ір д е й тар ал ы п ,
ә л с ір е й д і, с о н д ы қ т а н б іл е зік т ің сы н у ы си р ек к е зд е с е д і.
А лақан сүйектері, metacarpus,
m e ta c a r p a lia
т ү зіл е д і,
(м о н о эп и ф и зд ік
олар
типі
бес
алакан
ж ағы нан
бір ,
с ү й ек т ер ін ен ,
нағы з
эп иф и зі
с ү й е к т е р ) қы сқа қуы с сү й ек т ер ге ж атады
ossa
бар
ж ән е бас
I, II, III ж ә н е т . с . с . д е п р е т т е л і п с а н а л а д ы . Ә р б і р
basis, д и а ф и з н е м е с е д е н е д е н , corpus ж ә н е
б а с т а н , caput, т ү р а д ы . II-V а л а к а н с ү й е к т е р і н і ң
барм ақ ж ағы нан бастап
алақан
сүйегі
н е г ізін е н
дөңгелектелген
н е г ізд е р ін ің
проксим алды
с ү й ек т ер ім ен
байланы суға
ш ет т ер ін д е
арналған,
б іл е зік т ің
ал
ек ін ш і
б ү й ір л ер ін д е
катары
б ір -б ір ім е н
б у ы н д а с у ғ а ар н ал ған ж а л п ақ б у ы н ф асетк ал ары ор н а л а са д ы . I алақан
с ү й е г і н е г із ін д е o s tra p eziu m -re б у ы н д а са т ы н ер ток ы м т ә р із д і буы н д ы қ
беті бол а д ы , б ү й ір ф асеткалар болм ай ды .
tra p ezo id eu m -ді
қаусы раты н
бүры ш
II
алақан с ү й е г ін ің н е г із і o s
п іш ін д і
тіл ік
т ү зед і;
V
алақан
с ү й е к т е р ін ің б а ст а р ы н д а п р ок си м ал ды саусақ сү й ек т ер ім ен б у ы н д а су ғ а
арналған
дөңес
буы нды қ
беттері
орналасады .
Бастарды ң
б ү й ір
ж а қ т а р ы н д а б ү д ы р л ы ш ү ң қ ы р л а р - б а й л а м д а р б е к и т ін ж е р л е р ж атады .
11— 2 1 0
149

151.

Алақан сүйектерінің ішіндегі ең қысқасы және сонымен бірге ең жуаны - бас бармаққа жататын I сүйек. Ең ұзыны II алақан сүйегі, одан
кейінгі ұзындығы III, IV - V.
С а у с а қ с ү й е к т е р і, ossa digitorum manus, кішкентай, нағыз бір
эпифизі (моноэпифизарлы сүйектер) бар, бунақ деп аталатын бірінен
соң бірі орналасқан қысқа қуыс сүйектер. Әрбір саусақ үш бунақтан
тұрады: проксималды бунақ, phalanx proximalis, ортаңғы бунак, phalanx
media және дисталды бунақ, phalanx distalis. Тек бас бармақта ғана екі проксималды және дисталды бунақ болады. Ол барлык жануарларда
басқа саусақтарына қарағанда нашар дамыған да, тек адамда ғана күшті
жетілген. Проксималды бунақтың негізінде сәйкесті алақан сүйектің
жұмыр басымен буындасуға арналған жалғыз буын шұңқыры, ал
ортаңғы және дисталды бунақтарда қырқашықпен бөлінген екі-екіден
жалпақ шұңқырлар болады. Олар ортасында оймасы бар шығыршық
пішінді сәйкесті проксималды және ортаңғы бунақтардың бастарымен
буындасады. Бунақтың шетінде бұдырмақ, tuberositas phalangis distalis.
Қол ұшының алақан сүйектер - бунақтар және бунақаралық буындар
аймағында сіңірлердің бекіген жерлерінде дәнтәрізді сүйектер жатады.
Олар бас бармақта тұрақты болады да, ал басқа саусақтарда тұрақты
емес.
С ү й е к т е н у . Қол ұшы адамның сүйек жүйесін рентгендік зерттеу
үшін ең қолайлы объект болып табылады. Жаңа туған нәрестенің қол
ұшының рентгенограммасынан тіпті қүрсақта даму (2-айдан бастап)
кезінде негізгі сүйектену нүктелерін сүйектердің диафиздерінде көруге
болады. Қуысты сүйектердің эпифиздері мен білезік сүйектері әлі де
дамудың шеміршекті сатысында болғандықтан, олар рентгенограммада
көрінбейді. Одан әрі қол ұшы қаңқасының жасқа байланысты мынадай
өзгерістері байқалады.
1.
Білезік сүйектері мен қуысты сүйектердің эпифиздерінде
сүйектену нүктелерінің ретімен пайда болуы.
Білезік сүйектерінің сүйектену мерзімдері мен ретін оңай есте сақтау
үшін мына тәсілді пайдалануға болады: егер қол ұшы рентгенограммасын саусақтарын томен және кәрі жілік жиегін оңға қарай
алдымызда ұстасақ, онда білезік сүйектерінде сүйектену нүктелерінің
пайда болу реті басты сүйектен бастап сағат тілінің жүруіне қарай сүйекті
ядросының пайда болу мерзімі, оның қырқаларының санына сәйкес (3
жыл) келетін ескеру керек; одан әрі сүйектену мерзімін білу үшін әрбір
көрші сүйекке (сағат тілі жүрісімен) біржылдан қосу жеткілікті.
Нәтижесінде білезік сүйектерінің сүйектену реті былай болады:
capitatum (2 ай), hamatum (3 ай), triquetrum (3 жыл), lunatum (4 жыл),
scaphoideum (5 жыл), trapezium et trapezoideum (5 және 6 жыл).
Кейде жаңа туған баланың рентгенограммасында басты және ілмек
тәрізді сүйектердің сүйекті ядролары байқалуы мүмкін; бұл басқа
белгілермен қатар нәрестенің күні жетіп туғандығының белгісі болады.
150

152.

Қ ы ска куы сты с ү й е к т е р д ін нағьп эп и ф и зд е р ін д е с ү й ек т ен у нүк тедер і
2-3
ж аста
иайда болады .
эп и ф и зд ер д ің
Бүл с ү й е к т е р д ін
(п с е в д о э п и ф и зд е р д ін )
ш ет т ер ін д е к ей де ж алған
дербес
сүйектенуі
байкалады .
Ү зы н қуы сты с ү й е к т е р д ің ди стал ды эп и ф и зд е р ін д е сүй ек т ен у ядролары
к о р і ж і л і к т е 1-2 ж а с т а ж ә н е ш ы н т а к с ү й е к т е 7 - 8 ж а с т а п а й д а б о л а д ы .
Гобы к
сүйектерде
сүйектену
нүктелері
препубертатты
кезеңде,
б ү р ш а к т ә р із д і с ү й е к т е - кыз б ал ал ар да 7 - 1 2 ж аста, ер бал ар д а 1 0 -1 5
ж а ст а , а л а к а н -б у н а к с ү й е к т е р д е 1 саусак та - кыз бал ал ар да 1 0 -1 5 ж аста,
ср бал ал ар да 1 3 -1 7 ж аста пайда болады . К ей де тобы к сүй ек тер ж еке
с а к т а л ғ а н е к і с ү й е к т е н у н ү к т е с і н е н , o s s a s e s a m o i d a e b ip a r tita , д а м и д ы .
II.
Қ уы сты
сүйектерде
синостоздар
еркектерде
19-23
жаста,
ә й е л д е р д е 17-21 ж аста басталады . Ең соңғы зер ттеул ер бой ы н ш а, бүл
м е р з ім д е р
е д ә у ір
дәреж еде
ертелеу
басталаты н
болған.
С үйектену
м е р з ім д е р і м ен р ет т ер ін б іл у с ү й е к т е н у үр д ісі бүр м ал ан уы бай қ ал ған да
э н д о к р и н д і б е з д е р м ен ор га н и зм н ің баск а да ж ү й е л е р ін ің аурулар ы н
а н ы қ та у ға м ү м к ін д ік б е р е д і.
III. Қ о л ү ш ы қ а ң қ а с ы н ы ң қ а р т а ю ы с ү й е к ж ү й е с і н і ң ж а л п ы қ а р т а ю
б е л г іл е р ім е н сипатталады .
Бүл
айты лғандардан
көптеген
сүйектерден
түраты н
кол
үш ы
қ а ң қ а сы ж а с қ а б а й л а н ы с т ы е д ә у ір ө з г е р іс т е р г е үш ы р ай т ы н ы н к ө р ем із.
Сонды қтан
р е н т г ен д ік
зе р т т е у л е р к е зін д е “с ү й е к ” ж асы н аны қтауға
ар н а л ға н к ө п т ег е н м о р ф о л о г и я л ы қ б ө л ш е к т е р б е л г іл ен ед і.
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІНІҢ ҚАҢҚАСЫ
Аяқ
сү й ек т ер ін ің
( cingulum
белдеуі
membri inferioris)
екі
жүп
ж ам бас сүй ек тен тұрады .
Жамбас сүйек, os coxae,
ж алпақ сү й ек тер ге ж атады да, қозғалы с
( с е г із к ө з б е н ж ә н е о р т а н ж іл ік п е н б у ы н д а с у ғ а к а ты н а са д ы ), к ор ған ы ш
(ж ам бас
астауы
ауы рлы ғы н
ағзалары н)
аяқтарға
қы зм еті басы м
әрі
аудару)
т ір ек
қ ы зм етін
(д е н е н ің
ж оғарғы
б ө л іг ін ің
атқарады
(76-су р ет).
к ел ед і д е , со н ы ң өзі ж а м б а с с ү й е к т ің қ үр ы лы сы ны ң
к үрдел і б ол уы н а ж ә н е оны ң ж ек ел еген үш сүйектен - мықын,
os pubis
қасаға,
С оңғы
ж ән е ш онданай сүйектен,
os ischii ,
os ilium ,
қосы лы п т ү зіл у ін е
э с е р е т е д і. Б ұл с ү й е к т е р са л м а қ е ң көп т ү с е т ін аум ақ та, атап ай тқ ан да
үрш ы қ
буы ны ны ң
б іт іс іп -ө с е д і,
осы
ш үқы рш ағы
ж ерде
болы п
ж амбас
табы латы н
белдеуі
мен
үрш ык
ер к ін
ойы сы нда
қозғалаты н
ая қ
б у ы н д а с а д ы . М ы қ ы н с ү й е г і үр ш ы қ тіл ігін ен ж оғар ы , қасаға сү й е г і төм ен
ж ә н е а л ғ а қ а р а й , ал ш о н д а н а й -
А талған
сүйектер
қабатш алары м ен
16
ж асқа
б ө л ін г ен ,
төмен
д е й ін г іл е р д е
олар
артқа қарай ж атады .
б ір -б ір ін е н
ересектерде
ш е м ір ш е к
сү й ек т ен ед і,
яғни
с и н х о н д р о з с и н о ст о зға айналады . О сы ны ң н әт и ж есін д е үш сүй ек тен
б ү к іл т ү л ғ а м е н б а с қ а т ір ек ү ш ін қ а ж ет т і аса б е р ік б ір ғана с ү й е к п а й д а
151

153.

76 с у р е т. Жамбас сүйек, os coxae, оң.
А сыртқы беті: 1 - os ilium (ilii); 2 labium externum; 3 - linea intermedia;
4
labium internum; 5 spina iliaca anterior superior; 6 - spina iliaca anterior
inferior; 7 - facies lunata; 8 - crista obturatoria; 9 - sul. obturatorius; 10 - incisura
acetabuli; 11 -tuber ischiadicum; 12 - incisura ischiadica minor; 13 - spina
ischiadica; 14 - fossa acetabuli; 15 - incisura ischiadica major; 16 - spina iliaca
posterior inferior; 17 spina iliaca posterior superior; Б - ішкі беті: 1 fossa iliaca;
2 - tuberositas iliaca; 3 - facies auricularis; 4 corpus ossis ischii; 5 - ramus ossis
ischii; 6 for. obturatum; 7 ramus inferior ossis pubis; 8 - facies symphysialis;
9 tuberculum pubicum; 10 - ramus superior ossis pubis; 11 - pecten ossis pubis;
12 - eminentia iliopubica; 13 - linea arcuata.
б о л а д ы . Ү рш ы қ т іл іг і, acetabulum, ж а м б а с с ү й е к т ің сы ртқы ж ағы н да
ор н ал асады ж ә н е ор тан ж іл ік б а сы м ен б у ы н д а су ғ а арн алған . Ү рш ы қ
т іл іг і е д ә у ір т ер ең д ө ң г е л е к ш ұқы рш ақ п іш ін д і, ш ең б е р б о й ы м ен ,
м ед и ал д ы ж ағы н да тіл ік п ен , incisura acetabuli, ү зіл е т ін б и ік ж и ек п ен
б ө л ін г е н . Ү рш ы қ ойы ғы ны ң т е г іс буы н ды қ б е т і ж а р т ы а й ,/а с /е $ lunata,
п іш ін д е с , fo ssa acetabuli д е п аталаты н ойы қ ор тасы ж ә н е ойы ққа жақы н
б ө л іг і бұды р л ы б ол ад ы .
М ы қ ы н с ү й е к , os ilium, ө зін ің д е н е , corpus ossis ilii д е п аталаты н
т ө м е н г і қы сқа ж у а н б ө л ім і арқылы ұрш ы қ т іл іг і ай м ағы н да ж ам бас
с ү й е к т ің б а сқ а б ө л ік т е р ім е н қ осы лы п к е т е д і, он ы ң ж оғар ғы , к ең ей ген
ж ә н е бір ш ам а ж ің іш к е л е у б ө л іг і мы қы н с ү й ек қанаты н, ala ossis ilii,
т ү з е д і. С үй ек б е д е р і н е г із ін д е б ұ л ш ы қ еттер ге бай л ан ы сты , олар ды ң
ә с е р ін е н с ің ір арқылы б ек и т ін ж ер л е р д е қы р, сы зы қ ж ә н е қ ы лқандар, ал
ет арқы лы б ек и т ін ж ер л е р д е ш ұңқ ы рл ар т ү зіл г е н . М ә с е л е н , қанатты ң
ж оғар ғы б о с ж и егі ж у а н д а ға н , и іл ген қы р, crista iliaca, оған үш к ең іш
бұ л ш ы қ ет т ер і б е к и д і. Қ ы р алды н ан алды ңғы ж оғар ғы қы лқ анм ен , spina
152

154.

iliaca anterior superior, ал арты нан артқы қы лқанм ен, spina iliaca
p osterior superior, аякталады . Бұл кы лқандарды ң әрк ай сы сы н ан
т ө м е н д е қанатты ң алды ңғы ж ә н е артқы ж и ег ін д е тағы да б ір -б ір д е н
қылкан: spina iliaca anterior inferior, ж ә н е spina iliaca posterior inferior,
б о л а д ы . Т ө м ен гі қы лқандар ж оғар ғы л ардан тіл ік тер м ен б ө л ін е д і.
А л д ы ң ғы т ө м ен г і қы лканнан тө м ен ж ә н е алға қарай, мыкын сү й ек тің
қ асаға сү й е к п ен қосы латы н ж ер ін д е м ы қы н-қасаға қыры, eminentia
iliopubica, ал артқы тө м ен гі кы лқаннан төм ен карай тер ең үлк ен
ш о н д а н а й т іл іг і, incisura ischiadica major, ж атады . Бұл соңғы тіл ік ода н
ә р і т ө м е н д е е н д і ш о н д а н а й с ү й ек т е орн ал асқ ан ш он дан ай кы лқаны м ен,
spina ischiadica, тұй ы қтал ады . М ы қы н с ү й е г і канаты ны ң іш кі б ет і т е г іс,
с ә л о й ы ст а у ж ә н е д е н е н ің тік қалпы на қарай іш кі ағзаларды ү стап тү р у
қ а ж е т т іг ін е бай лан ы сты п ай да бо л ға н мықын ш үңқы ры н, fossa iliaca,
т ү з е д і. Б ұл ш үң қ ы р дан артқа қарай ж ә н е то м ен құлақ т ә р із д і буы н ды к
б е т , fa cie s articularis, с е г із к ө з д ің аттас б е т ім ен буы н дасаты н ж ер , ал
б у ы н д ы қ б е т ін е н артқа ж ә н е ж оғары қарай сүйек арал ы қ с ег ізк ө змы қы н бай л ам дар ы б ек и т ін бү ды р м а қ , tuberositas iliaca орн ал асады .
М ы қы н ш үңқы ры мықын с ү й е г ін ің то м ен ж атқан д е н е с ін ің іш кі б ет ін ен
linae arcuata д е п аталаты н д о ғ а т ә р із д і и іл ген ж и ек арқылы б ө л ін е д і.
М ы қы н с ү й е г і қанаты ны ң сы ртқы б е т ін д е азды -к өп ті ай қ ы н дау
б ұды р л ы сы зы қтар - б о к с е б ү л ш ы қ еттер ін ің б ек іген ізд ер і (lin a e g lu tea e
an terior, p o sterio r, in ferio r) байқалады .
Қ а с а ғ а с ү й е к , os pubis, ұрш ы қ ойы ғы на ж анасқ ан кы сқа ж у а н д а у
д е н е с і, corpus ossis pubis, с о д а н к ейін б ір -б ір ін е бүры ш ж асай
ор н а л а сқ а н ж оғар ғы ж ә н е т ө м ен гі тарм ақтары , ramus superior ж ән е
ramus inferior ossis pubis, бо л а д ы . О рта сы зы ққа қараған бүры ш ты ң
б е т ін д е со п а қ п іш ін д і б е т , fa cies symphysialis, екінш і ж ақты ң қасаға
с ү й е г ім е н қосы л аты н ж е р д е ор н ал асады . О сы б ет т ен 2 см -г е л атер ал дау
к іш к ен е қ асаға т ө м п еш іг і, tuberculum pubicum, ж атады , о д а н ж оғары
б е т т ің ram us su p erio r артқы ж и егі б о й ы м ен касаға қыры, pecten ossis
pubis, созы л ы п ж атады . О л о д а н ә р і артқа қарай ж оғар ы да сип аттал ған
мы қы н с ү й е г ін ің lin a e arcuata-сы н а ай налады . Қ асаға с ү й е г і ж оғарғы
тар м ағы н ы ң т ө м е н г і б е т ін д е ж ү л г е, sulcus obturatorius, жапқы ш
там ы р л ар м ен н ер в тің ө т ет ін ж ер і ор н ал асады .
Ш о н д а н а й с ү й е г і. Ш о н д а н а й с ү й е г ін ің д е , os ischii, касаға сү й ек
сияқты , үрш ы қ ой ы ғы қ үрам ы на ен е т ін д е н е с і, corpus ossis ischii, ж ә н е
тар м ағы , ramus ossis ischii, б о л а д ы , б ұ л а р б ір -б ір ім е н бұры ш т ү з е д і,
о н ы ң т ө б е с і ө т е қ алы ң даған ж ә н е ол ш он дан ай т ө м п е с і, tuber
ischiadicum, б о л ы п табы лады . Ш о н д а н а й с ү й е г і д е н е с ін ің артқы
ж и е г ін д е ш о н д а н а й т ө м п е с ін е н ж оғар ы қарай үл к ен ш он дан ай т іл іг ін ен ,
incisura ischiadica major, ш о н д а н а й қ ы лканы м ен, spina ischiadica,
б ө л ін г е н кіш і ш о н д а н а й т іл іг і, incisura ischiadica minor, ор н ал асқ ан .
Ш о н д а н а й с ү й е г ін ің тарм ағы ш о н д а н а й т ө м п еш іг ін е н ш ы ғы п, с о д а н
к ей ін қ асаға с ү й е г ін ің т ө м е н г і тар м ағы м ен к о сы л ы п -б іт ісе д і. О сы ны ң
15 3

155.

себебінен қасаға және шонданай сүйектері өздерінің тармақтарымен
ұршық ойығымен төмен және медиалды жатқан, бұрыштары доғаланған
үшбұрыш пішінді жапқыш тесікті, foram en obturatum, қоршайды.
Сүйектенуі. Жаңа туған нәрестенің рентген суретінде жамбас
сүйектің рентгенограммада көрінбейтін шеміршекке сәйкес келетін кең
аралықтармен бөлінген барлық үш бөлігі көрінеді. Тек acetabulum
аймағында, қасаға сүйегі мен шонданай сүйегі аралығында ғана ақшыл
жолақ байқалмайды, өйткені аталған сүйектер осы жерде бір-біріне
проекцияланып, пішіні жағынан шаян қысқышына ұқсайтын бірыңғай
сүйекті түзіліс түрінде көрінеді, бұл жағдайда foramen obturatum әлі де
тұйықталмаған. 8 жасқа қарай os pubis және os ischii тармақтары бір os
ischiopubicum-re айнала қосылып-бітіседі, ал 14-16 жаста соңғы сүйек
acetabulum аймағында мықын сүйегімен қосылып-бітісіп, бірегей os
coxae түзеді. 12-19 жаста бұлшықеттер мен байламдардың барлық
дерлік бекитін жерлерінде қосымша сүйектену нүктелері пайда болады,
олар 20-25 жаста сүйектің негізгі массасымен қосылып-бітісіп кетеді.
Он жасқа қарай жамбастың жыныстық ерекшеліктері біліне бастайды.
Оған дейін жамбас балалық шаққа тән биік құйғыш пішінін сақтайды.
Үршық тілігі аймағында бассүйектің ендірме сүйектеріне ұқсайтын
қосымша сүйекті түзілістердің қатынасуымен синостоздану үрдісі
жүреді. Егер бұл қосымша сүйектер ұзақ сақталса, онда олар ossa
acetabuli деп аталады. Рентгенограмаларда оларды сынық бөлігі деп
қателесуге болады.
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы (skeleton membri inferior liberi ) ортан
жіліктен, екі сирақ сүйегі мен аяқ ұшы сүйектерінен құралады. Бұдан
басқа, санға кішкене дәнтәрізді сүйек-тізе тобығы жанасып тұрады.
Ортан жілік, os fem oris, қуысты сүйектердің ішіндегі ең үлкені әрі
жуаны болып табылады (77-сурет). Ол барлық осындай сүйектер сияқты
ұзын қозғалыс рычагы болып табылады. Өзінің дамуына сәйкес оның
диафизі, метафизі, эпифизі және апофизі болады. Ортан жіліктің
жоғарғы (проксималды) шетінде дөңгелек буын басы, caput fem oris
(эпифиз) орналасады, ортасынан біршама томен қарай буын басында
кішкене бұдырлы шұңқыры, fovea capitis fem oris - ортан жілік басы
байламының бекитін жері жатады. Жілік басы сүйектерінің қалған
бөлігімен мойын, collum fem oris, арқылы қосылады.
Ол ортан жілік денесі білігіне доғал бұрыш (114°-153° жуық) жасай
орналасқан; әйелдердің жамбасы кең болуына байланысты бүл бұрыш
тік бұрышқа жақындайды. Мойынның ортан жіліктің денесіне
ауысатын жерінде ұршық (апофиз) деп аталатын екі сүйекті төмпешік
шығып тұрады. Үлкен ұршық, trochanter major, ортан жілік денесінің
154

156.

77 с у р е т. Ортан жілік, os femoris, оң.
A - алдынан карағандағы көрінісі: 1 - fovea capitis femoris; 2 - collum femoris;
3 - epicondylus medialis; 4 facies patellaris; 5 - epicondylus lateralis; 6 - linea
intertrochanterica. Б - артынан қарағандағы көрінісі: 1 - caput femoris;
2 - trochanter majus; 3 - fossa trochanterica; 4 - crista intertrochanterica;
5 - tuberositas glutea; 6 - linea aspera; 7 - labium mediale; 8 - labium laterale;
9 - facies poplitea; 10 - condylus lateralis; 11 fossa intercondylaris;
12 - condylus medialis; 13 - trochanter major. В және Г - тізе тобығы:
А - алдынан қарағандағы көрінісі және Б - артынан қарағандағы көрінісі:
1 - basis patellae; 2 - apex patellae; 3 - facies articularis.
155

157.

жоғарғы аяқталған жері болып табылады. Оның мойынға қараған
медиалды бетінде ш ұңқы р^о^а trochanterica, орналасқан.
Кіші ұршық, trochanter minor, мойынның төменгі жиегінде
медиалды жағынан және шамалы артқа қарай жайғасқан. Екі ұршық
бірімен бірі ортан жіліктің артқы жағында қиғаш өтетін қыр crista
interochanterica арқылы, ал алдыңғы бетінде - linae intertrochanterica,
арқылы қосылады. Бұл түзілістердің барлығы - ұршықтар, қыр, сызық
және шұңқыр бұлшықеттерінің бекуіне арналған.
Ортан жіліктің денесі алға қарай шамалы иілген және
үшқырлы-дөңгелектелген пішінді; оның арт жағында екі - латералды,
labium laterale және медиалды, labium mediate, еріннен тұратын сан
бұлшықеттері бекитін із, linae aspera (бұдырлы) орналасқан. Екі
ернеудің де проксималды бөліктерінде аттас бұлшықеттер бекіген іздер
болады, латералды ернеуде - tuberositas glutae, медиалды ернеуде lineae
pectinae. Ернеулер төменде бір-бірінен ажырай, санның артқы бетінде
тегіс үшбұрышты тақымдық беті, facies poplitae, шектейді.
Ортан жіліктің төменгі (дисталды) жуандау шеті екі дөңгелек артқа
қайырылған айдаршық, condylus medialis және condylus lateralis
(эпифиз) түзеді, олардың медиалдысы латералды айдаршыққа
қарағанда төмен қарай шығыңқылау. Алайда шамаларының бұлайша
тең болуына қарамастан, екі айдаршық та бір деңгейде орналасады,
өйткені ортан жілік табиғи қалпында қиғаш тұрады, сонымен бірге
оның төменгі ұшы жоғарғысына қарағанда ортаңғы сызыққа жақындау
орналасады. Айдаршықтардың буындық беттері алдыңғы жағынан
бір-біріне ауысып сагитталды бағытта кішкене ойыс тізе тобықтық беті,
fa cies patellaris, түзеді, өйткені тізе буыны жазылғанда patella артқы
жағымен оған жанасады. Айдаршықтар артқы және төменгі жақтарында
терең айдаршықаралық шұңқырмен, fossa intercondylaris, бөлінеді.
Әрбір айдаршықтың бүйір жағында, буындық беттерінен жоғарылау
бұдырлы төмпешік жатады, ол медиалды айдаршықүсті, epicondylus
m edialis, латералды айдаршықүсті, epicondylus lateralis, деп аталады.
Жаңа туған нәрестенің ортан жілігінің проксималды шетінде сан
диафизі ғана көрінеді, өйткені эпифиз, метафиз және апофиздер
(trochanter major et minor) әлі де шеміршекті даму кезеңінде болады.
Одан арғы өзгерістердің рентгендік көрінісі мына айтылғандарға
байланысты; сүйектену нүктелері ортан жілік басында (эпифиз) 1
жасқа, үлкен ұршықта (апофиз) 3 - 4 жаста және кіші үршықта 9-14
жаста пайда болады. Қосылып-бітісу кері ретпен 17-19 жаста жүреді.
Тізе тобығы, patella, тізе буынының алдынан өтетін төртбасты сан
бұлшықеті сіңірі қабатында бастамасы қалқаннан үлкен тобық сүйек
болып табылады. Оның негізі, basis patellae жоғарғы кең шеті және
төменгі қылқанды ұшы, apex patellae, бар. Артқы бетінде тегіс буындық
беті, fa cies articularis, жатады, ол арқылы тізе тобығы ортан жіліктің
аталған fa cies patellaris-іне жанасып тұрады.
156

158.

С и р а к с ү й е к т е р і. С ирақ канкасы ж уанды ғы б ір д ей ем ес екі үзы н
куы с с ү й ек т ен - асы кты ж ілік пен оны ң ш ы бы ғы нан түрады . А сы кты
ж іл ік м ед и а л д ы , ал ш ы бы к латералды ж атады . Бұл ек еу ін ен тек асыкты
ж іл ік қана т із е буы ны аркылы ортан ж іл ік п ен б у ы н да са д ы . А якты ң
б ү к іл тү л ға салм ағы н тір ек алаңы на б ер ет ін вертикалды , м еханикалы к
д е п аталаты н б іл іг і ортан ж ілік басы ны ң орталы ғы нан т із е буы ны
о р тасы м ен сирақты табан буы ны ны ң ортасы н а ө т е д і, ә р і ол тө м ен гі
ж ағы н да асы қты ж іл ік т ің бой лы қ б іл іг ім е н с ә й к е с к ел ед і. С онды қтан
асы кты ж іл ік б ү к іл д е н е салм ағы н к ө тер ед і д е , со л с е б е п т і кіш і
ж іл ін ш ік к е қ ар аған да ж у а н д а у к ел ед і.
К е й д е асы қты ж іл ік м ехани к алы к біл ік тен м еди ал ды н ем е с е
л атер ал ды ж аққ а қарай қисаяды д а , сан м ен сир ак арасы ндагы бүры ш не
с ү й ір л е н е д і, не д о ға л д а н а д ы . Б үн дай ауы тқулар күш ті б о л са о н д а ,
б ір ін ш і ж а ғд а й д а , п іш ін і “Х ”т ә р із д і, genu valgum, ал екінш і ж а ғд а й д а
“О ” п іш ін д і, genu varum , аяқтар т ү зіл е д і.
А с ы қ т ы ж іл ік , үлк ен ж іл ін ш ік , tibia. О ны н прок сим алды ш еті
(э п и ф и з) екі ай да р ш ы қ -м ед и а л ды , condylus medialis ж ә н е латерал ды ,
condylus lateralis т ү з е д і. О ртан ж іл ік к е қараған ж актағы ай дарш ы қтарда
ор тан ж іл ік п ен б у ы н д а су ғ а арналған с ә л о й ы стау буы н а л а ң д а р ы ,/а с/е у
articularis superior о р н ал асады . А сы қты ж ілік айдарш ы ктары ны н екі
буы н ды қ б е т і д е б ір -б ір ін е н eminentia intercondylaris д е п аталатын
қ ы рм ен б ө л ін е д і. Қ ы рды ң екі - tuberculum intercondylare mediate et
laterale - т ө м п еш іг і бар. Бүл қы ратты ң алды ңгы ж ә н е артқы ш етт ер ін д е
б ір -б ір д е н ш ұңқ ы р ж атады , олар ды ң area intercondylaris anterior, ал
артқы сы area intercondylaris posterior д е п аталады (б ұ л т ү зіл іс т е р д ің
барл ы ғы б у ы н іш іл ік б а й л а м да р ды ң б е к у ін е арн ал ған ). Б уы нды к б ет т ер і
ж у а н д а у ж и ек п ен қ орш алған (б у ы н қапш ы гы ны ң, м етаф и зге б ек іген
із д е р і). Ж и ек п ен с ә л т ө м е н д е у , е н д і асықты ж іл ік тің алды ңғы б е т ін д е
е д ә у ір қом ақты б ұ ды р м а қ , tuberositas tibiae (а п о ф и з), төртбасты
б ө л ш ы қ ет с ің ір ін ің б ек и т ін ж ер і (т із е тобы ғы ны ң байлам ы т ү р ін д е)
ж атады . Л атер ал ды айдарш ы қты ң артқы б ү й ір ай м ағы н да к іш кен е
ж ай п ақ б у ы н д ы қ б е т і - кіш і ж іл ін ш ік б а сы м ен , facies articularisfibularis
б у ы н д а са т ы н ж ер ж атады .
А сы қ ты ж іл ік т ің д е н е с і үш қы рлы п іш ін д і, оны ң үш ж и егі бар:
ал ды ң ғы , margo anterior, м еди а л ды , margo medialis ж ә н е кіш і ж іл ін ш ік
ж аққ а қ ар ған , сүй ек ар ал ы қ ж арғақты ң б е к у ін е арналған ж ер латерал ды
ж и ек , margo interossae (7 8 -с у р е т ). Ү ш ж и ек тің арасы н да үш б е т болады :
артқы fa cie s posterior, м е д и а л д ы , fa cies medialis ж ө н е л атерал ды , facies
lateralis. М ед и а л д ы б е т п ен алды ңғы (е ң ө тк ір ) ж и ек тер і асты н да айқын
б іл ін іп тұ р а д ы . А сы қ ты ж іл ік т ің т ө м ен г і ди ста л ды ш етін ің (эп и ф и з)
м ед и а л д ы ж а гы н д а т ө м е н д е б ер ік ө с ін д і - м еди ал ды тол ар сақ , malleolis
m edialis о р н а л а са д ы . О н ы ң арт ж ағы н да ж ай п ақ сү й ек т і ж ү л г е, sulcus
m alleolaris, с ің ір д ің ө т ет ін ізі бар. А сы қты ж іл ік тің т ө м ен г і ш ет ін д е аяқ
үш ы с ү й е к т е р ім е н б у ы н д а с у ғ а арн алған б е й ім д іл ік т е р , fa cies articularis
157

159.

78
с у р е т. Асықты жілік, tibia,
ж ән е асықты жілік шыбығы,
fibula, оң.
А
алды нан қарағандағы к өр інісі: 1 - em in en tia in tercon d ylaris;
2 - co n d y lu s m ed ia lis; 3
tu b e­
rositas tibiae; 4 - fa cie s m ed ia lis; 5 fa c ie s lateralis; 6
m argo anterior
tibiae; 7 - m argo in tero sseu s tibiae;
8 - m argo m ed ia lis; 9 - tibia; 10 m a lle o lu s m ed ia lis; 11
m a lle o lu s
lateralis; 12
fibula; 13
m argo
in tero sseu s fib u lae; 14
m argo
anterior
fib u lae;
15
fa cie s
m ed ia lis; 16 - fa cie s lateralis; 17 caput fib u lae; 18 - apex; 19
co n d y lu s m ed ia lis. Б - артынан
қ ар аған д ағы к өр ін ісі: 1 -tu b ercu la
in terco n d y lo id ea
laterale
et
m ed iale; 2 - c o n d y lu s lateralis; 3 apex; 4 - caput fib u lae; 5 - m argo
in te r o sseu s fib u lae; 6
fa cie s
posterior; 7 - fibu la; 8 - fa cie s
lateralis; 9 - m a lle o lu s lateralis; 10 fa c ie s articularis m a lle o li; 11 m a lle o lu s m ed ia lis;
12 - sul.
m a lleo la ris; 13 tibia; 14 m argo
m ed ia lis; 15 - m argo in terosseu s
tibiae; 16 - fa c ie s posterior; 17 lin ea m . so le i; 18 - co n d y lu s
m ed ia lis.
in f e r io r ,
және медиалды толарсақтың латералды жағында - f a c i e s
a r tic u la r is m a lle o li жайғасқан. Асықты жіліктің дисталды шетінің
латералды жиегінде тілік, in c is u r a f i b u l a r i s , кіші жіліншікпен
қосылатын жер болады.
Асықты жілік шыбығы, кіші жіліншік, f i b u l a , (грекше регопе),
шеттері жуандаған жұқа әрі ұзын сүйек болып табылады. Жоғарғы
(проксималды) эпифиз жайпақ дөңгелекше буындық беті, f a c i e s
a r tic u la r is
c a p itis fib u la e ,
арқылы асықты жіліктің латералды
айдаршығы буындасатын кішкене бас, c a p u t f i b u l a e , түзеді. Осы беттің
сәл артқы және бүйір жағынан жоғары карай сүйекті бұдыр, бастың
ұшы, a p e x c a p i t i s f i b u l a e шығып тұрады. Шыбықтың денесі үш жиекті
және өзінің бойлық білігі бойынша сәл-пәл бұратылған сияқты. Сүйек
диафизының асықты жілікке қараған және сүйекаралық жарғақтың,
m e m b r a n a in t e r o s s e a c r u r is , бекуіне арналған жиегі m a r g o in t e r o s s e a
ретінде белгіленеді.
158

160.

А сы қты ж іл ік ш ы бы ғы ны ң т ө м ен гі (д и ста л л ы ) эп и ф и зі ж у а н д а п ,
гегіс б уы н ды к б е т і , fa cies articularis malleoli, бар латералды толар сак ,
m alleolus lateralis , т ү з е д і.
С ү й е к т е н у і. Т ізе буы н ы айм ағы с ү й е к т е н у ін ің р ен тген ол оги ял ы к
к ө р ін іс і с ү й е к т е н у н ү к т ел ер ін ің ор тан ж іл ік тін ди стал ды эп и ф и зін д е
ж ә н е tib ia -н ы ң п р ок си м ал ды э п и ф и зін д е т у у алды н да н ем е с е туған н ан
к ей ін көп үза м а й ж ә н е fib u la -ны ң п рок си м ал ды эп и ф и зін е 3 -5 ж аста
п ай да б о л у м е н аны қталады . Ж аңа туған н әр ес т е н ің р ен тген огр ам м асы н да ортан ж іл ік т ің д и ст а л д ы эп и ф и зін ін ж ә н е tib ia -ны ң п р ок си ­
малды э п и ф и зін ің сү й ек т і ядролары н ы ң бо л у ы баск а си м п то м да р м ен
қатар н ә р е с т е н ің к үн і ж ет іп туған ды ғы н ы ң б е л г іс і бол ады .
P a tella б ір т ү зіл іс к е айн ала қ о сы л ы п -б ітіск ен (3 -5 ж аста) б ір н еш е
с ү й е к т е н у н ү к т ес ін ен дам и ты нды ғы н этап к о р сет у керек. О лар
қ о сы л ы п -б іт ісп е г ен ж а ғд а й д а т із е тобы ғы екі (p a tella bipartita) н ем е с е
үш (trip artita) б ө л ік к е б ө л ін г е н к ү й д е қалады .
T u b ero sita s tib ia e с ү й е к т е н у ін ің ө зін д ік сипаты бай қ алады , ол қыз
балан ы ң 11- 13 ж а с аралы ғы н да, ер балал арда 12-15 ж ас аралы ғы нда
бай қ алаты н к ө п т еген с ү й е к т е н у н ү к тел ер ін ен дам и ды . Барынш а
п р ок си м ал ды , яғн и тік ел ей эп и ф и з ж аны н да п ай да болаты н сү й ек т і ядр о
т е з он ы м ен қ о сы л ы п -б іт ісіп , эп и ф и з “түм сы қ ш асы н ” т ү з е д і. О дан кейін
э п и ф и зб е н б ір с ү й ек т і т ү зіл іс к е қ о сы л ы п -б ітісетін баск а сү й ек т ен у
ядр олары (а п о ф и за р л ы қ ) п ай да бол ады . О сы дан к ей ін 6 -9 ж ы лда бүл
сү й е к т і т ү з іл іс т ің (яғн и эп и ф и з б ен а п о ф и зд ің ) асықты ж іл ік тің
м е т а ф и зд е р ім е н с и н о с т о зд а н у ы сан сү й ек т е 2 0 -2 4 ж аста, tib ia -д а - 1 9 -2 4
ж аста, Ғ іЬ и1а-да-22-24 ж аста бастал ады .
Р ен т ген о гр а м м а л а р д а к ей д е балты р б ү л ш ы қ етін ің латералды
басы н ы ң с ің ір ін д е т ү зіл е т ін тұр ақ сы з тобы қ , p a tella , к е з д е с е д і.
АЯҚ ¥Ш Ы СҮЙЕКТЕРІ
А я қ ү ш ы н д а т іл ер се к , табан ж ә н е бақ ай сү й ек т ер і аж ы раты лады .
Т іл е р с е к , tarsus , б іл е з ік сү й е к т е р і сияқты екі қатарға орн аласк ан
ж е т і қы сқ а к еу ек сү й е к т е н т ү зіл г е н . А ртқы н ем е с е п рок сим ал ды катар
ек і б ір ш а м а ір іл е у сү й е к т е н - асы қ ж ә н е он ы ң асты н да ж аткан өк ш е
с ү й е к т е н қ үр ал ады . А л ды ң ғы н е м е с е ди ста л ды катар, м еди ал ды ж ә н е
л атер ал ды б ө л ім д е р д е н тұ р а д ы . М ед и а л ды б ө л ім қ а й ы қ тәр ізді ж ә н е үш
с ы н а т ә р із д і с ү й е к т е н т ү зіл г е н . Л атералды б ө л ім д е тек б ір ған а текш е
с ү й е к ж атады . А д а м д е н е с ін ің тік қалпы на бай лан ы сты аяк ұш ы б ү к іл
ж о ға р ғы ж атқ ан д е н е б ө л ім ін ің салм ағы н к ө р с ет е д і, осы ған бай лан ы сты
ж а н у а р л а р м ен сал ы ст ы р ға н д а адам аяқ үш ы с ү й е к т е р ін ің қүры лы сы нда
е р е к ш е л ік т е р б о л а д ы (7 9 -с у р е т ).
М ә с е л е н , а да м аяқ үш ы н ы ң басты тір ек п у н к т ер ін ің б ір ін д е ж аткан
ө к ш е с ү й е г і бар ы н ш а ү л к е й іп , б е р ік т е н іп , алды ңғы -артқы бағы тта
159

161.

созылған және артқы ұшында өкше төмпешігі, tuber calcanei, түрінде
жуандаған, ұзарған пішінге ие болған.
Асықты жілік сирақ сүйектерімен (жоғарғы жағында) және
қайықтәрізді сүйекпен (алдыңғы жағынан) буындасуға бейімделген,
оның үлкен және буындық беттерінің болуы осыған байланысты.
Тілерсектің үлкен ауырлық көтеретін басқа сүйектері де едәуір
қомақтанып және аяқ ұшының күмбез пішініне бейімделген.
1. Асық топай сүйек, talus, алдыңғы жағында тарылған мойынға,
collum tali айналатын денеден, corpus tali тұрады; мойын қайықтәрізді
сүйекпен, facies articularis navicularis буындасуға арналған буындық
беті бар сопақ дөңес баспен, caput tali аяқталады. Асық сүйек денесінің
жоғарғы жағында сирақ сүйектерімен буындасуға арналған шығыршық,
trochlea tali, орналасады. Шығыршықтың жоғарғы буындық беті, facies
superior асықты жіліктің дисталды буындық бетімен буындасатын жер,
алдынан артқа қарай дөңес және фронталды бағытта сәл ойыс. Оның екі
жағында жатқан шығыршықтың екі бүйір буындық беттері, facies
m alleolares medialis et lateralis толарсақтармен буындасатын жер болып
табылады. Латералды толарсаққа арналған буындық беті, facies
m alleolares lateralis төменгі жағында асық сүйек денесінен шығатын
бүйір өсіндісіне, processus lateralis tali, иіледі. Шығыршықтың артында
асық сүйек денесінен m. flexor hallucis longus сіңірі өтуге арналған
кішкене жүлгемен бөлінген артқы өсінді, processus posterior tali,
шығады. Асық сүйектің төменгі жағында өкше сүйегімен буындасуға
арналған екі (алдыңғы және артқы) буындық беті болады. Олардың
арасымен терең жүлге, sulcus tali өтеді.
2. Өкше сүйек, calcaneus. Сүйектің жоғарғы жағында асық сүйектің
төменгі буындық беттеріне сәйкес келетін буындық беттер орналасады.
Медиалды жаққа қарай өкше сүйегінің, sustentaculum tali деп аталатын
өсіндісі - асық сүйектің тірегі шығады. Асық сүйектің басын ұстап
тұратындықтан, оған сондай ат берілген. Өкше сүйегінің алдыңғы
бөлімдегі буын беттері осы сүйектің артқы буындық бетінен жүлге, sulcus
calcanei арқылы бөлінген, ол асық сүйектің нақ осындай жүлгесіне
жанасып, онымен бірге аяқ ұшының сыртында латералды жағынан
ашылатын сүйекті қойнау, sinus tarsi, түзеді. Өкше сүйегінің латералды
бетінде ұзын жіліншік бұлшықетінің сіңіріне арналған жүлге өтеді. Өкше
сүйегінің тілерсек сүйектері екінші қатарына қараған дисталды жағында
текше сүйекпен буындасуға арналған буындық беті, facies articularis
cuboidea жатады. Өкше сүйегі денесі арт жағынан бүдырлы темпе, tuber
calcanei түрінде аяқталады, ал ол табан жағына қарай екі төмпешік processus lateralis жене processus medialis tuberis calcanei түзеді.
3. Қайықтәрізді сүйек, os naviculare, асық сүйек басы мен үш
сынатәрізді сүйектердің арасында орналасқан. Оның проксималды
жағында асық сүйекпен қосылуға арналған сопақ ойыс буындық беті
орналасқан. Дисталды беті үш сынатәрізді сүйекпен буындасуға
160

162.

7 9 - с у р е т. Аяк үшы сү й ек т ер і,
ж огар ы дан карагандағы
к ө р ін ісі.
1 talus;
2 - caput tali;
3 - os
n a v icu la re; 4 - o s c u n eifo rm e laterale; 5
- o s c u n e i- form e interm ed ium ; 6 - os
c u n e ifo r m e m ed iale; 7 - o s m e tatarsi
I; 8 - p h a la n g es d ista lis; 9 - p h alan ges
m ed ia; 10 - p h a la n g es p roxim ales; 11
tu b ero sita s o s s is m etatarsalis Y; 12 - os
cu n o id eu m ; 1 3 - p ro cessu s lateralis tali;
14 - ca lc a n e u s.
ossa pedis ,
арналған үш тегіс буындық бетке
бөлінеді. Медиалды жағынан
және төмен қарай сүйекке тері
арқылы оңай сипап сезілетін
бұдырлы төмпешік, tuberositas
ossis navicularis, шығып түрады.
Латералды жағында текше сүйекке арналған кішкене буын
алаңы жиі кездеседі.
4.
5. 6. Үш сынатәрізді сүйек,
ossa cuneiformia өздерінің сыртқы түріне қарай осылай аталады
және os cuneiforme mediale,
intermedium et laterale деп белгіленеді. Сүйектердің ішіндегі ең
ірісі - медиалды сүйек, ең кішкентайы, ал латералды сүйекорташасы. Сынатәрізді сүйектердің сәйкес беттерінде көрші
сүйектермен буындасуға арналған буын беттері орналасады.
7. Текше сүйек, os cuboideum, аяқ үшының латералды жиегінде өкше
сүйегі мен IV және V табан сүйектері негізінің арасында жатады.
Осыған орай сәйкесті жерлерде буындық беттері орналасады. Сүйектің
табан жағында қиғаш бұдырмақ, tuberositas ossis cuboidea шығып
түрады, оның алдында жүлге, sulcus tendinis т. peronei longi, өтеді.
Табан сүйектері, metatarsus, қысқа моноэпифизарлы қуысты
сүйектерге жататын және қолдағы алакан сүйектеріне үқсайтын бес
табан сүйектерінен, ossa metatarsalia, түрады (79-сурет). Алақан сүйектеріндегі сияқты, олардың да проксималды шеті, немесе негізі, basis,
ортаңғы бөлігі, немесе денесі, corpus, және дисталды шеті, басы, caput
болады. Оларды аяқ үшының медиалды жиегінен бастап санайды. Табан
161

163.

сүйектері өздерінің негіздерімен тілерсектің дисталды қатары
сүйектеріне I, II және III табан сүйектерінің әрқайсысы сәйкесті
сынатәрізді сүйекпен байланысатындай, ал IV және V табан сүйектері
текше сүйекпен байланысатындай болып буындасады. II табан сүйегінің
негізі онымен буындасатын аралық сынатәрізді сүйектің қысқалығынан
едәуір артқа қарай шығып тұрады. Буындық беттерінен басқа табан
сүйектерінің негіздерінің проксималды шеттерінде (тілерсек сүйектерімен
буындасатын жерлерде) қысыңқы бүйірлік беттері - бір-бірімен буында­
сатын жерлер болады. V табан сүйегінің негізінде тек медиалды жағында
ғана IV табан сүйегіне арналған буын беті болады. Ал ол латералды
жағынан бұдырмақ, tuberositas ossis metatarsalis V, түзеді. I табан сүйегінің
негізінің де табан жаққа қарай шығатын бұдырмағы, tuberositas ossis
metatarsalis болады. Бастары бүйір жақтарынан қысылған және алақан
сүйектерінің бастары сияқты, бұлардың жан-жағында байламдардың
бекуіне арналған шұңқырлары болады. I табан сүйегі - ең қысқа әрі жуаны,
II табан сүйегі - ең ұзыны.
А я қ ұ ш ы б а қ а й л а р ы н ы ң с ү й е к т е р і, бақайшақтар, phalanges
digitorum p edis (қысқа қуысты моноэпифизарлы сүйектер) қол ұшының
осындай сүйектерінен кішілеу шамаларымен өзгешеленеді. Тек екі
бақайшағы бар I бақайды қоспағанда, бақайлар, саусақтар сияқты үш
бақайшақтан тұрады. Дисталды бақайшақтардың шетінде жуандаған
бұдырмағы, tuberositas phalangis distalis, болады, бұл олардың басты
ерекшелігі болып табылады.
Дәнтәрізді сүйектер табан сүйектер-бақайшақтар буындары (I бақай
аймағында тұрақты) мен I бақайдың буынаралық буынында кездеседі.
С ү й е к т е н у і. Аяқ ұшы қаңқасы мен сирақ-асық буыны аймағының
жасқа байланысты рентгенологиялық көрінісі сүйектену нүктелерінің
біртіндеп пайда болуына сәйкес келеді: calcaneus-те құрсақтағы 6 айлық
жаста, talus - 7-8 айлығында, cuboideum 9 айлықта, cuneiforme laterale 1 жаста, tibia дисталды эпифизінде - 2 жаста (синостоз 20-22 жаста),
қысқа қуысты сүйектер эпифиздерінде - 2-3 жаста (синостоз 20-25
жаста) cuneiforme mediale-де 2-4 жаста, cuneiforme intermedium-де 3-4
жаста, naviculare-де 4-5 жаста пайда болады (2 -кесте). Аяқ ұшы қаңқасы
сүйектенуінің кейбір ерекшеліктерін атап корсету керек. Өкше
сүйегінің 7-9 жаста пайда болып, оның денесімен 12-15 жаста
бітісіп-өсетін бірнеше сүйектену нүктелерінен дамитын апофизі, tuber
calcanei, болады, жекелеген сүйекті ядролар processus posterior tali
қайықтәрізді сүйек апофизінде, tuberositas ossis navicularis V табан
сүйегі апофизінде, tuberositas ossis metatarsi quinti байқалады. Бұл
сүйекті ядро лары бар кезінде сүйектің сынығы деп қателесуге болады.
Бұл жағынан қыз балаларда 8-12 жаста, ер балаларда 11-13 жаста
сүйектенетін I бақайдың тобық сүйектерін ескеру керек. V бақайда
редукциялану себебінен кейде екі бунақ қана болуы (бифалангия)
байқалады.
162

164.

2-кесте
Туганнан кейін пайда болатын аяк-колдагы сүйектену нүктелері
Сүйек
Сүйектену
нүктелерінін пайда
болатын орындары
Пайда болу
кезецдері
Сүйек
денесімен
тұтасу
кезені,
жасы
1
2
3
4
2-ай соңында
3-7
1 жас
15-18 жас
15-19 жас
15-17
18-19
20-21
16-18
20-25
1 жас (7 жатырішілік даму
2 жас)
1-5 жас
1-5 жас
1-5 жас
4-18 жас
4-11 жас
7-16 жас
3-7
Жауырын
Жауырын мойны
Қүстұмсық тәрізді
өсінді
Иық өсіндісі
Медиалды жиек
Бүғана(денесінде шеміршектік кезең
болмайды)
Төстік шеті
Тоқпан жілік
Басы
Шынтақ жілік
Кәрі жілік
Үлкен төмпешік
Кіші төмпешік
Айдаршық басы
Латералды айдаршык
Медиалды айдаршык
Шығыршық
Проксималды эпифиз
Дисталды эпифиз
Проксималды эпифиз
Дисталды эпифиз
Білезік
Басты сүйек
Ілмектәрізді сүйек
Үшқырлы сүйек
Жартыайтәрізді сүйек
Қайықтәрізді сүйек
Трапециялық сүйек
Трапециятәрізді сүйек
Бүршақтәрізді сүйек
Алақан
сүйектері
Эпифиздер
7-14 жас
3-14 жас
2,5-10 жас
4-9 жас
1 жас
1 жас
6 ай 7,5 жас
6 ай - 9,5 жас
2.5 - 9 жас
1,5-10 жас
2.5 - 9 жас
6,5 - 16,5 жас
10 ай - 7 жас
3-7
15-25
13-21
13-21
13-21
13-21
13-20
15-25
13-21
15-25
15-25
163

165.

жалгасы
1
Ж ам бас сү й ек
2
3
4
5 ай - 7 ж ас
14-21
13-15 ж ас
2 0 -2 5
1 - 2 ж ас
15-22
Ү л к ен ұрш ы қ
1 , 5 - 9 жас
14-25
К іш і ұрш ы қ
6 - 1 4 ж ас
14-
22
қүр сақ іш іл ік
д а м уд ы ң 6-айы
1-ж асты ң 3-айы
15-
24
Э п и ф и зд ер
Қ ы р, қы лқандар,
ш он -д ан ай т ө м п еш ігі,
қасаға төм п еш ігі
О ртан ж ілік
Басы
Т ө м ен гі эп и ф и з
2 -6 ж ас
Т ізе тобы ғы
А сы қты ж ілік
К іш і ж іл ін ш ік
П рок си м алды эп и ф и з
7-ай қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 7 ж ас
П рок си м алды эп и ф и з
2 -6 ж ас
Д и стал ды эп и ф и з
Т іл ер сек
5 -6 ай
қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 1 ж ас
Ө кш е с ү й е г ін ің
тө м п еш ігі
5 -1 2 ж ас
М еди ады сы н а т әр ізд і
сүй ек
9 ай қ ұр сақ іш іл ік
д а м у - 3-5 ж ас
9 ай қүрсақ
қ ұр сақ іш іл ік 4 ж ас
А ралы қ сы н а т әр ізд і
сүй ек
9 ай қ үр сақ іш іл ік
д а м у - 5 ж ас
Қ ай ы қ тәр ізді сүй ек
3 ай қ үр сақ іш іл ік
д а м у - 5 ж ас
Т абан
сү й ек тер і
Э п и ф и зд ер
1 , 5 - 7 жас
Бақайш ақтар
Э п и ф и зд ер
1,5 - 7,5 ж ас
164
15-25
3 ай - 3 ж ас
Ө кш е, тол ар сақ ,
тек ш е сүй ек тер і
Л атералды
сы н а т ә р ізд і сүй ек
16-25
13-22
1 1-22

166.

СҮЙЕКТЕР ҚОСЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ІЛ ІМ ARTHROLOGIA
С ү й е к т е р д ің
алғаш қ ы
б іт іс іп -к о с ы л у
п іш ін і (к ар ап ай ы м
суда
т ір ш іл ік е т е т ін о м ы р т к а л ы л а р д а ), о л а р д ы н д ә н е к е р н е м е с е ш ем ір ш ек
т ін д е р арқы лы б іт іс у і б о л а д ы . А л а й д а с ү й е к т е р д ің м ү н д а й б іт іс у
т ә с іл і қ о зғ а л ы с к ө л е м ін ш е к т е й д і. Қ о зға л ы ст ы ң с ү й е к т і ры чагтар
арқы лы
пайда
болуы
сүйектер
а р а сы н да ғы
т ін д е р
тар ал ы п -
ж о й ы л у ы м е н с а ң ы л а у л а р м ен қ у ы ста р п а й д а б о л а б а ст а й д ы д а , со н ы ң
н ә т и ж е с ін д е
с ү й е к т е р д ің
ж аңа
т ү р і-ү з іл м е л і,
буы н дасу
п а й да
б о л а д ы . Ж а н у а р л а р ү ш ін , ә с ір е с е қ ұрл ы қ та т ір ш іл ік е т у г е қ а ж ет т і,
сүйекті
р ы ч а гт а р ға
қ а ж ет т і
к ең
аук ы м ды
қ и м ы л дар
ж а са у ғ а
м ү м к ін д ік б е р е т ін б у ы н д а р т ү з іл е д і. С ө й т іп , ф и л о г е н е з ү р д іс ін д е
с ү й е к т е р д ің қ о сы л у ы н ы ң 2 т ү р і да м и ды : қ о зға л ы с аукы м ы ш ек т еу л і
т ұ т а с , үздіксіз ( ү з іл іс с із ) қ о сы л у ж ә н е к ей ін г і - үзілмелі (ү з д ік т і), кең
ауқы мды
қ о зғ а л ы с т а р
ж асауға
м ү м к ін д ік т е р
Ж а н у а р л а р д ы ң қ о р ш а ға н о р т а ға б у ы н д а ғы
б е й ім д е л у ін ің
о сы
э м б р и о г е н е з ін д е
де
ф и л о г е н е з д ік
с ү й е к т е р д ің
ү р д іс ін
б е р е т ін
қ о сы л у .
қ о зға л ы ста р ы арқы лы
бейн елей
оты р ы п , адам
қ о сы л ы п -ж а л ға су ы
осы
к е зе ң д і
қ а й т а л а й д ы . А л ға ш қ ы к е з д е қ аң қ ан ы ң б а стам ал ы р ы ө за р а м е зе н х и м а
қ а б а т ш а л а р ы м е н ү з д ік с із б а й л а н ы сқ а н . М е з е н х и м а д ә н е к е р т ін г е
а й н а л ы п , о д а н с ү й е к т е р д і б а й л а н ы сты р а ты н а п п а р а тта р т ү з іл е д і.
Е г ер с ү й е к т е р а р а сы н д а ғы д ә н е к е р т ін д ік б ө л ік т е р і т ү т а с ү з д ік с із
байланы сса-синарт роз п а й д а б о л а д ы . Е гер о л а р д ы ң іш ін д е д ә н е к е р
т ін н ің
таралу
ж о л ы м ен
қуы с
п ай да
болса,
онда
с ү й ек т ер д ің
қ осы л уы н ы ң ж аң а т ү р і - қуы сты н ем е с е ү зіл м ел і тү р і - диартроз пай да
болады .
С ө й т іп , д а м у ы , қүры лы сы ж ә н е қ ы зм еті бой ы н ш а сү й е к т е р д ің
б ір -б ір ім е н қ осы л ул ар ы н екі үл к ен топ қ а б е л у г е болады :
1. Ү з д ік с із (ү з іл іс с із ) қ осы л ы стар - си н а т р о зд а р (B N A ) - дам уы
е р т е л е у , қ ы зм еті ж агы н ан қ озгал м ай ды н е м е с е аз қ озгалады .
2. Ү зд ік т і (ү з іл іс т і) қ озгал ы стар , б у ы н д а р - д и а р т р о зд а р (B N A ) к еш т е у д а м и д ы ж ә н е қ ы зм еті ж агы нан қозгалм алы .
О сы п іш ін д е р д ің а р асы н да ауы спалы - ү з д ік с із д е н ү зд ік т іг е н ем е с е
к е р іс ін ш е п іш ін і б о л а д ы . О л н агы з буы н күры лы сы ж оқ к іш к ен е
са ң ы л а у д ы ң б о л у ы м е н
си п аттал ады , о сы д а н к ел іп м ү н д а й п іш ін д і
ж ар ты л ай б у ы н - с и м ф и з, s y m p h y sis (B N A ) д е п атайды .
12—210
165

167.

Сүйек қосылысының жіктелуі
і
1
С и н ар тр оздар
1
т
т
С и н д е с м о здар
С и н о ст о здар
I
д и а р т р о зд а р
(б у ы н д а р )
си м ф и з
I
1
1
С инхонд р о зд а р
бір
біл ік ті
буы н д ар
екі
біл ік ті
буы н д ар
көп
біл ік ті
буы н д ар
1
С
У ақы тш а
і
Ц и л и н д р т әр ізд і
I
Байламдар
1
М ем бр ан алар
Ш ар тәр ізд і
тұрақты
1
ж іктері
Ш ы ғы рш ы қтәр ізд і
і
Э л л и п ст әр ізд і
т егіс
табақ ш а т ә р ізд і
~ Г ~
А йдаршық
т ә р ізд і
е р т ә р ізд і
I
Қ абы ршақты
с ер п ін д і
бай л ам дар
(си н эл а ст о з)
тісті
1
т егіс
Үздіксіз қосылыстар - синартроздар
Атап өтілгендей, қаңқа өз дамуында 3 кезеңнен өтеді: дәнекер тінді,
шеміршекті және сүйекті. Бір кезеңнен басқа кезеңге өту сүйектер
арасындағы тін өзгерісіне де байланысты болғандықтан, сүйектердің
қосылуы да өз дамуында осы үш кезеңнен өтеді, сондықтан синартроздың үш түрін ажыратады (80-сурет):
I. Егер туғаннан кейін сүйектер арасында дәнекер тін қалса, онда
сүйектер дәнекер тін арқылы қосылады - articulationes fibrosae
(латынша-fibra, талшық), syndesmosis (desme - байлам) синдесмоз.
II. Егер сүйектер аралығында дәнекер тін шеміршек болса, онда
сүйектер шеміршек тін арқылы байланысады - articulationes cartilagi166

168.

80 - с у р е т. С үй ек қосы лы стары ны ң түр л ер і (үл гі).
А б уы н . Б с и н д е с м о з . В - с и н х о н д р о з. Г - си м ф и з (гем и ар тр оз).
1 - сү й ек қабы; 2 сүй ек ; 3 - талш ықты д ә н е к е р тін; 4 ш ем ірш ек;
5 - си н о в и а л д і ж арғақ; 6 - ф и бр озд ы ж арғақ; 7 - буы нды қ ш ем ірш ек;
8 - буы н қуы сы ; 9 - қ асаға аралы қ д и с к ід е г і саңы лау; 10 - қасаға аралық ди ск .
пеае (латынша-cartilago, шеміршек), s.synchondrosis (грекше-chondros,
шеміршек), синхондроз.
III.
Сүйектер арасында дәнекер тін сүйек тініне ауысса немесе алдымен шеміршек, содан кейін сүйек тініне (хондралды остеогенезде) ауысса,
онда сүйектер сүйек тіні арқылы қосылады - синостоз (synostosis) (BNA).
Жеке түлға өмірі бойында сүйектердің қосылу сипаты өзгермей
қалмайды. Сүйектенудің үш кезеңіне сәйкес синдесмоздар синхондроздар мен синостоздарға айналуы мүмкін.
Синдесмоз, articulatio fibrosa, сүйектердің дәнекер тін арқылы
үзіліссіз қосылуы болып табылады.
1. Егер дәнекер тін сүйектердің үлкен аралықтарын толтырса, онда
мұндай қосылу сүйекаралық жарғақ, membrana interossea, түріне ие
болады, мысалы, білекте немесе сирақтағы сияқты.
2. Егер аралық дәнекер тін талшықты шоғырлар қүрылысына ие
болса, онда фиброзды байламдар, ligamenta (омыртқа бағанасының
байламдары) түзіледі. Кейбір жерлерде (мысалы, омыртқа доғаларынын
арасында) байламдар серпінді дәнекер тіннен (synelastosis - BNA)
тұрады; олар сарғыш түсті (ligg. flava).
3. Бассүйек сүйектері арсында аралық дәнекер тін жүқа қабатша
сипатына ие болса, онда жіктер, suturae, пайда болады. Ұзара қосылатын сүйек жиектерінің пішініне қарай жіктерді былайша бөледі:
а)
тісті жік, sutura serrata, бұл жағдайда бір сүйектің жиегіндегі
тістер басқа сүйек тістері аралықтарына кіріп түрады (бассүйек
күмбезінің сүйектердің көбісінде осылай).
167

169.

ә) қабыршақты, sutura squamosa, бұл жағдайда бір сүйектің жиегі басқа
сүйектің жиегімен бастырылады (самай және шеке сүйектері арасында).
б)
тегіс, sutura plana - жиектердің жанасуы (бет сүйектерінің
араларында).
Синхондроз, articulatio cartilaginea, - сүйектердің шеміршек тіні
арқылы үзіліссіз қосылуы және шеміршектің физикалық қасиеттері
арқасында серпінді қосылу болып табылады. Синхондроз кезінде
қимыл аздау және серпімді сипатты болады. Олар шеміршек қабатшаларының қалыңдығына байланысты, ол соғұрлым қалың болса,
көбірек қозғалғыш келеді.
Шеміршек тінінің (гиалинді немесе фиброзды) қасиеттеріне
қарай:
1) гиалинді синхондроз, мысалы, 1- қабырға мен төссүйек арасында;
2) талшықты синхондроз деп бөледі.
Талшықты синхондроз механикалық әсерге кедергі көптеу жерде,
мысалы омыртқа денелері арасында, пайда болады. Бұл жерде талшықты синхондроздар өздерінің серпімділігі арқасында соққы мен
шайқауларды жұмсартып, буфер рөлін атқарады.
Белгілі мерзімге байланысты синхондроздар былай бөлінеді:
Уақытша синхондроздар - белгілі бір жасқа дейін ғана болып, одан
кейін синостоздарға алмасады, мысалы, эпифиз бен метафиз арасындағы немесе бір жамбас сүйекке қосылатын жамбас белдеуінің үш
сүйегі арасындағы синхондроздарЛ Уақытша синхондроздар қаңқа
дамуының екінші кезеңі болып табылады.
Тұрақты синхондроздар - бүкіл өмір бойы болады, мысалы, самай
сүйегі пирамидасы мен сынатәрізді сүйек, пирамида мен шүйде сүйегі
арасында.
Егер синхондроздың ортасында буындық беттері мен қапшығы бар
нағыз буын қуысы сипаты жоқ тар саңылау түзілсе, онда мұндай
қосылулар үздіксізден үзілістегі (буындарға) өтпелі болады да, симфиз,
symphysis, деп аталады (мысалы, маңдай симфизі, symphysis pubica).
Симфиз буындардың редукциясы нәтижесінде үзілісті қосылудан
үздіксіз қосылуға ауысу арқасында түзілуі мүмкін, мысалы, кейбір
омыртқалыларда бірқатар омыртқалардың денелері арасында буын
қуысынан саңылау қалады.
Үздікті (үзілісті) қосылыстар, буындар, диартроздар
Буын дегеніміз үздікті (үзілісті), қуысты, қозғалмалы қосылу немесе
буындасу, articulatio synovialis (грекше arthron - буын, осыдан arthritis буынның қабынуы). Әрбір буында қосылатын сүйектердің буындық
беттері, буын қапшығы (сүйектердің буындасатын шеттерін муфта
168

170.

сиякты коршап түратын) және онын ішінде сүйек арасында жататын
буын куысы болады.
1. Буындык беттер, facies articulares, гиалинді, кейде талшыкты,
калыңдығы 0,2 - 0,5 мм буын шеміршегін, cartilago articularis, жабылган. Ұдайы үйкелу салдарынан буындык шеміршек буындык беттерінің
сырғанауын жеңілдететін жылтырлыкка ие болып, ол шеміршектің
серпімділігінен соккыны жүмсартып, буфер кьпметін аткарады. Әдетте
буындык беттер азды-көпті бір-біріне сәйкес келеді (конгруэнтті).
Мәселен, бір сүйектің буындык беті дөңес (буын басы) келсе, ал баска
сүйектің буындык беті тиісінше ойыс болады (буындык шүнкыры).
2. Буын қапш ы ғы , capsula articularis, буын куысын саңылаусыз
коршай отырып, буындасатын сүйектерге олардың буындык беттерінің
жиегін ала немесе олардан сәл кейіндеу өсіп-бекиді. Ол сырткы
фиброзды жарғақ, membrana fibrosa, мен ішкі синовиалды жарғактан
membrana sinovialis, түрады. Синовиалды жарғак буындык бетіне
қараған жағында эндотелий жасушалары кабатымен жабылған, соның
салдарынан тегіс және жылтыр болады. Ол буын куысына жабыскақ
мөлдір синовиалды сүйыктық - синовияны, synovia, бөледі де, ал ол
буындық беттерінің үйкелісін азайтады. Синовиалды жарғак буындык
шсміршектердің жиектерінде аяқталады. Ол көбіне синовиалды бүрлер,
vili synoviales деп аталатын кішкене өсінділер түзеді. Сонымен катар ол
буын ішіне сыртынан өсіп енетін үлкенді-кішілі синовиалды катпарлар,
plicae synoviales, түзеді. Кейде синовиалды катпарларда оларға
сыртынан өсіп енетін едәуір мөлшерде май жиналады, ондай жағдайда
майлы қатпарлары, plicae adiposae, деп аталатын пайда болады, оған
тізе буынының plicae alares мысал бола алады.
Кейде буын қапшығы жүкарған жерлерінде дөңестер немесе
сіңірлерді айнала орналасатын немесе буынға жакын бүлшықеттер
астында - синовиалды каптар, bursae synoviales, түзеді. Олар козғалыс
кезінде сіңірлер мен бүлшықеттердің үйкелісін азайтады.
3. Буын қуысы, cavitas articularis, буындык беттер жэне
синовиалды жарғақпен шектелген саңылаусыз (герметикалы), кеңістік
болып табылады. Қалыпты жағдайда ол бос куыс емес, буындык
беттерін ылғалдандырып және майлап, олардың арасындағы үйкелісті
азайтатын синовиалды сүйықтықпен толған. Сонымен катар сұйыктықтардың алмасуында және буындык беттерін іліктестіру арқылы
бекітуде рөл аткарады. Ол сондай-ақ беттерінің сығылуы және
соғылуын жүмсартатын буфер қызметін атқарады, өйткені буындардағы қозғалыс - тек сырғанау емес, буындык беттерінің ажырасуы да
болып табылады. Буындык беттерінің арасындағы қысым теріс
(атмосфералық қысымнан төмен). Сондықтан олардың ажырасып
кетуіне атмосфералык қысым кедергі жасайды (кейбір аурулар кезіндегі
буындардың атмосфералык қысымды сезгіштігі осымен түсіндіріледі,
ондай науқастар ауа райының өзгеруін болжап айта алады).
169

171.

Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның
себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттегі жағдайларда
буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа
байламдар (буын ішіндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің
қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі
жасайды. Байламдар мен бұлшықет сіңірлері буынды нығайтатын
қосалқы аппарат болып табылады.
Бірқатар буындарда буындық беттерді толықтыратын қосымша
тетіктер - буын ішіндегі шеміршектер болады; олар талшықты
шеміршек тінінен тұрады және пішіндері не тұтас шеміршек табақшалары - дисктер, disci articulares, не тұтас емес, жартыай тәрізді
иілген, сондықтан менисктер, menisci articulares, (латынша-meniscus,
жартыай) деп аталатын түзіліс түрінде, не шеміршек қуысы, labra
articularia (буын ернеулері) түрінде болады. Барлық осы буын ішіндегі
шеміршектер шеңбері бойымен буын қапшығына бітісіп-өседі. Олар
жаңа қызметтік талаптардың нәтижесінде статикалық және динамикалық жүктеменің күрделеніп, артуына жауап реакция ретінде пайда
болады. Олар бастапқы үздіксіз қосылыстардың шеміршектерінен
дамиды, өздерінде беріктік және серпімділік қасиеттерін ұштастырып,
соққылауға кедергі жасап, буындағы қозғалыстарға көмектеседі.
Буындар биомеханикасы. Тірі адам организмінде буындар үш
түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі;
2) дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененің
кеңістіктегі локомоция (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.
Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі
болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда
болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометриялық айналу
денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала
қозғалатын цилиндр ретінде, екі білікті айнала қозғалатын эллипс
ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар
ретінде.
Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.
Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:
1. Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-бүгілу (flexio),
яғни буындасатын сүйектер арасындағы бүрыштың кішіреюі және
жазылуы (extensio), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2. Сагитталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-келтіру
(<adductio), орта жазықтыққа жақындау және әкету (abductio), яғни одан
қашықтау.
3. Вертикалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (rotatio): ішке
қарай (pronatio) және сыртқа қарай (supinatio).
4. Шеңбер бойымен қозғалу (circumductio), бұл кезде бір біліктен
екінші білікке ауысу іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер
сызады, ал бүкіл сүйек - конус пішінін сызып шығады.
170

172.

Буындык беттердің сырғанай козғалуы мүмкін, сондай-ақ олар
бір-бірінен алыстауы мүмкін, мысалы, саусактарды созғанда.
Буындардағы козғалыс көлемі буындасатын беттер шамасының
айырмасына тәуелді. Егер, мысалы, буын шүңкыры үзына бойы 140°
доға болса, ал басы 210° болса, онда козғалыс доғасы 70°-қа тең болады.
Буындык беттер аумақтарының айырмасы неғүрлым көп болса,
козғалыс догасы (көлемі) соғүрлым үлкен болады және керісінше.
Буындасқан беттер аумактары айырмасының кішіреюінен баска
буындардағы қозғалысты кейбір байлам, бүлшыкеттер, сүйек өсінділері
сияқты т.б. тежеуіштер шектеуі мүмкін. Сүйек және бүлшыкеттердің
жүмыс гипертрофиясын тудыратын күшті дене (күш) жүктемесі осы
түзілістердің өсуін тудырып, жылжымалыкты шектейтіндіктен, түрлі
спортшыларда спорт түріне карай буындарда түрліше иілгіштік
(икемділік) байкалады. Мәселен, жеңіл атлетшілерде ауыр атлетшілерге карағанда иык белдеуінің қозғалыс көлемі көптеу болады. Егер
буындарда тежегіш тетіктер өте күшті дамыса, онда олардағы козғалыс
тым шектелген болады. Ондай буындар катаң буын деп аталады.
Қозғалыс шамасына қозғалыстардың көп түрлілігін арттыратын
буынішіндегі шеміршектер эсер етеді. Мәселен, буындык беттер пішіні
жағынан екі білікті буындарға жататын шыкшыт буынында буынішіндегі дисктің болуынан үш түрлі козғалыс мүмкін болады.
Байламдардыц орналасу заңдылықтары. Буынның жүмысын
бағыттап, үстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар, ligamenta, болып
табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және үстап түрушы деп
бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондықтан оларды
жақсы зерттеп, есте сактау үшін, олардың ортак орналасу заңдылықтарын білу қажет.
Байламдар буындык беттердің қозғалысын берілген буынның белгілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондықтан әрбір
буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына карай таралады.
Байламдар: а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негізінен оның шеттері бойынша орналасады.
Олар буынның берілген қозғалыс жазыктығында жатады.
Мәселен, саусақаралық бір фронталды айналу білігі бар буында,
бағыттаушы байламдар, оның бүйірлерінде (ligg. collateralia) вертикалды орналасады. Екі білікті шынтак буынында, ligg. collateralia
вертикалды, фронталды білікке перпендикуляр бойымен жүреді, ал ligg.
anulare горизонталды, вертикалды білікке перпендикуляр орналасады.
Ақырында, көп білікті үршық буынында байламдар түрлі бағыттарда
орналасады.
171

173.

Буын қапшығы зақымданғанда ауа буын қуысына өтеді, соның
себебінен буындық беттері дереу ажырайды. Әдеттегі жағдайларда
буындық беттердің ажырасуына қуыстағы теріс қысымнан басқа
байламдар (буын ішіндегі және буын сыртындағы) мен сіңірлерінің
қабатында орналасқан дәнтәрізді сүйектері бар бұлшықеттер де кедергі
жасайды. Байламдар мен бұлшықет сіңірлері буынды нығайтатын
қосалқы аппарат болып табылады.
Бірқатар буындарда буындық беттерді толықтыратын қосымша
тетіктер - буын ішіндегі шеміршектер болады; олар талшықты
шеміршек тінінен тұрады және пішіндері не тұтас шеміршек табақшалары - дисктер, disci articulares, не тұтас емес, жартыай тәрізді
иілген, сондықтан менисктер, menisci articulares, (латынша-meniscus,
жартыай) деп аталатын түзіліс түрінде, не шеміршек қуысы, labra
articularia (буын ернеулері) түрінде болады. Барлық осы буын ішіндегі
шеміршектер шеңбері бойымен буын қапшығына бітісіп-өседі. Олар
жаңа қызметтік талаптардың нәтижесінде статикалық және динамикалық жүктеменің күрделеніп, артуына жауап реакция ретінде пайда
болады. Олар бастапқы үздіксіз қосылыстардың шеміршектерінен
дамиды, өздерінде беріктік және серпімділік қасиеттерін ұштастырып,
соққылауға кедергі жасап, буындағы қозғалыстарға көмектеседі.
Б у ы н д а р б и о м е х а н и к а с ы . Тірі адам организмінде буындар үш
түрлі рөл атқарады: 1) олар дене қалпының сақталуына жәрдемдеседі;
2) дене бөліктерінің өзара орын ауыстыруына қатысады; 3) дененің
кеңістіктегі локомоция (орын алмастыру) мүшесі болып табылады.
Эволюция барысында бұлшықет қызметі үшін жағдайлар әртүрлі
болғандықтан, түрлі пішіндер мен қызметтердің буындасуы пайда
болады. Пішіні жағынан буындық беттерін геометриялық айналу
денелерінің кесінділері деп қарастыруға болады: бір білікті айнала
қозғалатын цилиндр ретінде, екі білікті айнала қозғалатын эллипс
ретінде және үш немесе одан да көп біліктерді айнала қозғалатын шар
ретінде.
Буындарда қозғалыс үш негізгі білікті айнала жүреді.
Буындарда мынадай қозғалыс түрлерін ажыратады:
1. Фронталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-бүгілу [flexio),
яғни буындасатын сүйектер арасындағы бұрыштың кішіреюі және
жазылуы (extensio), яғни осы бұрыштың үлкеюі.
2. Сагитталды (горизонталды) білікті айнала қозғалу-келтіру
(іadductio), орта жазықтыққа жақындау және әкету (abductio), яғни одан
қашықтау.
3. Вертикалды білікті айнала қозғалу, яғни айналу (rotatio): ішке
қарай (pronatio) және сыртқа қарай (supinatio).
4. Шеңбер бойымен қозғалу (circumductio), бұл кезде бір біліктен
екінші білікке ауысу іске асады, соның өзінде сүйектің бір шеті шеңбер
сызады, ал бүкіл сүйек - конус пішінін сызып шығады.
170

174.

Ьуындык бегтердің сырғанай козғалуы мүмкін, сондай-ак олар
бір-бірінен алыстауы мүмкін, мысалы, саусактарды созғанда.
Буындардагы козғалыс көлемі буындасатын беттер шамасының
айырмасына тәуелді. Егер, мысалы, буын шүнкыры үзына бойы 140°
дога болса, ал басы 210° болса, онда козғалыс доғасы 70°-ка тең болады.
Буындык беттер аумактарының айырмасы неғүрлым көп болса,
козғалыс доғасы (көлемі) соғүрлым үлкен болады және керісінше.
Буындасқан беттер аумактары айырмасының кішіреюінен баска
буындардағы козғалысты кейбір байлам, бүлшыкеттер, сүйек өсінділері
сиякты т.б. тежеуіштер шектеуі мүмкін. Сүйек және бүлшыкеттердің
жүмыс гипертрофиясын тудыратын күшті дене (күш) жүктемесі осы
түзілістердің өсуін тудырып, жылжымалыкты шектейтіндіктен, түрлі
спортшыларда спорт түріне карай буындарда түрліше иілгіштік
(икемділік) байқалады. Мәселен, жеңіл атлетшілерде ауыр атлетшілерге қарағанда иык белдеуінің козғалыс көлемі көптеу болады. Егер
буындарда тежегіш тетіктер өте күшті дамыса, онда олардағы козғалыс
тым шектелген болады. Ондай буындар катаң буын деп аталады.
Қозғалыс шамасына қозғалыстардың көп түрлілігін арттыратын
буынішіндегі шеміршектер эсер етеді. Мәселен, буындык беттер пішіні
жағынан екі білікті буындарға жататын шыкшыт буынында буынішіндегі дисктің болуынан үш түрлі козғалыс мүмкін болады.
Б а й л а м д а р д ы ц о р н а л а с у з а н д ы л ы к т а р ы . Буынның жүмысын
бағыттап, үстап отыратын бекітуші бөлігі байламдар, ligamenta, болып
табылады; осыдан келіп оларды бағыттаушы және үстап түрушы деп
бөледі. Адам денесінде байламдар саны өте көп, сондыктан оларды
жақсы зерттеп, есте сақтау үшін, олардың ортақ орналасу заңдылықтарын білу қажет.
Байламдар буындык беттердің қозғалысын берілген буынның белгілі бір айналу білігі айналасында бағыттайды да, сондыктан әрбір
буында оның біліктерінің саны мен орналасу жағдайына карай таралады.
Байламдар: а) берілген айналу білігіне перпендикуляр және ә) негізінен оның шеттері бойынша орналасады.
Олар буынның берілген қозғалыс жазықтығында жатады.
Мәселен, саусақаралық бір фронталды айналу білігі бар буында,
бағыттаушы байламдар, оның бүйірлерінде (ligg. collateralia) вертикалды орналасады. Екі білікті шынтақ буынында, ligg. collateralia
вертикалды, фронталды білікке перпендикуляр бойымен жүреді, ал ligg.
anulare горизонталды, вертикалды білікке перпендикуляр орналасады.
Акырында, коп білікті үршык буынында байламдар түрлі бағыттарда
орналасады.
171

175.

Буындардың жіктелуі мен сипаттамасы
Буындарды мынадай принциптер бойынша жіктеуге болады: 1) буындық беттердің саны бойынша; 2) буындық беттердің пішіні бойынша; 3)
қызметі бойынша.
Буындық беттердің саны бойынша былай ажыратады (81-сурет):
1.
Тек 2 буындық беті бар қарапайым буын (art. simplex) мысалы,
саусақаралық буындар.
2. Екіден көп буындасқан
беті бар курделі буын (art.
composita), мысалы, шынтақ
буыны. Күрделі буын бірнеше
қарапайым буындасудан тұрады, оларда қозғалыс жеке-жеке
жүре алады. Күрделі буында
бірнеше буындасудың болуы
олардың байламдарының ортақтығын қамтамасыз етеді.
3. Буынды екі камераға (екі
камералы буын) бөлетін буынішіндегі шеміршегі бар кешенді буын (art. сотріеха). Егер
буынішіндегі шеміршек диск
пішінді болса (мысалы, шықшыт буынында), камераға
толық бөлінеді немесе егер
шеміршек жартыай тәрізді
мениск пішінді болса (мысалы,
тізе буынында), камераға толык бөлінбейді.
4. Бірлесе қызмет атқаратын, бірақ бір-бірінен бе­
лек орналасқан буын - уйлесімді буын деп аталады. Мәселен, екі шықшыт буындары,
проксималды және дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындары
және т. б. осындай буындарға
жатады. Үйлесімді буын екі
немесе одан да көп анатомия81 - с у р е т. Буындық беттердің түрлері
лық жеке буындасудың жиыны
(үлгі).
болғандықтан, олар күрделі
А шығыршықтәрізді буын;
және кешенді буындардан өзБ - эллипстәрізді буын; В - ертогешеленеді, олардың әрқайқымтәрізді буын; Г - шартәрізді буын.
172

176.

сысы анатомиялык жағынан бірыңғай болып, кызметі жағынан әртүрлі
косылыстардан түзіледі.
Пішіні және қызметі бойынша былай жіктеледі:
Буынның кызметі айнала козғалыс жасалатын біліктер санымен
анықталады. Айнала қозғалыс жасалатын біліктер мөлшері берілген
буында оның буындасқан беттерінің пішініне байланысты. Мәселен,
буынның цилиндр пішіні тек бір айналу білігі бойында қозғалыс жасауға
мүмкіндік береді. Соның өзінде осы біліктің бағыты цилиндрдің
орналасу білігіне сәйкес келеді, егер цилиндр вертикалді тұрса, онда
қозғалыс та вертикалды білікті айнала жасалады (цилиндртәрізді буын),
егер цилиндр горизонталды жатса, онда қозғалыс цилиндрдің орналасу
білігіне сәйкес келетін горизонталды біліктердің бірін айнала жасалады,
мысалы, фронталды (шығыршықтәрізді буын).
Бүған қарама-қарсы буын басының шар тәрізді пішіні шардың
радиустарына сәйкес келетін көптеген біліктерді айнала козғалыс
жасауға мүмкіндік береді (шартәрізді буын).
Демек, біліктердің саны мен буындасқан беттердің пішіні арасында
толық сәйкестік бар: буындық беттердің пішіні буын козғалыстарының
сипатын белгілейді және, керісінше, берілген буын қозғалыстарының
сипаты оның пішінін белгілейді (П. Ф. Лесгафт).
Біз бүл жерде пішін мен қызметтің бірлігі - диалектикалық
принципін көріп отырмыз.
Осы принципке сүйеніп, буындардың мынадай бірыңғай анатомиялық-физиологиялық жіктелуін белгілеуге болады.
Б ір б іл ік т і б у ы н д а р . 1) Цилиндртәрізді буын, art. trochoidae. Осы
вертикалды, буындасқан сүйектердің ұзын білігіне параллель білікті
айнала қозғалуды-айналуды, rotatio - қамтамасыз етеді, мүндай буын
айналғыш буын деп аталады.
2) Шыгыршықтәрізді буын, ginglymus (мысалы, саусақтардың
бунақаралық буындасуы). Мұның шығыршық тәрізді буындық беті көлденең жатқан цилиндр, оның ұзын білігі көлденең, фронталды
жазықтықта, буындасатын сүйектердің ұзын білігіне перпендикуляр
жатады; сондықтан шығыршықтәрізді буында қозғалыс осы фронталды
білікті айнала жасалады (бүгілу және жазылу). Буындасқан беттердегі
бағыттаушы жүлгелер мен бүйірге қарай ығысуды болдырмай, бір
білікті айнала қозғалуға көмектеседі.
Егер бағыттаушы жүлге шығыршықтың білігіне перпендикуляр
емес, біршама бүрыш жасай орналасса, онда оны созғанда винттәрізді
сызық пайда болады. Мұндай шығыршықтәрізді буынды винттәрізді
деп қарастырады (мысалы, тоқпан-шынтақ буын). Винттәрізді буындасудағы қозғалыс сияқты болады. Байлам аппаратының орналасу
заңдылықтарына сәйкес цилиндртәрізді буында бағыттаушы байламдар
вертикалды айналу білігіне перпендикуляр, ал шығыршық тәрізді
буында фронталды білікке перпендикуляр және оның бүйірлері
173

177.

бойында орналасады. Байламдардың бұлай орналасуы сүйектердің
қозғалуына кедергі келтірмей, сол қалпында ұстауға мүмкіндік береді.
Екі білікті буындар: 1. Эллипстәрізді буын, articulatio ellipsoidae
(мысалы, кәрі жілік-білезік буыны). Буындасқан беттер эллипстің
кесінділері тәрізді: олардың бірі дөңес, екі бағыттағы қисықтығы
бірдей емес сопақ пішінді, екіншісі соған сәйкес ойыс. Олар біріне бірі
перпендикулярлы екі горизонталды білікті айнала қозғалуды қамтамасыз етеді: фронталды білікті айнала - бугу және жазу, сагитталды
білікті айнала - әкету және әкелу. Эллипстәрізді буындарда байламдар
айналу біліктеріне перпендикуляр, олардың шеттерінде орналасады.
2. Айдаршықты буын, articulatio bicondylaris (мысалы, тізе буыны).
Дөңгелек өсінді түріндегі дөңес буын басы бар, пішіні эллипске
жақындайды, ол айдаршық, condylus, деп аталады. Айдаршыққа басқа
сүйектің буындасқан бетіндегі ойыс сәйкес келеді, олардың көлемі әр
түрлі болуы мүмкін.
Айдаршық буынды шығыртәрізді буыннан эллипстәрізді буынға
ауыспалы пішін болып табылатын эллипстәрізді пішінді буынның бір
түрі деп қарастыруға болады. Сондықтан оның айналу білігі фронталды
болады.
Шығыртәрізді буыннан айдаршықты буынның өзгешелігі буындасатын беттердің шамасы мен пішіндерінде үлкен айырмашылық
болуында. Осының салдарынан шығыртәрізді буынға қарағанда бұл
буында қозғалыс екі білікті айнала жүруі мүмкін. Ол эллипстәрізді
буыннан буын бастарының санымен өзгешеленеді. Айдаршықты
буындарда әруақытта екі айдаршық болады, олар біршама сагитталды
орналасқан, және олар бір қапшықта (мәселен, ортан жіліктің тізе
буынына қатысатын екі айдаршық) немесе ауыз омыртқа-шүйде
буынындағы сияқты түрлі буын қапшықтарында орналасады.
Айдаршық буын басының дұрыс эллипстік конфигурациясы болмағандықтан, екінші осы міндетті түрде нағыз эллипстәрізді буынға тән
горизонталды болмайды; ол вертикалды болуы да мүмкін (тізе буыны).
Егер айдаршықтар әр түрлі буын қапшықтарында орналасса, онда
оның қызметі жағынан эллипстәрізді буынға жақын болады (ауыз
омыртқа-шүйде буыны). Егер айдаршық жақындасқан және бір
қапшықта орналасқан болса, мысалы, тізе буынындағы сияқты, онда
буын басы тұтас алғанда ортасынан бөлінген цилиндрге (шығыршыққа)
ұқсайды. Бұл жағдайда айдаршықты буын қызметі жагынан шыгыршықтәрізді буынға жақын келеді.
3. Ертоқымтәрізді буын, art. sellaris (мысалы, бас бармақтың
білезік-алақан сүйек буыны). Бұл буын бірінің үстіне бірі “отырған” екі
ертоқымтәрізді буындасқан беттерден құралған, олардың біреуі
екіншісінің ұзына бойымен және көлденең қозғалады. Осының
арқасында ондағы қозғалыстар өзара перпендикулярлы екі біліктің:
174

178.

ф р он тал ды (б ү г у ж ә н е ж а зу ) ж ә н е
б іл ік т е р д ің ай н ал асы н да ж асалады .
сагитталды
(ә к ет у ,
к ел тір у)
Екі б іл ік ті б у ы н д а р д а қ озғалы сты ң б ір б іл ік тен басқ а біл ік к е
ауы суы , яғни ш ең б ер б о й ы м ен ж асалуы м үм к ін (circu m d u ctio ).
К ө п б іл ік т і б у ы н д а р . 1. Ш арт әрізді буын, art. spheroidae (м ы салы ,
иық буы н ы ). Б уы нды қ б ет т ер ін ің б ір і д ө ң е с , ш ар т ә р із д і п іш ін д і буы н
б а сы н , ал б асқ асы т и іс ін ш е ой ы с буы н т іл ігін т ү зе д і. Т еориялы қ
түр ғы дан қ озғал ы с ш ар р ади устар ы н а с ә й к ес к ел етін к өп теген б іл ік тер
ай н ал асы н да ж асал уы м үм к ін , бір ақ іс ж ү зін д е олар ды ң іш ін ен ә д е т т е
б ір -б ір ін е п ер п ен ди к ул я р л ы ж ә н е буы н басы н ы ң ортасы н да қиылысаты н үш н ег ізг і біл ік ті аж ы ратады : 1) көлденең (фронталды) білік,
қ озғал аты н б ө л ік ф р он тал ды ж азы қты қпен алды на қарай ашық бүры ш
т ү з г е н д е оны айнала б ү г іл у , fle x io , қозғалы сы ж ү р е д і д е , ал
бұр ы ш ар ты н а қарай ашық б о л ға н д а ж азы л у, e x te n s io , қозғалы сы
ж ү р е д і; 2 ) алдыңгы артқы (сагитталды) білік, оны ң айнала ә к е т у ,
a b d u ctio , ж ә н е ә к е л у , a d d u ctio , қозғалы стары ж асалады ; 3 ) вертикалді
білік, он ы ң ай н ал асы н да іш ке қарай ай н алу, pronatio, ж ә н е сы ртқа қарай
ай н ал у, su p in a tio , қ озғалы стары . Бір біл ік тен екінш і біл ік к е ш ең б ер
б ой ы н ш а ауы сқ ан айн алм а қ озғал ы с, circu m d u ctio , ж асалады . Ш ар
т ә р із д і буы н - б у ы н д а р д ы ң іш ін д е г і ең ер к ін , б о сы . Қ озғалы с ш амасы
буы н ды қ б е т т ер і аудан дар ы н ы ң айы рм асы на байланы сты б о л ға н ды қ тан , буы н ш үңқы ры м ұ н да й б у ы н д а буы н басы м ен салы сты р ғанда
б ір ш ам а к іш іл еу к ел ед і. Н ағы з ш а р т әр ізд і б у ы н д а р д а қосалқы б а й л ам дар аз, б ұ л ол ар ды ң қ озғал ы стар ер к ін д ігін аны қтайды .
Ш ар т ә р із д і б у ы н д а су д ы ң б ір т ү р і - т о с т а ғ а н т әр ізд і буы н , art.
cotylica (гр ек ш е-c o ty le , т о ст а ға н ). О ны ң буы н ойы сы тер ең ж ә н е буы н
басы н ы ң көп б ө л іг ін қам тиды . О сы дан келіп м ү н да й буы н дағы қ озғалы с
нағы з ш а р т ә р ізд і бу ы н да ғы қ озғалы сқ а қараған да он ш а еркін ем ес;
т о ст а ға н т ә р із д і буы н ү л г іс ін үрш ы қ буы н ы н ан к ө р у ге б о л а д ы , о н д а
м ұ н д а й құры лы с буы н н ы ң к ө б ір ек б е р ік т іг ін е с еп т іг ін т и г ізе д і.
2. Ж алпақ (ж азық) буындардың, art. plana (м ы салы , apt.
in terv erteb ra les) буы н ды қ б е т т ер і н е г ізін е н ж алпақ к ел ед і. О ларды
р а д и у сы ө т е үл к ен ш арды ң б е т і д е п қ арасты руға б о л а д ы , сон ды қ тан
о л а р д а қ озға л ы с барлы қ үш б іл ік т ің ай н ал асы н да ж асал ады , бір ақ
буы н ды қ б е т т е р і аудан дар ы н ы ң айы рм асы ө т е аз бол ған ды қ тан ,
қ озғал ы стар к ө л ем і ш ам алы б о л а д ы . К өп б іл ік ті б у ы н д а р д а б а й л ам дар
буы н н ы ң барлы қ ж ағы н ан ор н ал асады .
Қатаң буындар - а м ф и а р то зда р . О сы атп ен буы н ды қ б ет т ер і
б у ы н д а с у п іш ін д ер і ә р т ү р л і, б ір а қ б а сқ а б ел г іл ер і б о й ы н ш а ү қ са с
б у ы н д а р то б ы б ө л іп к ө р с ет іл е д і; о л ар ды ң қы сқа, қатты тарты лған буы н
қапш ы ғы ж ә н е ө т е мы қты , созы л м ай ты н қосалқы аппараты , этап
ай тқ ан д а қы сқа м ы қтауш ы б а й л а м д а р бар (м ы салы - сегізк ө з-м ы қ ы н
буы н ы ).
175

179.

Осының нәтижесінде буындық беттері бір-бірінен тығыз жанасып
түйіседі де, мұның өзі қозғалысты қатты шектейді. Осындай қозғалмалы буындасуды қатаң буындар - амфиартроздадар (BNA) деп
аталады. Қатаң буындар сүйектер арасындағы соққылар мен шайқалыстарды жұмсартады.
Мұндай буындарға жалпақ буындарды да, art. plana, жатқызуға
болады, олардың беттер көлемі бірдей.
Омыртқалар арасындағы қосылыстар
Омыртқалардың қосылыстары адамда филогенез үрдісінде өтілген
жолды көрсетеді. Алғашқы кезде бұл қосылулар үздіксіз - синартроздар
түрінде болады, олар қаңқаның 3 даму сатысына сәйкес алғаш
синдесмоздар сипаты болады, кейін олармен қатар синхондоздар пайда
болып, ақырында, синостоздар (сегізкөз бөлімінде) пайда болады.
Жануарлар құрылықта тіршілік етуге көшіп, қозғалу тәсілдері жетілу
барысында үздікті қосылыстар - диартроздар пайда болады.
Адамтәрізді маймылда тік жүруге ұмтылуға және көбірек
орнықтылықтың қажеттігіне байланысты омыртқалар арасындағы
буындар қайтадан үздіксіз қосылыстарға - синхондроздарға немесе
симфиздерге айнала бастайды.
Мұндай даму нәтижесінде адамның омыртқа бағанасында қосылыстардың барлық түрлері бар: синдесмоздар (көлденең және қылқанды өсінділер арасындағы байламдар), синэластоздар (доғалар
арасындағы байламдар), синхондроздар (бірқатар омыртқалар денелері
арасында), синостоздар (сегізкөз омыртқалары арасында), симфиздер
(бірқатар омыртқалар денелері арасында) және диартроздар (буындық
өсінділер арасында). Бұл қосылыстардың барлығы омыртқа бағанасының метамерлі дамуына сәйкес сегментті түрде құралған. Жеке
омыртқалар бірыңғай омыртқа бағанасын түзгендіктен, бүкіл омыртқа
бағанасының өн бойына созылған және оны бірыңғай түзіліс ретінде
нығайтатын бойлық байламдар пайда болады. Омыртқалардың барлық
қосылыстарын (омыртқаның негізгі екі бөлігіне сәйкес) олардың
денелері және доғалары арасындағы қосылыстар деп белуге болады.
О м ы р т қ а д е н е л е р ін ің қ о с ы л ы с т а р ы . Дененің тірегі болып табылатын меншікті бағананың өзін түзетін омыртқа денелері өзара (сондайақ сегізкөзбен де) омыртқа аралық дисктер, disci intervertebrales деп
аталатын симфиздер арқылы қосылып, байланысады (82, 83-сурет).
Әрбір осындай диск талшықты-шеміршекті табақша болып табылады,
оның шеткі бөліктері дәнекер тінді талшықтардың жиылған
қабаттарынан тұрады. Бұл талшықтар табақшаның беттерінде аса берік
фиброзды сақина, anulus fibrosus, түзеді, табақшаның ортасында
жұмсақ талшықты шеміршектен тұратын арқа хордасының қалдығы
176

180.

82 - с у р е т. Омырткалардын
косылыстары (бел бөлімі, омыртка өзегі
жартылай ашылған).
1
lig. flavum; 2 - lig. longitudinale
posterius; 3 discus intervertebralis; 4 - for.
intervertebrale; 5
lig. longitudinale
anterius; 6
articulatio zygapophysialis
(articulatio intervertebralis - BNA); 7 - lig.
interspinale; 8 lig. supraspinale.
с іл ік п е т ә р ізд і я д р о , nucleus pulposus,
б ол ад ы . Бүл я др о күш ті қы сы лған
ж ә н е ұдай ы к ең ею г е ты ры сады (д и ск т ің ар асы м ен к есіл ген ж ер ін д е аса
том п ай ы п ш ы ғы п тұрады ); сон ды қ тан
ол с е р п ін д ір іп ж ә н е б у ф е р т ә р із д і
соққ ы лар ды ж ұм сар ты п (а м о р ти за ц и я л а п )т ү р а д ы .
О м ы ртқааралы қ д и ск т ер м ен қосы лған ом ы ртқа д е н ел ер ін ің т ізб ег і
алды нан ж ә н е арты нан орта сы зы қ бой ы м ен ж ү р етін екі бойлы қ байлам
б е к и д і. А л ды ң ғы бой лы қ бай л ам а, lig. longitudinale anterius, ом ы ртқал ар ды ң алды ңғы д е н е л е р і ж ә н е д и ск т ер д ің алды ңғы б ет т ер ім ен ауы з
ом ы ртқаны ң алды ңғы доғасы н ы ң т ө м п еш ігін ен басталы п , сү й ек
қабы ғы н да ж оғал ады . Бүл бай лам ом ы ртқа баған асы н ы ң артқа қарай
тым созы л ы п к ет у ін е к ед ер гі ж асай ды . А ртқы бой лы қ бай л ам , lig.
longitudinale posterius, II м ой ы н ом ы ртқ адан бастап т о м ен карай
ом ы ртқа ө з е г ін ің іш ін д е ом ы ртқ а д е н ел ер ін ің артқы б е т і бой ы м ен
c a n a lis s a c r a lis-тің ж оғар ғы ш ет ін е д е й ін созы л ады . Бүл бай лам алды ңғы
бой л ы қ бай л ам н ы ң ф ун к ц и он ал ды қ ан тагон и сті б о л а оты ры п, и іл у ге
к ед ер гі ж аса й ды .
8 3 -с у р е т . Омыртқааралық диск
және доға-өсінділер (омыртқааралық)
буыны.
Ill - IV бел омыртқалар арасындағы
көлденең кесінді; жоғарыдан
қарағандағы көрінісі.
1
articulatio
zygapophysialis
(ашылған); 2
lig. longitudinale
posterius; 3 - nucleus pulposus; 4 - lig.
longitudinale anterius; 5 - anulus
fibrosus; 6 - lig. flavum (кесілген); 7
pocessus articularis inferior vertebrae
iumbalis III; 8 processus articularis
superior vertebrae iumbalia IV; 9 - lig.
supraspinale.
177

181.

О мыртқа доғаларының
қосылыстары. Омыртқалар
бір-бірімен доға арасындағы
және өсінділері арасындағы
буындар мен байламдар арқылы байланысады.
1. Омыртқа доғалары арасындағы байламдар сары
түсті серпімді талшықтардан
тұрады, сондықтан сары бай­
ламдар,
lig. flava,
деп
аталады. Олар өздерінің серпімділігінен доғаларды жақындастыруға тырысады және омыртқааралық дисктердің серпімділігімен қосылып омыртқа бағанасының
түзілуіне және тік жүруге
84
с у р е т. О м ы ртқа баған асы н ы ң к еу д е
жәрдемдеседі.
б ө л ім ін ің байлам дары ; арты нан қараған2. Қылқанды өсінділер
дағы к ө р ін ісі (қабы рғаларды ң артқы
арасындағы байламдар, lig.
ш еттер і сақталған ).
interspinalia. Сүйек аралық
1 - lig g . intertransversaria; 2
lig g .
байламдардың артқа қарай
costotran sversaria; 3 - lig . supraspinale; 4 - lig .
тікелей жалғасы дөңгелекше
flavu m ; 5 - lig . costotran sversariu m superius;
6 - lig . co stotran sversariu m laterale.
тартпа (тәжі) түзеді, ол ұзын
қылқанүсті байламы, lig.
supraspinale, түрінде қылқанды өсінділердің төбелерін баса созылады.
Омыртқа бағанасының мойындық бөлімінде қылқанаралық бай­
ламдар қылқанды өсінділердің ұштарынан едәуір шығып тұрады да,
сагитталды орналасқан желке байламын, lig. писһае, түзеді (84-сурет).
Мойын байламы төртаяқтыларда жақсы жетілген, басты ұстап
тұруға көмектеседі. Адамда оның тік жүруіне байланысты ол нашарлау
дамыған, ол қылқанаралық және қылқанүсті байламдармен бірге
омыртқа бағанасы мен бастың тым иілуін тежейді.
3. Көлденең өсінділер арасындағы байламдар, көлденеңаралық
байламдар, lig. intertransversaria, омыртқа бағанасының қарама-қарсы
жаққа қарай бүйір қозғалысын шектейді.
4. Буын өсінділері арасындағы қосылыстар - доға-өсінділер буындары, articulationes zygapophsiales, жалпақ, құрамалы, әрі аз қозғалады.
Сегізкөз бен құйы м ш ақ арасындағы қосылыстар. Олар омыртқалар арасындағы жоғарыда сипатталған қосылыстарға үқсас, бірақ
қүйымшақ омыртқаларының рудименттік күйде болуынан нашар
байқалады. V сегізкөз омыртқасының денесінің қүйымшақпен косы178

182.

лы сы с е г із к ө з - к үйы м ш ак буы н ы ,
articulatio sacrococcygea, арқылы
іск е асады , б ү л б о с а н у к езін д е
күйы м ш ақты ң артқа қарай ш алқаю ы на м үм к ін д ік б е р е д і. Бүл
косы лы с барлы қ ж ағы нан б а й -
ligg.
sacrococcygea ventrale, dorsale
profundum, dorsale super ficiale et
laterale.
л ам д ар м ен
ны қталған:
О м ы р т қ а б а ға н а сы н ы н бассүй ек п ен қ осы л у ы . Омыртқа баға85 - сурет. Ауыз омыртқа пен біліктік
насының бассүй екп ен қосылуы
омыртқа тісінің арасындағы қосышар т әр ізд і буы ндағы сияқты үш
лыстар; жоғарыдан қарағандағы
көрінісі.
білікті айнала қозғалуға мүмкіндік
1
facies
articularis
posterior; 2 fovea
беретін бірн еш е буы ндарды ң қоarticularis superior atlantis; 3
dens
сылысы болы п табылады.
(көлденең кесінді); 4 fovea dentis; 5 А у ы з о м ы р т қ а -ш ү й д е буы н ы ,
facies articularis anterior; 6 - lig.
transversum atlantis.
art. atlantooccipitalis, ай дар ш ы кты ларға ж атады ; ол ш ү й д е
с ү й е к т ің екі ай дарш ы ғы н, condyli occipitalis, ж ә н е ауы з ом ы ртқаны ң
ой ы с ж оғар ғы буы н ш үңқы рлары нан, foveae articulares superiores
atlantis, құры лған (8 5 -с у р е т ). Б уы н дасқ ан б е т т ер д ің екі ж үбы д а ж ек е
буы н қаптары на ор н ал асқ ан , бір а қ біры ң ғай ү й л е с ім д і буы н т ү зіп
қ озғал ы с ж аса й ды . Қ осал қ ы бай лам дар : 1) алды ңғы , membrana atlanto­
occipitalis anterior, ауы з ом ы ртқаны ң алды ңғы д о ға сы м ен ш ү й д е сү й ек тің ар асы н да тарты ла ор н ал асқ ан ; 2 ) артқы , membrana atlantooccipitalis
posterior, ауы з ом ы ртқаны ң артқы д о ға сы м ен үлк ен ш ү й д е т е сіг і
ш е ң б е р ін ің а р асы н да ж атады . А у ы з ом ы ртқа ш ү й д е б уы н ы н да екі:
ф р он тал ды ж ә н е саги ттал ды б іл ік т ер ай н ал асы н да қ озғалы с ж ү р е д і.
Б ір ін ш ісін ің ай н ал асы н да и зе у қ озғалы стары , яғни басты алға ж ә н е
артқа и ю (к е л іс у б е л г іс і) қозғалы стары ж ү р е д і, ал ек ін ш і б іл ік тің
ай н ал асы н да б а с о ң ға ж ә н е со л ға қарай бүр ы л ады . С агитталды б іл ік тің
осы л ай қиғаш о р н а л а су қалпы ны ң арқ асы нда басты ң б ү й ір ж аққа
қ и саю ы м ен б ір г е он ы ң қарам а-қ арсы ж аққа еп теп бұры л уы іск е асады .
А у ы з ом ы ртқ а м ен б іл ік тік ом ы ртқа арасы н дағы б у ы н д а р (8 6 с у р е т ). Б үл ж е р д е үш буы н бар. Екі латерал ды б у ы н ,
art. atlantoaxiales
later ales, ү й л е с ім д і б у ы н қ үр ап , ауы з ом ы ртқаны ң т ө м ен г і буы н ды қ
ш үңқы рлары ж ә н е б іл ік тік ом ы ртқ ан ы ң со л а р м ен ж анасаты н ж оғар ғы
буы н ды қ ш үңқ ы рлары н ан т ү зіл г е н . О р тасы н да тү р ға н т іс ,
dens axis,
ауы з ом ы ртқ ан ы ң алды ңғы д о ғ а с ы м е н ж ә н е ауы з ом ы ртқ ан ы ң ла­
тералды
м ассалары ны ң
байлам м ен,
іш кі б е т т ер і
ар асы н да тарты лған
көлденең
lig. transversum atlantis, қ осы л ған .
179

183.

ж *
Tic ауыз омыртқаның алдыңғы доғасы мен көлденең
байламнан түзілген сүйектіфиброзды сақинамен қапсырылады, соның нәтижесінде
цилиндрлі айналма буын,
art. atlantoaxialis mediana,
пайда болады.
Көлденең
байламның
жиектерінен екі фиброзды
буда шығады: біреуі жоғары
қарай, шүйде сүйектің үлкен
86 - с у р е т. А у ы з ом ы ртқа м ен білік тік
тесігінің алдыңғы шеңберіне
ом ы ртқа арасы ндағы орталы қ бай лам дар.;
қарай, ал екіншісі төменге,
арты нан қарағандағы к ө р ін ісі (ж арты лай
біліктік омыртқа денесінің
ү л гі). (А у ы з ом ы ртқаны ң б ү й ір м ассалары ны ң д е ң г е й ін д е г і ф р онталды ж азы қартқы бетіне қарай. Бұл екі
тықтағы к е с ін д іс і).
шоғыр көлденең байламмен
1 lig . alare; 2, 5 fa scc. lo n g itu d in a les; 3 - os
бірге кресттәрізді байлам,
o ccip ita le; 4 - lig . a p ices d entis; 6 - axis; 7 lig .
lig. cruciforme atlantis, түзеtran sversum atlantis; 8 - m a ssa lateralis atlantis
ді.
Бұл байламның зор қыз(к есіл ген ).
меттік маңызы бар: бұрын
атап көрсетілгендей, ол, бір жағынан, тіс үшін буындық беті болып
табылады және оның қозғалысын бағыттайды, ал екінші жағынан
буынды тайып кетуден сақтайды.
Қосалқы байламдардың қызметін тістің ұшынан шығатын lig. apicis
dentis, және оның бүйір беттерінен шүйде сүйекке қарай шығатын lig.
alaria, атқарады.
Бүкіл сипатталған байламдық аппарат артқы, омыртқа өзегі жағынан
шүйде сүйектің ылдиынан шығатын жарғақпен, membrana tectoria,
(омыртқа бағанасының, lig. longitudinale posterius жалғасы) бүркеледі.
Art. atlantoaxiales-те бірегей текті қозғалыс - біліктік омыртқаның
тісі арқылы өтетін вертикалды біліктің айналасында басты айналдыру
(оңға және солға бұру, келіспеу белгісі) іске асырылады, сонымен бірге
басты өсінді айналасында ауыз омыртқамен бірге қозғайды (цилиндрлі
буын). Сонымен бір мезгілде ауыз омыртқамен біліктік омыртқа
арасындағы буындарда қозғалыстар іске асады. Тістің үшы айналмалы
қозғалыс кезінде жоғарыда аталған, lig. alaria арқылы өз қалпында
ұстап, қозғалысты реттеп отырады да, сол арқылы көрші орналасқан
жұлынды шайқалудан сақтайды. Бассүйектің екі мойын омыртқамен
қосылған жерлеріндегі қозғалыстар шамалы болады. Бастың көбірек
қозғалуы әдетте омыртқа бағанасының бүкіл мойын бөлігінің қатысуымен іске асырылады.
Тік жүруіне және басты жоғары ұстауына байланысты адамда
бассүйек-омыртқа буындасуы жақсы жетілген.
180

184.

Тұтас омыртка бағанасы. Омыртка бағанасы вертикалды
болғанымен, сагитталды жазыктыкта иілімдер түзіп, тік болып келмейді
(87-сурет). Бүл иілімдер кеуде бөлігінде және сегізкөзде дөңес
жақтарымен артка, ал мойын және бел бөлімдерінде алға қарай
бағытталған. Артқа карай дөңес иілімдер кифоздер, kyphosis, деп, ал
дөңес жағымен алға карай бағытталған иілімдер лордоздар, lordosis, деп
аталады. Жаңа туған нәрестенің омыртқа бағанасын тік деуге келеді,
оның иілімдері сәл-пәл ғана болады. Бала басын өзі ұстай бастағанда,
мойында иілім пайда болады, бастың салмағының көбі омыртка
бағанасының алдыңғы жағына түскендіктен ол төменге қарай қисая,
87 - с у р е т. Омыртка бағанасы, columna vertebralis.
A - бүйірінен қарағандағы көрінісі. Б - алдынан қарағандағы көрінісі.
I =мойын бөлімі; II - кеуде бөлімі; III - бел бөлімі; IV - сегізкөз бөлімі;
V - күйымшак бөлімі; 1,3- мойын және бел лордозы;
2, 4 - кеуде және сегізкөз кифозы.
13—210
181

185.

оны тік ұстау үшін омыртқа бағанасы алға қарай иіледі, бұған баланың
қайталап басын көтеруі және бастың артқы бұлшықеттерін жиыру арқылы
оны осы көтерген қалыпта ұстауға көмегін тигізеді. Осының нәтижесінде
мойын лордозы пайда болады. Содан кейін отырған кезде кеуде кифозы
күшейеді, ал бала тұрып, жүруді үйренгеннен кейін негізгі иілім - бел
лордозы пайда болады. Осы кезде аяқтарымен байланысқан жамбас астауы
қисаяды; омыртқа бағанасы вертикалды қалыпта қалу үшін бел бөлімінің
иілуі керек, осының арқасында ауырлық орталығы ұршық буынынан артқа
ауысып, нәтижесінде дененің алға қарай еңкеюі болмайды. Екі лордоздың
пайда болуы екі кифоздың (кеуде және сегізкөз-құйымшақ) дамуына
себепші болады, бұл адамды жан-жануардан өзгешелейтін дененің
вертикалды қалпы кезінде тепе-теңдікті сақтаумен байланысты.
Осылай иілген омыртқа бағанасы өзінің серпімділігі аркасында
серіппелі түрде қарсы эсер ете отырып, бас, қол және дене салмағының
жүгін көтереді. Жүктеме көбейгенде омыртқа бағанасының иілімдері
күшейіп, кері жағдайда азаяды. Омыртқа бағанасының иілімдері секіру
және жай жүру кезінде болатын соққылар мен шайқалыстарды омыртқа
бағанасының ұзына бойында жұмсартып, басып отырады; соққының күші
иілімдердің қисығын күшейтуге кетеді де, толығынан бассүйек пен ондағы
миға жетпейді. Көрсетілген иілімдерден басқа сагитталды жазықтьщта
дөңес жағымен әдетте оңға қарай (сирек жағдайларда солға қарай)
бағытталған әлсіз білінетін иілім байқалады. Сколиоз, skoliosis, деп
аталатын бұл бүйірлік майысуы түрліше түсіндіріледі. Мәселен,
оқушыларда бұрыс қисая, ұзақ уақыт қозғалмай отырғанда, әсіресе жазу
жазғанда омыртқа бағанасы бүйіріне қарай қатты майысу (мектептік
сколиоз) мүмкін. Жұмысы дененің қисаюымен байланысты болатын кейбір
кәсіп түрлері де күшті сколиозға әкелуі мүмкін. Сколиозды болдырмау үшін
тиімді гимнастика жасап отыру қажет.
Қартайғанда омыртқа бағанасы иілімдерін жоғалтады, омыртқааралық дисктер мен омыртқалардың жұқаруы және серпімділігін
жоғалтуынан омыртқа бағанасы алға қарай иіліп, үлкен бір кеуде
иілімін (қарттық бүкірлік) түзеді, бұл кезде омыртқа бағанасының
ұзындығы едәуір кемиді.
О м ы р т қ а б а ғ а н а с ы н ы ң қ о з ғ а л ы с ы . Омыртқа бағанасы омырткааралык дисктер және байламдардың көмегімен икемді және серпімді
вертикалды бағана түзеді, онда екі серпімді жүйе біріне-бірі қарамақарсы эсер етеді; шеміршектер - омыртқалардың жақындасуына, ал
байламдар - олардың бір-бірінен алыстауына кедергі жасайды. Омыртқа
бағанасын құрайтын сегменттердің көптігінен жеке омыртқалар арасындағы ұсак козғалыстар бір-бірімен қосылып, бүкіл омыртқа бағанасы үшін едәуір қозғалғыштық қабілет береді. Ең қозғалмалы - омыртка
бағанасының мойын және жоғарғы бел бөліктері, ал аз қозғалмалы қабырғалармен байланысатындықтан оның кеуде бөлігі, сегізкөз тіпті
қозғалмайды.
182

186.

О м ы ртқа б а ға н а сы н да м ы надай к озғалы стар м үм кін бол ады .
1) ф р он тал ды біл ік ай н ал асы н да - ен к ею , ш алқаю ,
2 ) саги ттал ды біл ік ай н аласы н да - оң ға ж ә н е со л ға к и саю ,
3 ) вертикалды біл ік ай н ал асы н да - д е н е н ің айналуы (о ң ға ж ә н е
со л ға б ү р ы л у ).
Б үдан б а сқ а айналм алы к озғалы с ж асал уы , со н д а й -а қ ти істі
бүл ш ы қ еттер ж иы ры лы п н ем е с е ж азы лған да и іл ім д ер д ің к үш ею і
н е м е с е ж азы луы е с е б ін е н ом ы ртқа баған асы н ы ң үзар уы н ем есе
қы сқаруы м үм к ін (с е р іп п ел і к озғал ы стар ).
К еуде торы
Қ абы р ғал ар артқы ж ағы нан к еу д е ом ы ртқалары м ен,
т ө с п е н б ір іг іп , к е у д е торы н құрайды (compages thoracis).
алды нан
Қ а б ы р ғ а л а р д ы ц т ө с п е н қ о с ы л у ы . Қ ара (н ағы з) 7 қабы рғаны ң
ш ем ір ш ек ті б ө л ік т ер і си м ф и зд е р н ем е с е к ө б ін е ж алпақ б уы н дар ,
articulationes sternocostales, арқылы т ө с п е н қ осы лады . I қабы рғаны ң
ш ем ір ш егі с и н х о н д р о з т ү зе т ік ел ей т ө с п е н б іт іс іп -ө с е д і. Бұл буы н дар
алды н ан ж ә н е арты нан тар ам дал ған б а й л а м да р м ен , lig . ste m o c o sta lia
rad ia-ra, б е к и д і, ол ар т ө с т ің алды ңғы б е т ін д е он ы ң сү й ек қ абы м ен б ір ге
ты ғы з қабы қ, membrana sterni, т ү зе д і. С ү б е (ж ал ған ) қабы рғаларды ң
әр қ ай сы сы (V III, IX ж ә н е X ) ө з ш ем ір ш егін ің алды ңғы ш етім ен ты ғы з
д ә н е к е р т ін д і б іт іс у (с и н д е с м о з ) арқылы ж оғары ж атқан ш ем ір ш ек тің
т ө м е н г і ж и е г ім ен қ осы л ады .
V I, V II, V III, ал к ей д е V қабы рғалар ды ң ш ем ір ш ек тер ін ің арасы н да
art. interchondrales д е п аталаты н б у ы н д а су л а р б о л а д ы , олар ды ң буы н
қапш ы ғы қ ы зм ет ін ш ем ір ш ек қабы ғы атқарады .
Қ абы р ғал ар д ы ң ом ы р тқ ал ар м ен қ осы л ы стар ы .
1. A rt. c a p itis c o sta e қ абы рғалар ды ң бастары н ы ң буы н ды қ б ет т ер і
м ен к е у д е ом ы ртқ алары н ы ң fo v e a e c o sta le s қүралған (8 8 -с у р е т ). ІІ-д ен
Х -ғ а д е й ін г і қ абы рғалар ды ң бастары н ы ң буы н ды қ б е т т ер ін ің әр қ а й сы сы екі к өрш і ом ы ртқ ан ы ң fo v e a e c o s ta le s -т ен т ер ім ен б у ы н д а са д ы ,
со н ы ң ө з ін д е қ абы рға басы н ы ң қы ры нан ом ы ртқааралы қ д и с к іг е қарай
буы н қ уы сы н екі б ө л ім г е б ө л е т ін б у ы н іш ін д ег і бай л ам , lig . ca p itis c o sta e
interarticu lare ө т е д і. I, X I ж ә н е X II қабы рғалар ды ң бу ы н да р ы н да lig ,
intraarticulare б о л м а й д ы .
2. A rt., co sto tra n sv ersa ria e қ абы рғалар ды ң т ө м п еш ік т ер і м ен көлд е н е ң ө с ін д іл е р д ің қ абы рғалы қ ш үңқы рлары ар асы н да т ү з іл е д і. С оңғы
екі қ абы р ғада (X I, X II) б ү л б у ы н д а р бо л м а й ды .
Қ абы рғаларды ң ом ы ртқаларм ен ж оғары дағы екі буы н да су ы да
қабы рға м ой ны н ы ң б о й ы м ен ө тетін ай н алу б іл ігім ен біры ң ғай ү й л есім д і
буы н (айналм алы ) р е т ін д е э с е р ет ед і.
183

187.

88
-2
с у р е т. Қ абы рғаларды ң ом ы ртқаларм ен қосы лы стары .
1 - lig . cap itis c o sta e radiatum ; 2
lig .
lo n g itu d in a le anterius; 3 - d iscu s interverteb ralis; 4 - lig . intertransversarium ; 5 costa; 6 lig . costotransversariu m ; 7 fo v ea
c o sta lis p ro cessu s transversus; 8 - p rocessu s
articularis superior; 9
fo v e a co sta lis
superior.
Сөйтіп, қабырғалар омыртқалармен және төспен қосылыстардың
барлық түрі арқылы қосылады. Бұл
жерде синдесмоздар (түрлі байламдар) мен синхондроздар түріндегі
синартроздар, симфиздер (кейбір
қабырға шеміршектері мен төс арасында) және диартроздар кездеседі.
Омыртқа бағанасындағы осы сияқты байланыстардың барлық түрінің
болуы эволюциясының бағытын көрсетеді және функционалдық бейімделу болып табылады (89-сурет).
89 с у р е т. К е у д е торы , compages thoracis', алды нан қараған дағы к ө р ін іс і.
1 - aperture th oracis superior; 2 - an gu lu s infrasternalis; 3 - aperture th oracis in ferior.
184

188.

Бас сүйектерінің қосылыстары
Б ассүй ек сү й ек т ер і арасы ндағы қосы лы стар н егізін ен си н д е с м о зд а р
болы п табы лады : ер есек адам дар б а с с ү й е г ін д е г і ж ік тер ж ә н е ж аңа туған
н ә р е с т е л е р д ің ми сауы ты н дағы сүйек арал ы қ ж арғақтар (ең б ек т е р і), бүл
б а с сү й е к к ү м б е зін ің д ә н е к е р тін н е г із ін д е дам уы н к ө р сет ед і ж ә н е оны ң
қорғаны сты к қ ы зм етін ің басы м б о л у ы м ен байланы сты . С ам ай сү й ек тің
қабы рш ағы нан б а сқ а б а с сү й е к к ү м б езі сү й ек т ер ін ің барлы ғы дер л ік
т іст і ж ік т ер д ің , sutura serrata, к ө м егім ен байлан ы сы п қосы лады . С амай
с ү й е к т ің қабы рш ағы ш ек е с ү й е г ін ің қабы рш ақты ж и егім ен қабы рш ақты ж ік, sutura squamosa, арқылы қосы лады . Бет сү й ек тер і б ір -б ір ін е
т ег іс ж ік тер м ен sutura plana, ж анасады . Ж іктер б ір -б ір ім е н байланы саты н екі с ү й е к т ің аттары м ен б е л г іл е н е д і, м ә с е л е н , sutura sp h en ofron ta lis, sp h en o p a rieta lis ж ә н е т .с .с .
Б ассүй ек н е г із ін д е сү й ек т ер арасы ндағы талш ықты ш ем ір ш ек тен
т ү зіл г е н с и н х о н д р о зд а р болады : sy n ch o n d ro sis p e tr o o c cip ita lis, сам ай
с ү й е г ін ің п и р ам и дасы м ен ш ү й д е сү й ек т ің pars b a sila ris-i арасы нда,
с о д а н к ей ін fissu ra sp h en o p etro sa ор н ал асқ ан ж ер д е sy n ch o n d ro sis
sp h en o p etro sa , с ы н а т ә р ізд і сү й е к т е р д ің торлы сү й ек п ен бай ланы сқан
ж е р ін д е sy n c h o n d ro sis sp h e n o eth m o id a lis. Ж ас к езін д е сы н а т әр ізд і
с ү й е к т е р д ің д е н е с і м ен ш ү й д е с ү й ек т ің pars b a sila ris-i арасы н да
sy n c h o n d ro sis s p h e n o o c c ip ita lis ж ә н е ш ү й д е сү й ек т ің төр т б ө л ігі
ар асы н да с и н х о н д р о зд а р к е з д е с е д і. Б а ссү й ек н ег ізін ің си н х о н д р о зд а р ы
ш ем ір ш ек т ін ін ің қалды қтары бол ы п табы лады , ш ем ір ш ек тін і н е г ізін д е
б а с с ү й е к н е г із ін ің сү й е к т е р і да м и ды , б ұ л оны ң тір ек , қорғаны с ж ә н е
қимы л қ ы зм ет ін е бай лан ы сты . К ей б ір ада м да р да тұрақты ж ік тер м ен
с и н х о н д р о зд а р д а н б а сқ а тағы д а қ осы м ш а, тұр ақ сы з, атап айтқанда
м аң дай н е м е с е м етоп и к алы қ ж ік, sutura fro n ta lis, m eto p ica (m eto p io n ,
гр ек ш е, латы нны ң g la b e lla , д е г е н с ө з ін е с ә й к е с к ел ед і) м аң дай с ү й е г і
қабы рш ағы ны ң екі ж арты сы б іт іс іп -ө с п е г е н 9 ,3 % м ө л ш ер д е к е з д е с е д і.
Ж ік т ер д е б а с с ү й е к т ің тұрақты е м ес сү й ек т ер і байқалады : ең б ек т е р д ің с ү й е к т е р і, o ssa fo n ticu lo ru m ж ә н е ж ік с ү й ек т ер і, o ssa suturalia.
Р ен т ген д ік зе р т т еу к е з ін д е осы барлы қ тұр ақ сы з сү й ек т ер м ен ж алпы
с ү й е к т е р д ің қ осы л ы п -бай л ан ы сқ ан ж ер л ер ін б а с с ү й е к т е р д ің зақы м дан ул ар ы н ан аж ы рата б іл у керек.
Б а ссү й ек т егі б ір д е н -б ір д и а р т р о з т ө м ен г і ж а қ сү й ек ті б а с сү й е к т ің
н е г ізім е н бай лан ы сты р аты н ж ұ п ш ы қш ы т буы ны бол ы п табы лады .
Ш ы қш ы т буы н ы н , a rticu la tio tem p o ro m a n d ib u la ris, сам ай с ү й е г ін ің
fo s sa m an d ib u la ris ж ә н е caput m a n d ib u la e т ү з е д і (9 0 -с у р е т ). Б уы н дасаты н
б е т т ер ол ар ды ң арасы н дағы ө з д е р ін ің ж и ек тер і арқылы буы н
қапш ы ғы м ен б іт іс іп -ө с іп , буы н қуы сы н екі оң аш ал ан ған б ө л ім г е
аж ы рататы н буы н іш ін д е г і талш ы қты ш ем ір ш ек п ен , d isc u s articularis
тол ы ғады . Буы н қапш ы ғы fo ssa m an d ib u laris ж и е г ім ен
fissu ra
p etr o ty m p a n ic a -ға д е й ін tu b ercu lu m articu la re-н і қаусы ры п б е к и д і, ал
185

189.

9 0 - с у р е т. Ш ықш ыт буы н ы , art. temporomandibularis; алды нан қарағандағы
к ө р ін ісі (саги ттал ды ж азы қты қтағы к е с ін д іс і).
1 - p ro cessu s co ro n o id eu s; 2 r. m andibulae; 3 - lig . stylom an d ib u lare; 4 caput
m an d ib u lae; 5 p ro c e ssu s m a sto id eu s; 6 - porus a cu sticu s e x te m u s; 7 - cap su la
articularis; 8 fo ssa m andibularis; 9 - d iscu s articularia.
төменгі жағында collum mandibulae-ні қамтиды. Шықшыт буынында 3
байлам бар, олардан буынның бүйір жағында самай сүйегінің
бетсүйектік өсіндісінен төменгі жақсүйектің айдаршықты өсіндісінің
мойнына қарай қиғаш келетін lig. laterale-нің ғана буынға тікелей
қатысы бар, қалған екі байлам (lig. sphenomandibulare et lig.
stylomandibulare) буыннан қашықтау орналасады да, байлам емес,
төменгі жақсүйектің ілініп тұруына көмектесетін түзақ түзетін сияқты,
жасанды түрде бөлінетін шандыр бөліктері болып табылады.
Екі шықшыт буыны да бір мезгілде қызмет атқарады да, сондықтан
үйлесімді буын болып табылады. Бұл буын айдаршықты буындасуларға
жатады, алайда буынішіндегі дисктің арқасында, онда үш бағытта
қозғалыс жасалады. Төменгі жақсүйегі мынадай қозғалыстар жасайды:
1) бір мезгілде ауызды ашып, жауып, төменгі жақсүйекті көтеріптүсіру; 2) төменгі жақсүйекті алға және артқа қарай жылжыту; 3) бүйір
қимылдары (шайнаған кездегі төменгі жақсүйекті оңға және солға
жылжыту). Бұл қимылдардың біріншісі буынның төменгі бөлімінде,
discus articularis пен төменгі жақсүйек басының арасында жасалады.
Екінші қимылдар буынның жоғарғы бөлімінде жасалады. Бүйір
қимылдары (үшінші текті) кезінде төменгі жақсүйектің басы дискімен
186

190.

бірге тек бір жағында буын шүңкырынан шығады, ал баска жағының
басы буын ойысында калып, вертикалді білік айналасында айналмалы
козғалыс жасайды.
Үш жазықтыкта кішкене айналмалы қозғалыстар жасалуы мүмкін.
Иық белдеуі сүйектерінін косылыстары
1. Төс-бүғана буыны, articulatio stemoclavicularis, бүғананың төстік
шеті мен төстің бүғаналық тілігінен түзіледі (91-сурет). Буын куысында
буын дискісі, discus articularis, орналаскан. Буын капшығы алды мен
артқы жағынан ligg. stemoclavicularis anterius et posterius, астыңғы
жағынан lig. costoclaviculare (1-қабырғаның шеміршегіне) және үстіңгі
жағынан lig. interclaviculare (бүғаналардың арасында, incisura jugularis
үстінде) байламдармен бекіген. Буын біршама шар тәрізді. Алайда,
дисктің арқасында бұл буында қозғалыс үш біліктін айналасында
жасалады; тек қызметі жағынан ғана ол шартәрізді буынға жақын келеді.
Басты қимылдар сагитталды (алдыңғы-арткы) біліктің айналасында
бүғананы көтеріп-түсіру және вертикалды біліктің - бүғананы алға және
артка қарай қозғау - айналасында жасалады. Бүл айтылғандардан басқа
қолдарды иық буынында бүгіп, жазғанда қосыла бүғананың өз білігін
айнала қозғалуы мүмкін. Бұғанамен бірге жауырын да қозғалады, демек,
тиісті жақтағы бүкіл иық белдеуі қозғалысқа келеді. Атап айтқанда,
жауырын жоғары және төмен, алға және артқа қарай қозғалады,
ақырында, жауырын алдыңғы-артқы білігі айналасында бұрыла алады,
соның өзінде оның төменгі бұрышы, қолды горизонталды деңгейден
жоғары көтерген кездегі сияқты, сыртқа қарай ығысады.
91 - с у р е т. Төс-бүғана буыны, art. stemoclavicularis; алдынан қарағандағы
көрінісі (оң жағындағы буын ашылған).
1 - discus articularis; 2 - capsula articularis; 3 - lig. interclaviculare; 4 - lig.
stemoclaviculare anterius; 5 lig. costoclaviculare; 6 - clavicula; 7 - costa I;
8 - manubrium stemi.
187

191.

бұ ға н а буы н ы , art. acromioclavicularis', оң . Ж ауы ры н
байлам дары .
1 - lig . co ra coacrom iale; 2 lig . trap ezoid eu m ; 3 lig . co n o id eu m ; 4 - extrem itas
a cro m ia lis c la v ic u la e ; 5 - p ro cessu s co ra co id eu s; 6 lig . tran sversum scap u lae
superiu s; 7 - scapula; 8 labrum g len o id a lis; 10 - acrom ion ; 11 - art.
a c r o m io cla v icu la r is, lig . a c ro m io cla v icu la re к өр ін іп тұр.
92
с у р е т. А к р ом и он
2. Акромион-бұғана буыны, articulatio acromioclavicularis, өзара
эллипстәрізді беттермен жанасатын жауырын акромионы мен бұғананың акромиондық шетін байланыстырады (92-сурет). Эллипстәрізді
беттер көп жағдайда буын дискісімен, discus articularis, бөлінген. Буын
қапшығы
lig. acromioclaviculare, ал барлық буындар бұғананың
төменгі беті мен processus coracoideus scapulae арасында тартылған
күшті lig. coracoclaviculare арқылы күшейтіледі. Борпылдақ шелмаймен
толған байламның ойығында көбіне синовиалды қап жатады.
Рентгендік буын саңылауы articulatio acromioclavicularis бұғана мен
жауырынның буындасатын бөліктерінің айқын контурларымен
шектелген, олардың рентгенограммада кортикалды қабаттың өте
жіңішке сызығы болады. Бұғананың буындық шеті акромионның
сондай шетінен шамасы жағынан үлкендеу келеді, соған байланысты
бұғананың жоғарғы беті акромионның сондай бетінен жоғары
орналасады. Бұғана мен акромионның төменгі беттері бір деңгейде
жатады. Сондықтан акромион-бұғана буынындағы қалыпты төменгі
беттердің контурына қарап қорытынды жасайды, сондықтан олар бір
деңгейде орналасуы тиіс (буын шала шыққанда немесе тайғанда бұғана
мен акромионнның төменгі беттері әр деңгейде жатады, буын
шеттерінің арасы ұзарады).
188

192.

3.
Жауырын байламдары. Бұғана мен жауырынды байланыстыратын
байлам аппаратынан басқа жауырынның буындарға катысы жок үш
меншікті байламы бар. Олардың біреуі, lig. coracoacromiale, күмбез
түрінде иық буыны үстінде акромионнын алдыңғы жиегінен processus
coracoideus-ке созылып жатады, екінші байлам, lig. transversum scapulae
superius, жауырын тілігі үстінде оны тесікке айналдыра тартылып
жатады және ең соңында, үшінші байлам, lig. transversum scapulae
inferius, әлсіздеу, акромион негізінен жауырын мойыны арқылы
ойықтың артқы жиегіне келеді; оның астынан a. suprascapularis өтеді.
Иық буыны
Иық буыны, articulatio humeri, тоқпан жілікті, ол аркылы бүкіл
қолдың еркін бөлігін иық белдеуімен, атап айтқанда, жауырынмен
байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы
шартәрізді (93, 94-суреттер). Онымен буындасатын жауырынның
буындық ойығы жайпақ шүңқыр болып келеді. Ойык шеңбері бойында
қозғалғыштығын кемітпей, буын ойығы көлемін үлғайтып, сонымен
бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мен шайқалыстарды
93 - с у р е т. Иық буыны, art. humeri;
алдынан қарағандағы
көрінісі.
1 - lig. coracohumerale; 2 - lig.
coracoacromiale; 3
processus coracoideus; 4 - scapula; 5 - capsula
articularis; 6 - humerus; 7 tendo m.
bicipitis brachii (caput longum); 8 - tendo
m. subscapularis; 9 - acromion.
94 - с у p e t . Иык буыны, art.
humeri (фронталды жазықтықтағы
кесіндісі).
1 - processus coracoideus; 2, 5 ten­
do m. bicipitis brachii (caput longum);
3 - cavitas glenoidalis; 4 capsula
articularis; 6
vagina synovialis
intertuberalis; 7 - caput humeri; 8 - lig.
coracohumerale.
189

193.

жұмсартатын шеміршекті буын ернеуі, labrum glenoidale, жатады. Иық
буынының қапшығы жауырында буын ойығының сүйекті жиегіне бекіп,
әрі иық басын қаусырып, анатомиялық мойында аяқталады. Иық
буынының қосалқы байламы ретінде құстұмсықты өсінді негізінен
шығатын және буын қапшығына қосылып-өрілетін тығыздау талшықтар шоғыры, lig. coracohumerale, болады. Жалпы алғанда иық буынында
нағыз байламдар жоқ, ол иық белдеуі бұлшықеттерімен бекиді. Бұл
жағдай бір жағынан дұрыс сияқты, өйткені еңбек ету мүшесі ретіндегі
қолдың қызметі үшін қажет иық белдеуінің кең қозғалыс-қимыл
жасауына себебін тигізеді. Екінші жағынан, иық буынындағы әлсіз
беку, онда буын тайып кетуінің көп болуына себеп болады.
Буын қапшығын ішінен астарлайтын синовиалды қабық буыннан
тыс екі томпақ түзіледі. Олардың біріншісі, vagina sinovialis intertubercularis, sulcus intertubercularis-те жататын екібасты бұлшықеттің
ұзын басының сіңірін қоршайды, ал басқа томпақ, bursa m. subscapularis
subtendinea, m. scapularis-тің үстіңгі бөлімінің астында орналасқан.
Иық буыны нағыз көпбілікті шартәрізді буындасу ретінде аса
қозғалмалы. Қимыл үш негізгі білік айналасында жасалады: фронталды,
сагитталды және вертикалды. Сондай-ақ айналмалы қозғалыс та
(циркуляция) жасалады. Фронталды білікті айнала қол бүгіп, жазылады.
Сагитталды білікті айнала қол әкетіліп, әкелінеді. Вертикалды білік
айналасында қол сыртқа (супинация) және ішке қарай (пронация)
айналады. Жоғарыда айтылғандай, қолды бүгу және көтеру иық
деңгейіне дейін ғана мүмкін, өйткені одан арғы қимыл буын қапшығының керілуінен және жауырын акромионы мен lig. coracoacromiale
түзетін күмбезге тоқпан жіліктің жоғарғы шетінің тірелуімен тежеледі.
Егер қолдың қозғалысы горизонталдыдан жоғары жалғаса беретін
болса, онда бұл қимыл енді иық буынында жасалмайды, бүкіл қол иық
белдеуімен бірге қозғалады, бұл кезде жауырынның төменгі бұрышы
алға және латералды жаққа қарай ығыса бұрылады.
Адам қолы барынша еркін қозғала алады. Қолдың босауы адам
эволюциясы үрдісіндегі ең еркін буынға айналады. Соның нәтижесінде
біз денеміздегі кез келген жерді қолмен ұстай аламыз және еңбек үрдісі
кезінде қол ұшымен барлық бағытта қимыл жасай аламыз.
Иық буынының артқы рентгенограммасында екі контурымен қос
дөңесті линза пішінді cavitas glenoidalis көрінеді; олардың медиалдысы
cavitas glenoidalis алдыңғы жартышеңберіне, ал латералдысы оның
артқы жартышеңберіне сәйкес келеді. Рентген суретінің ерекшеліктерінен медиалды контур қалыңдау және айқындау көрінеді де, соның
себебінен жарты сақинатәрізді көрініс пайда болады, бұл қалыпта
(норма) белгі болып табылады (“айқын жартысақина белгісі”).
Қартайғанда және кейбір аурулар кезінде латералды контур да айқын
білінеді де, ондай жағдайда cavitas glenoidalis, қалыпты “жартысақина
белгісі” патологиялық “сақина белгісімен” ауысады.
190

194.

Токпан жіліктің басы арткы рентгенограммада өзінің төменгімедиалды бөлігінде cavitas glenoidalis-пен қабаттасады. Cavitas glenoidalis scapulae мен caput humeri арасында иық буынының рентгендік
саңылауы көрінеді.
Иык буынының “Рентгендік буын саңылауы” cavitas glenoidalis-тің
медиалды (алдыңғы) жиегі мен caput humeri-дің айкын контуралары
арасында орналасатын иілген ақшыл түрінде болады. Буынның
шықканын немесе шала тайғанын анықтау үшін, articulatio humeri,
буындық беттерінің қалыпты ара қатынастар жілік басының төменгі
медиалды бөлігінің cavitas glenoidalis-пен қабаттасуы және оның
төменгі шекарасынан жоғары проекциялануымен сипатталады.
Иық буыны a. circumflexa humeri anterior, a. circumflexa humeri
posterior, a. thoracoacromialis (a. axillaris-тен) тармақтарынан түзілген
rete articulare-ден қоректенеді. Веналық ағын v. axillaris-ке қүятын аттас
веналарға қүйылады. Лимфа ағыны терең лимфа тамырлары бойымен
nodi lymphatici axillares-ке құйылады.
Шынтақ буыны
Шынтақ буыны, articulatio cubiti.
Шынтақ буынында үш сүйек: тоқпан жіліктің
дисталды шеті және кәрі жілік пен шынтақ
жіліктің проксималды шеттері буындасады
(95-сурет). Буындасатын сүйектер бір
қапшыққа қаусырылған (күрделі буын) үш
буын түзеді: тоқпан-шынтақ жілік буыны,
a rt. h u m e r o u ln a r is, тоқпан-кәрі жілік буыны,
a rt.
h u m e r o r a d ia lis
жэне проксималды
кәрішынтақ жілік буыны, a rt. ra d io u ln a r is
p r o x im a lis. Соқғы буын аттас дисталды
буыдасумен бірге қызмет атқара, үйлесімді
буын түзеді.
Т о қ п а н -ш ы н т а қ
ж іл ік
буы ны ны ц
беттері шығыршықтәрізді буын болып
табылады (96-сурет). Иық жағынан буындық бетін шығыршық, trochlea, түзеді; ондағы ойма (бағыттаушы жүлге) шығыршық
білігіне перпендикулярлы емес, біршама
бүрыш жасай орналасады да, соның салдарынан винтті жол пайда болады. Шынтақ
жіліктің incisura trochlearis-ci шығыршыкпен буындасады, тіліктің тоқпан жілік
шығыршығына сәйкес келетін кішкене
қыры болады.
95 - с у р е т. Ш ынтақ
буы н ы , art. cubitis;
(сагитталды к е с ін д іс і).
1 - hum erus; 2 - cavitas
articulare;
3
- cap su la
articularis; 4 - olecran on ; 5 u ln a ; 6 - radius; 7 p ro cessu s
coran oid eu s; 8 - cartilage
articularis;
9 - troch lea
hum eri.
191

195.

9 6 - с у р е т. Ш ы нтақ буы н ы , art. cubitis;
алды нан қарағандағы к ө р ін ісі.
1 - cap su la articularis; 2 lig . c o lla tera le
ulnare; 3 - chorda ob liq u e; 4 - ulna; 5 - radius;
6 - ten d o m . b ic ip itis b rachii (к есіл ген ); 7
lig . anulare radii; 8 lig . c o ll a t e r a l radiale;
9 - hum erus.
Тоқпан-кәрі жілік буыны capitulum humeri кәрі жілік басындағы
шұңқырмен буындасуынан түзіледі
де пішіні шартәрізді, бірақ іс жүзінде
онда қозғалыс шынтақ буыны үшін
ғана мүмкін екі білік айналасында
жасалады, өйткені ол соңғының
бөлігі ғана болып табылады және
оның қимылын шектейтін шынтақ
жілікпен байланысқан.
Проксималды кәрі-шынтақ жілік буыны өзара буындасатын
circumferentia articularis radii және
incisura radialis ulnae-ден тұрады,
цилиндр пішінді. Тоқпан жіліктегі
буын қапшығы арт жағынан шынтақ
шұңқырының үштен екі бөлігін, алдыңғы жағынан тәждік және кәрі
жілік шұңқырларын қаусырып, айдаршық үстілерін бос қалдырады. Ол
ulnae де incisura trochlearis-тің жиегіне бекиді. Кәрі жілікте мойнына
бекіп, алдыңғы жағынан синовиалды қабықтың томпағын - recessus
sacciformis түзеді. Қапшықтың алдыңғы және артқы жақтары бос, ол
бүйір жақтарында көмекші байламдар бар: ulnae жағынан lig. collaterale
ulnare, кәрі жілік жағынан lig. collaterale radiale, бұлар фронталды
біліктердің шеттерінде және оған перпендикулярлы орналасқан. Lig.
collaterale ulnare тоқпан жіліктің медиалды айдаршық үстінен басталып,
incisura trochlearis ulnae-нің бүкіл медиалды жиегіне бекиді. Lig.
collaterale radiale тоқпан жіліктің латералды айдаршық үстінен
басталып, кәрі жіліктің басын алдынан және артынан екі аяқшасымен
қаусырып, incisurae radialis ulnae-ның алдыңғы және артқы жиегіне
бекиді. Екі аяқша арасында кәрі жіліктің мойны мен басын қосып,
доғатәрізді оралып өтетін фиброзды талшықтар жатады. Бұл талшықтар
lig. anulare radii деп аталады. Сақинатәрізді байламның горизонталды
жазықтықта вертикалды айналу білігіне перпендикуляр орналасуына
байланысты байлам кәрі жіліктің қозғалысын осы білікті айнала
бағыттап, айналу үшін кедергі келтірмей оны ұстап тұрады.
192

196.

Шынтак буынындағы козғалыстар екі түрлі. Біріншіден, онда білек
фронталды білік айналасында бүгіліп әрі жазылады. Бүл козғалыстар
шынтак жіліктің тоқпан жілік шығыршығымен буындасқан жерінде іске
асады, бүл кезде кәрі жілік те capitulum бойымен сырғанай қозғалады.
Фронталды білік айналасында козғалыс көлемі 140° тең.
Екінші қозғалыс кәрі жіліктің вертикалді білікті айналуы түрінде
тоқпан-кәрі жілік буынында, сондай-ақ проксималды және дисталды
кәрі-шынтақ жілік буындарында жасалады, сөйтіп, бүлар үйлесімді
айналмалы буындар болып табылады. Кәрі жіліктің төменгі шеті кол
үшымен байланыста болғандықтан, олардың қимылы бір-біріне тәуелді. Кәрі жілік бүрыш жасай шынтак жілікті киып, ал қол үшы сырт
жағымен алға қараған (қол төмен түсіп түрғанда) қозғалысты пронация,
pronatio, деп атайды. Білектің екі сүйегі де бір-біріне параллель орналасып, ал қол үшы алақан жағымен алға қарай бүрылатын (пронацияға
қарама-қарсы) қозғалыс супинация, supinatio, деп аталады. Білек
пронациясы мен супинациясы кезіндегі қозғалыс көлемі шамамен 140°.
Жануарларда бастамасы ғана болған білек сүйектерінің пронация
мен супинацияға қабілеті ағашқа өрмелеп, үстау қызметінің артуына
байланысты приматтарда жетіле түсті, дегенмен тек адамда ғана еңбек
етудің әсерімен ол барынша дамыды.
Шынтақ буыны аймағының рентгенограммаларында тоқпан жіліктің дисталды бөлімі мен білек сүйектерінің проксималды бөлімдерінің
бір уақыттық кескіндері алынады. Артқы және бүйір суреттерде бүл
бөлімдердің жоғарыда сипатталған барлық бөлшектері көрінеді. Бүйір
суретте trochlea мен capitulum humeri бір-біріне қабаттасады да, соның
салдарынан бұл түзілістердің көлеңкелері қабаттасқан дөңгелектер
тәрізді болады. Articulatio humeroulnaris, articulatio humeroradialis, art.
radioulnaris proximalis-тердің “рентгендік буындық саңылаулары”
жақсы көрінеді.
Артқы рентгенограммада тоқпан-кәрі жілік буыны саңылауы
айырықша айқын білінеді, бүйір суретте ұзына бойы тоқпан-шынтақ
жілік буын саңылауы байқалады.
Білек сүйектерінің қосылыстары
Бүл сүйектер шеттерімен өзара үйлесімді буындасулармен - art.
radioulnaris proximalis және art. radioulnaris distalis пен байланысқан,
қалған бөліктерінде де олар сүйекаралық жарғақпен қосылады. Art.
radioulnaris proximalis шынтақ буынының қапшығына қамтылған. A r t.
r a d io u ln a r is d is t a lis шынтақ жіліктің басының circumferentia articularis
және кәрі жіліктің incisura ulnaris-інен түзіледі. Бүл буындасудың
түзілуіне сондай-ақ үшбүрыш пішінді, кең негізімен incisura ulnaris-тің
төмснгі жиегіне, ал үшымен шынтақ жіліктің бізтәрізді өсіндісіне
193

197.

97 с у р е т. Оң білек сүйектерінің қосылысы;
алдынан қарағандағы көрінісі.
1 - ulna; 2 processus styloideus ulnae; 3 discus
articularis; 4 - processus styloideus radii; 5 membrana
interossea antebrahii; 6 - radius; 7 - tendo m. bicipitis
brahii; 8 -lig. anulare radii.
бекіген шеміршек табақша, discus articularis,
қатысады. Дисталды кәрі-шынтақ жілік буыны
пішіні жағынан вертикалді айналу білігі бар
цилиндрлі буынға жатады және дәл осындай
проксималды буынмен бірге функционалдық
жағынан бірыңғай үйлесімді буын түзеді.
Сүйекаралық жарғақ - membrana interos­
sea, білектің бұлшықеттерінің бекитін шынтақ
және кәрі жіліктердің арасындағы фиброзды
жарғақша. Оның жоғарғы жағындағы тесіктен
a. interossea posterior, ал жарғақтың төменгі
жағынан a. interossea anterior өтеді.
Білек сүйектерінің қол үшымен қосылысы. Кәрі жілік-білезік буыны, art. radioсагреа (97-сурет). Сүтқоректілердің көбінде ол
шығыршық пішіндес. Пронация мен супинация
қабілеті пайда болуына қарай шынтақ жілік пен
кәрі жіліктің арасында жеке буын-дисталды
кәрі-шынтақ жілік буыны art., radioulnaris
distalis, дамиды, ол проксималды кәрі-шынтақ
жілік буынымен бірге вертикалды айналу білігі
бар үйлесімді буын түзеді. Бұл үйлесімді
буында кәрі жілік шынтақ жілікті айнала қозғалады, соның салдарынан
кәрі жіліктің дисталды эпифизі едәуір үлкейеді. Керісінше, шынтақ
жіліктің дисталды эпифизінің дамуы кенжелеп, ол кәрі жіліктен
қысқалау болып, бірақ оның есесіне онда арнаулы буын дискісі, discus
articularis, пайда болады. Адам супинация мен пронацияныц барынша
үлкен көлеміне байланысты discus articularis барынша дамып,
үшбұрышты талшықты-шеміршекті табақша, fibrocartilago triangulare
пішініне ие болады, ол табақша кәрі жіліктің дисталды эпифизімен
бітісіп-өсіп, онымен бірге кәрі жілік-білезік буынының проксималды
бөлімінің буындық ойығын түзеді. Демек, шынтақ жілік кәрі жілік -білезік
буынына тек аталған шеміршекті диск арқылы ғана кірісіп, бұл буындасуға
тікелей қатысы болмайды, сондықтан бұл буынның проксималды бөлімі
білек-білезік буыны емес, кәрі жілік-білезік буыны деп аталады.
Жоғарыда айтылатындарға сәйкес art.radiocarpea-ның буындық
ойығын кәрі жіліктің facies articularis және discus triangularis, ал бүл
194

198.

буынның буын басын өзара
сүйекаралык байламдармен,
lig. intercarpea, байланыскан
білезік сүйектерінің os scaphoideum, lunatum et triquetrumдердің, проксималды беттерін
түзеді. Буын катысатын сүйек
санына қарай күрделі, ал
буындык беттерінің пішініне
карай екі айналу білігі (сагитталды және фронталды) бар
эллипстәрізді буынға жатады.
Қол ұшы сүйектерініц
қосылыстары, articulationes
manus. 1. Білезіктің орталық
буыны, art. mediocarpea, білезік сүйектерінің дәнтәрізді
сүйекке жататын бүршақтәрізді сүйекті қоспағанда бірінші және екінші қатары ара98 с у р е т. Қол үшының буындары мен
сында жатады. Бұл буынның
байламдары (сол кәрі жілік білезік
буыны және алақан сүйектері
буын ойығы қызметін білезік
арасындағы
буындардың фронталды
сүйектерінің бірінші қатакесіндісі,
үлгі);
алдынан қарағандағы
рының дисталды беті атқаракөрінісі.
ды. Білезік сүйектерінің екін1 - radius; 2 art. radiocarpalis; 3 - lig.
ші қатарының проксималды
collaterale carpi radiale; 4
art.
mediocarpalis; 5 art. intercarpalis; 6 art.
беті буын басын түзеді.
Екі кол ұшы буынының да carpometacarpalis; 7 - art. intermetacarpalis;
8 - ligg. intercarpalia interossea; 9 - articu­
(кәрі жілік-білезік және білеlation ossis pisiformis; 10 lig. collaterale
зіктің орталық) олардың бу­ carpi ulnare; 11 art. Radioulnaris distalis;
ындык беттерінің жиектеріне
12 - ulna.
бекитін дербес буын қапшықтары бар (98, 99-суреттер). Кәрі жілік-білезік буыны қапшығын кәрі
жілік пен шынтақ жілік жағынан мына көмекші байламдар бекітіп,
нығайтады: кәрі жіліктің бізтәрізді өсіндісінен қайықтәрізді сүйекке
келетін lig. collaterale carpi radiale, және шынтақ жіліктің бізтәрізді
өсіндісінен os triquetrum және os pisiforme-re қарай созылатын lig.
collaterale carpi ulnare. Кәрі жілік-білезік буынының алакан жағында
lig. radiocarpeum palmare орналасады. Ол кәрі жіліктің бізтәрізді
өсіндісі мен буындық бетінің жиегінен басталып, бірнеше шоғыр
арқылы os scapoideum, lunatum, triquetrum et capitatum сүйектеріне
бекиді. Кәрі жілік-білезік буыны капшығы сырт жағынан кәрі жіліктен
білезіктің бірінші қатарындағы сүйектеріне баратын lig. radiocarpeum
dorsale арқылы нықталынады.
195

199.

22
99 - с у р е т. Қол ұшының буындары мен байламдары; алдынан
қарағандағы көрінісі.
1 art. radioulnaris distalis; 2 - lig. collateral carpi ulnare; 3 - lig. pisohamatum;
4 - lig. pisometacarpale; 5 - hamulus ossis hamati; 6 - ligg. carpometacarpalia
palmaris; 7 - ligg. metacarpalia palmaria; 8 ligg. metacarpalia transversa
profunda; 9 art. metacarpophalangealis (ашылған); 10 - vagina fibrosa digitorum
manus (ашылған); 11 - art. interphalangeales (ашылған); 12 - tendo m. flexoris
digitorum profundi; 13 tendo m. flexoris digitorum superficialis; 14 - ligg.
collateralia; 15 art. carpometacarpal is pollicis; 16 - os capitatum; 17 lig. carpi
radiatum; 18 lig. collateral carpi radiale; 19 lig. radiocarpale palmare; 20 - os
lunatum; 21 - radius; 22 - ulna.
196

200.

Корі жілік-білезік буыны байламдарынын сүйектерге бекитін
жерінде закымданса, сүйектерде патологиялык өзгерістер болады. Art.
mediocarpea өзара катынасын соңғы төрт білезік-алакан буындарында
камтиды. Art. mediocarpca-дан баска, білезіктің бір-бірімен сүйекаралық байламдары, lig. intercarpea interossea байланыскан жекелеген
сүйектері ксй жерлерінде өзара бір-біріне караған буындастык беттерімен косылады. Мүндай буындар білезікаралык, articulationes
intercarpeae, деп аталады.
Білезік аралық буындар көбіне бір сүйектен екінші сүйекке колдың
сырт жағында, ligg. intercarpea dorsalia, және алакан жағында көлденең
өтетін бірқатар кыска байламдармен ligg. intercarpea palm aria ,
нығайтылады. Бүдан баска, алакан жағында басты сүйектен көрші
сүйектерге шашырай таралатын будалар, lig. carpi radiatum байкалады.
Қол үшы буындарындағы козғалыс басты сүйектің басы аркылы өтетін
скі өзара перпендикуляр біліктер: фронталды білік (бүгу және жазу)
айналасында және сагитталды білік айналасында (әкету және әкелу)
жасалады. Бүл козғалыстарды айналу біліктеріне перпендикулярлы
және олардың шеттерінде, атап айтканда коллатералдылар - фронталды
білік шеттерінде, қол үшы сырты мен алакандары сагитталды білік
шеттерінде орналасқан байламдар тежейді. Сондыктан бірінші байламдар сагитталды білікті айнала көтеріп, түсіруді, ал екінші байламдар
фронталды білікті айнала бүгіп, жазуды тежейді. Барлык екі білікті
буындардағы сияқты, бүл жерде circumductio болуы мүмкін, бүл кезде
саусақ шеттері шеңбер жасай қозғалады.
2. Бүршақтәрізді сүйектің, art. ossis pisiformis, буыны жеке буын болып
табылады, онда бүршақтәрізді сүйек os triquetrum-мен буындасады.
Бүршақтәрізді сүйектен екі байлам: lig. pisohamatum ілмек тәрізді сүйекке
және lig. pisometacarpeum III-V алақан сүйектерінің негізіне қарай
шығады. Бұл байламдар қабатында аталған дәнтәрізді сүйек орналасқан ш.
flexor carpi ulnaris сіңірлерінің жалгасы болып табылады.
3. Бүккіш бүлшықеттер ұстағышының retinaculum flexorum, кол
үшы буындарына тікелей катысы жоқ. Ол көпірше түрінде eminentia
carpi radialis-тен eminentia carpi ulnaris-ке қосылып, өзекке, canalis carpi,
айналдырады. Өзекте n. medianus, сондай-ақ саусақтарының бүккіш
бүлшықеттері сіңірлері өтеді, осыдан байлам retinaculum flexorum деп
аталады.
1.
Білезік-алақан сүйектер буындары, artt. carpometacarpeae, білезік
сүйектердің екінші қатары мен алақан сүйектері негіздерінен түзілген.
Бас бармактың білезік-алақан сүйек буынынан басқа, бүл буындардың
барлыгы жалпак, сырт жағынан да, алақан жағынан да қатты керілген
байламдармен, ligg. carpometacarpea dorsalia et palmaria, бекіген,
сондықтан олардагы қозғалғыштық өте томен. Оларда ана, не мына
жаққа қарай 5-10°-қа жылжу ғана мүмкін. Олар қол үшының негіздік
бөлімін нығайтып, көп буынды бүлшықеттердің - саусак бүккіштерінің
14— 210
197

201.

күшті қозғалыстары кезінде алақанның төзімділігін арттыратын қатаң
буындар қатарына жатады. Шынашақтың білезік-алақан сүйек буыны
едәуір қозғалғыш. V алақан сүйектің негізінің буындык беті ертоқым
тәрізді болғандықтан, шынашақ өте шектеулі көлемде ғана бас бармаққа
қарама-қарсы келе алады. Қапшықпен қоршалған білезік- алақан сүйектер
буындарының жалпы қуысы білезіктің орталық буынымен және алақан
сүйекаралық буындарымен қатысатын көлденең саңылау пішінді келеді.
Аталған алақан сүйекаралық буындар, artt. intermetacarpeae, негіздерімен
бір-біріне жанасатын соңғы төрт алақан сүйектердің арасында жатады, бұл
сүйектердің негіздерінің тереңде буындасатын беттері берік байламдармен,
ligg. metacarpea interossea, байланысып-қосылады. Алақан сүйекаралық
буындар қапшықтары көлденең өтетін сыртқы және алақандық байламдарымен, ligg. metacarpea dorsalia et palmaria, нығайтылады.
Бас бармақтың білезік-алақан сүйек буыны, art. carpometacarpea
pollicis, басқа білезік-алақан сүйектер буындарынан мүлдем оқшауланған және құрылысы мен қозғалғыштығы жағынан олардан тіпті
өзгеше. Ол os trapezium мен I алақан сүйегінің негізі арқылы өтетін
сагитталды біліктер айналасында қозғалыс жасауға мүмкіндік береді.
Бұл біліктердің біріншісінің айналасында оның алақан сүйегімен коса
бас бармақ бүгіліп, жазылады, бірақ білік толықтай көлденең өтпейтіндіктен, саусақ бүгілген кезде шынашақ пен басқа саусақтарға қарсы
қойылса, алақан жаққа қарай ығысады. Бұл қозғалыс қарсы қойылу,
oppositio, деп аталады: кері қозғалыс repositio деп аталады. Сагитталды
біліктің айналасындағы қозғалыстардың мәні бас бармақты сұқ
саусақтан алыстатып, жақындатуда. Алыстатып, жақындатқан кездегі
қозғалыс көлемі 45-60° және қарсы қою мен қозғалыс кезіндегі көлемі
37-40°. Бұл айтылғандардан басқа тағы да circumductio болады. Адам
эволюциясы үрдісінде оның еңбек әрекетіне байланысты I саусақтың
ертоқымтәрізді буыны күшейді. Мәселен, неандерталь адамында бұл
буын, сірә, қысыңқы болған да, сондықтан осы адамға қарағанда тек
аздаған қозғалыстар жасай алған.
5.
Алақан сүйектер-бунақтар буындары, art. metacarpophalangeae,
алақан сүйектерінің дөңес бастары мен проксималды бунақтар негізіндегі
шұңқырлар арасында жатады, пішіні жағынан эллипстәрізділерге
жақындайды. Байлам аппарат алақан сүйектері бастарының шынтақ жілік
пен кәрі жіліктік беттеріндегі шұңқырдан проксималды бунақтар негізінің
бүйір жақтарына қиғаш келетін екі қосалқы байламнан, ligg. collateralia ,
тұрады. Алақан жағында талшықты шеміршегі бар жақындау жер, lig.
palmare болады. Осы жуан�