Сөйлеу тілін зерттеу әдістемес

1. Тараз мемлекеттік педагогикалық Университет Сөйлеу тілін зерттеу әдістемесі Тақырыбы.Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу

тілің қалыптасуы
Қабылдаған:Асанқызы.А
Орындағандар:Толымбек.Г,Әбдібек.С,Әмірова.М
Тобы:Деф 18-1

2.

Тіл арқылы ойымызды басқа біреулерге жеткізуді сөйлеу деп атаймыз.
Сөйлеу– пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Сөйлеу жеке
адамдардың арасында өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөйлеу
процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен
қатар ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады.
Тіл ғылымы мен психология пәнінің сабақтасқан буыны– психолингвистика ғылымының
зерттейтін міселелері – тіл мен ойдың байланысын және өзіндік ерекшеліктерін тіл білімі,
психология, логика, социология, тарих т.б ғылымдар тұрғысынан қарастыру, тіл мен сөйлеу
әрекетінің және психикалық процестері мен өзектігі сияқты жайттар.

3.

Жаңа туылған балада дыбысқа ұқсас реакциялар (жылау, іңгәләу т.б )
байқалғанымен, бұларда дыбыстық сипат болмайды. Жеке дыбыстардың көрінуі
үш айдан былай қарай байқалады. Мұны баланың уілденуінен (дауысты, дауыссыз
дыбыстардың қосылуынан пайда болатын рекциялар) жақсы көруге болады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес
тілінің дамуын психологиялық
тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген – әйгілі мамандар Л.С Выготский
мен Щвейцария психологі Жан Пиаже.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересектер-дің дұрыс және
мағыналы сөйлеуі үлкен әсер етеді. Өйткені бала-лар оларға үнемі еліктеп, өз бетімен
сөз шығаруға талпына бастай-ды. Ол басқа балалардың, тіпті үлкендердің сөздерінде
байқалған қателіктерді көргіш келеді, яғни балалардың «тіл сезімі» күшті бо-лады.

4.

1. Сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең
баланың 2 айлығынан 11 айға дейін.
Бала сөйлеуінің
дамуы бірнеше
сатыдан тұрады
2. Баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі
– 11 айдан 1 жыл 7 айға дейінгі аралық.
3. Бала тілдің граматтикасың меңгере
бастайды. Бала тілінің шығуы оның
дүниетаным шеңберін кеңейтіп, сөйлеу
тілін дамытады,

5. 2-3- жас

Балаларға қиын дыбыстар жиі қатысатын сөздер суреттер, өлең, тақпақ,
ойын түрлерін әзірлейді.
Бала сөздің сыртқы формасын (затты референтімен тоғыстыру) бірінші
меңгереді, ал кіші өрінісіне, мазмұнына, мағынасына өз тәжірибесі,тілдік
Балаларға қиын дыбыстар жиі қатысатын сөздер суреттер, өлең, тақпақ,
ортасы арқылы келеді. Жарым жастағы сәбимен қарым қатынас жасай
ойын түрлерін әзірлейді.
отырып, үлкен кісі оның езу тартып күлуін, талпынуын, алғашқы
Бала сөздің сыртқы формасын (затты референтімен тоғыстыру) бірінші
дыбыстық
әсерін туғызады./ гуілдеу, ылдырлау/. Кейінірек жастың екінші
меңгереді,
ал кіші қатынас
өрінісіне,үлкен
мазмұнына,
тәжірибесі,тілдік
жартысында қарым
кісініңмағынасына
еркелеткен,өзәндеткен,
ортасысөйлеуімен
арқылы келеді.
Жарым жастағы
сәбимен қарымойындар
қатынас жасай
ырғақты
қатынасқан
эмоциялы-қимылды
түрінде
отырып,
үлкен
кісі
оның
езу
тартып
күлуін,
талпынуын,
алғашқы
болады. (көбіне өлеңнің қысқа –қысқа жолдары айтылды) Сөйтіп бала
дыбыстық
әсерін
туғызады./ұшырасады.
гуілдеу, ылдырлау/.
Кейінірек
жастың
екінші
алғаш
рет көркем
әдебиетпен
Екі жастағы
кезеңде
сабақтар
жартысында
қарым
қатынасҰзақтығы
үлкен кісінің
еркелеткен,
әндеткен, ырғақты
шағын
топтармен
өткізіледі.
балалардың
белсенділігіне
сөйлеуімен
қатынасқан
эмоциялы-қимылды
ойындар
түрінде
болады.
немесе
керісінше,
балалардың
жалығу дәрежесіне
қарай
бірнеше
(көбінеон
өлеңнің
қысқа
–қысқа
жолдары
айтылды) Сөйтіп бала алғаш рет
минуттан
минутқа
дейін
құрылып
тұрады
көркем әдебиетпен ұшырасады. Екі жастағы кезеңде сабақтар шағын
топтармен өткізіледі. Ұзақтығы балалардың белсенділігіне немесе
керісінше, балалардың жалығу дәрежесіне қарай бірнеше минуттан он
минутқа дейін құрылып тұрады
2-3- жас

6. 3-4 жас

Үш және төрт жастағы кезде балалардың
тілінің жетілуі де шапшаң болады.
Бұл
жастағы
балалардың
үлкендермен
де,
құрбыларымен де қарым –қатынасқа түсуінің
негізгі
құралына
айналады.
Үш-төрт жаста сөйлеу белсенділігі әлдеқайда
күшейе түседі. Үш жаста балалардың сөз қоры
төртжарым
жастағымыңға
кезде балалардың
тілінің
жетілуі де шапшаң
бір
дейін көбеюі
мүмкін.
Үш және
болады. Бұл жастағы балалардың үлкендермен де, құрбыларымен де
қарым
–қатынасқа
түсуінің
негізгі
құралына
айналады.
Үш-төрт жаста сөйлеу белсенділігі әлдеқайда күшейе түседі. Үш жаста
балалардың сөз қоры бір жарым мыңға дейін көбеюі мүмкін.

7. 4-5 жас

4-5 жастағы бала өте қарапайым әңгіме
құрасырып, бірнеше рет тыңдалған қысқа
өлеңді еске сақтайды және қайталап айтады.
Балалар бұл кезде шағын өлеңдерді, қысқа
ертегілерді, әңгімелерді тыңдай алады және
олардың мазмұнын түсінеді. Сондықтан да
оларды
тақпақты
сақтауға,
айтуға,
4-5 жастағы
бала өте
қарапайыместе
әңгіме
құрасырып,
бірнешетаныс
рет
тыңдалғанкіаптағы
қысқа өлеңді
еске сақтайдықарауға,
және қайталап
суреттерді
сол айтады.
жайлы
Балалар бұл кезде шағын өлеңдерді, қысқа ертегілерді,
әңгімелеп
беруге
ықыласын
тудырып,
әңгімелерді тыңдай алады және олардың мазмұнын түсінеді.
қызықтырып
отырудың
Сондықтан
да оларды тақпақты
естемаңызы
сақтауға, зор.
айтуға, таныс
кіаптағы суреттерді қарауға, сол жайлы әңгімелеп беруге
ықыласын тудырып, қызықтырып отырудың маңызы зор.

8. 5-6жас

Бес – алты жас кезде балалар шығарманы
ықыластана тыңдау дағдысын, мазмұнға,
кейіпкерлерге деген өз көзқарастарын тиянақтап
айта білуді меңгереді. Оларда шығарманың
мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу
құралдары арасындағы байланысты байқау
қабілеті дамиды. Іс-әрекеттің белгілі бір түріне
қызығу тұрақтылығы пайда болады, біреулері
Бес – алты өлең
жас кезде
балалар
шығарманы
тыңдау
дағдысын,
оқуды,
енді
біреулеріықыластана
ертегі айтуды
жақсы
мазмұнға, кейіпкерлерге
дегенқабілеттері
өз көзқарастарын
тиянақтап
айта білуді
көреді. Түйсік
дамиды.
Балалардың
меңгереді. Оларда
мазмұны
мен оның бейнелеу, мәнерлеу
өздері шығарманың
жұмбақ, өлең
құрай бастайды.
құралдары арасындағы байланысты байқау қабілеті дамиды. Іс-әрекеттің
белгілі бір түріне қызығу тұрақтылығы пайда болады, біреулері өлең
оқуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік қабілеттері
дамиды. Балалардың өздері жұмбақ, өлең құрай бастайды.

9. Баланың тілінде кемшілік болса, онда тиісті педагогикалық әдіспен, мектепке келген күннен бастап оны бір қалыпқа келтірумен

Мектепте оқыған кезінде
балаға фонематикалық,
лексикалық ( сөздік)
және грамматикалық
жағынан тиісті талап
қойылса, онда олардың
тілі тез жетіледі.
Зерттеулерге қарағанда оқу процесі
үш кезеңге бөлінеді: оқушы
дыбыстармен және оны бейнелейтін
әріптермен танысатын талдау кезеңі,
біріктіру кезеңдерінде дауыстай
оқығанда дыбыстардан буын құрап,
буыннан сөз құрайды, ал талдау
біріктіру кезенінде бала шапшаң оқу
үстінде, әріптер мен тиісті
дыбыстардың әр қатынасын біліп,
оларды тез біріктіреді.
Баланың тілінде кемшілік болса, онда тиісті педагогикалық әдіспен,
мектепке келген күннен бастап оны бір қалыпқа келтірумен айналысу
қажет. Мұндай балаларды дұрыс сқйлеуге үйренетіндігіне сендірген жөн.

10.

Отбасында баланың сөйлеу әректінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл бөлінсе,
мектепке келгенде оңай хаттанып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді. Осындай балалрдың ана
тіліндегі сөздк қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Балалардың сөйлей бастаған кезден бастап оларды дұрыс, анық дәл сөйлеу алуына
ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін тәрбиелеу (бұл –
балалар пстхологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата –аналар мен тәрбиешілердің
ерекше көңіл аударатын мәселесі.
Оқушылардың тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа, кей
дыбыстарды дұрыс айтпау т.б) жою мәселесі де мұғалімдерге қатысты мәселе. Логопедтермен
тығыз байланыс жасап, профессор М.Е. Хватцевтің мұғалімдерге арнап жазған “Недостатки
речи у школьников” атты кітабында көрсетілген қағидаларды басшылыққа алу тиіс.

11.

Мектеп жасына дейінгі, яғни бес-алты жастағы кезде балалар көркем шығармаларды тұтас
алғанда тереңірек қабылдайды: сюжетті жай түсініп қана қоймайды, жарқын, бейнелі сөзді,
ертегілер мен әңгімелердің нәрін таңдай бастайды, өздерінің кейіпкерлерге деген
көзқарастарын айтады. Бес жасқа шыққанда олар сабақтарда ғана емес, одан тыс жерде де
танысқан қысқа-қысқа ойнату тақпақтарын, төрт жолдық өлеңдерді біледі. Балалар
тәрбиешінің барлық тапсырмаларын ынталы орындайды: әңгімесін кішкене жазық
фигуралармен сүйемелдей отырып, ертегіні қайта айтып шығады, белгілі ертегілерді
драмалайды, бейнеленген кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-әлпетінің
құбылысы арқылы көрсетуге, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге тырысады.
Бес–алты жасағы кезде балалар ертегіні ықыластана, назар аудара тыңдау дағдысын,
мазмұнға, кейіпкерлерге деген өз көзқарасын тиянақтап айта білуді меңгереді: оларда
шығарма мазмұны мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдарының арасындағы байланысты
байқау қабілеті дамиды. Іс әркеттің белгілі бір түріне қызығу тұрғылықтығы пйда болады:
біреулері өлең оуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік қабілттері дамиды;
балалардың өздері жұмбақ, өлең ойлап таба бастайды, белгілі ертегілерге ұқсас ертегі ойлап
шығарады. Құрбыларының қасында тапқырлық талпыныстарына және орындаушының іс
әрекетіне баға беріп қарау қалыптасады; балалар кімнің жақсы ойлап табатынын,
әңгімелейтін, жатқа оқитынын кәдімгідей бағалайды. Ауыз әдебиетінің шағын
формаларымен-жұмбақтармен, ойнату тақпақтарымен, жаңылтпаштармен, еретгілермен
танысу баланы эмоция жағынан қалыптастыру оның бейнелі ойлана білуін, шығармашылық
қиялын дамыту, сондай-ақ сөйлеу аппараттарын жетілдіру үшін, түрлі көркем сөздерме сөз
қорларын молайтуда маңызы өте зор. Жаңылтпаштарда, тақпақтарға тән дыбыс үйлесімінің
ойнақылығы баланың сөйлеу апаратын жетілдіріп оған ермек болады.әрі фонетиалық
қиындықтарды жеңуге және дыбыстарды дұрыс айту дағдысын мегеруге итермелейді.

12. Логопедия негіздері

Дыбыс айту бұзылыстарының ішінде көп кездесетін Р – дыбысының бұзылып айтылуының бірнеше түрі
бар.
- дыбыс сөзде жоқ не оның орнына дауысы дыбысты созып айтуы;
- жұмсақ таңдай мен тілшіктің ауыздан шыққан ауаның әсерімен дірілдеуі, дыбыстың тамағымен айтылуы;
- бүйірлеп айтылуы, тіл ұшы дірілдемей,тіл бүйірі ауыздан шыққан ауа екпінімен [рль] шапалақ,
қолпылдаған дыбыс шығады;
- екі еріндік [р] ауа еріннің арасынан өткен ауа арқылы дірілдейді;
- мұрынмен айтылуы – тіл арқасы мен тіл түбінің жұмсақ таңдаймен жақындасуынан шыққан ауа мұрын
жолынан өтіп, [нг] деген дыбыс шығады;
- [р] дыбысының орнына [л] айтылуы – тіл ұшының жоғары көтерілуі дірілдемей ауа тіл жанынан өтіп, [л]
дыбысы шығады (рас-лас)
- [р] дыбысының орнына [д] айтылуы. Таңдайға көтерілген тіл ұшы дірілдемейді, шыққан ауа тіспен тілдің
қабысқан тесігі арасынан шығады (рахмет-дахмет);
- [р] дыбысының орнына [г] айтылуы – тіл ұшы артикуляцияға қатыспайды, бірақ қатайып тіл арқасы
көтеріліп, жұмсақ таңдаймен қабысып ауа екпінімен ашылады [гх] деген дыбыс естіледі (раушангхаушан);
- [р] дыбысының орнына [й] айтылуы – тіл ұшы қозғалмайды, тіл ортасы көтеріліп ширап жұмсақ
таңдаймен жақындасып ауа сол қуыс арқылы өтеді (тар-тай);
- [р] дыбысының орнына [ы] айтылуы – тіл ұшы төмен түсіп ауыз қуысына қарай тартылады, тіл арты
қатайып көтеріліпжұмсақ таңдайға ығысады, ауа кедергіге ұшырамай өтеді(барам-ырам);
- [р] дыбысының орнына [в] айтылуы- тіл артикуляциясы қатыспайды, оның орнына төменгі ерін жоғарғы
тіске көтеріліп ауа арсынан өтеді (ракета-вакета).

13.

Р дыбысын қою дыбыс қоюдың ішіндегі ең қиыны. Дыбысты қою үшін жұмысты ең алдымен
артикуляциялық жаттығудан, тіл мен еріннен бастау керек. Бала тілін таңдайға көтеруге, сол күйде
ауызды сәл ашып тіл ұшын қозғауға үйрету, алға қарай тілдің дірілдеуін алу үшін қатайту. Тілдің
пішінін, тонусын өзгертіп жалпақ- жіңішке, қатайту – босаңсыту жаттығуларын жасату. Жалпақ тілді
жоғарғы ерінге жапсыра бірнеше секунд төменгі ерін, жақты қозғамай ұстау. Тілмен әртүрлі қимылдар
жасау: ерінді жалау, тілмен бетін ұрғылау, тілін ауыз бұрышына апару т.б. Тілді жоғары көтеруге
қиналса қасық сабымен не саусақпен көмектесуге болады. Тілді сору, қағу, таңдайға жапсырылған
кәмпитті
түсіру
өте
пайдалы.
Дыбыс қойылғаннан кейін оны буын, сөз, сөйлем, өлең, жаңылтпаш, мақал-мәтел, мәтін, еркін сөйлеуде
бекітіледі.

14.

1. Балаға буындап айтқызу:
Ра, ро, ры, ру
Ар, ор, ыр, ұр
- Дауыстылар арасында:
Ара, оро, ыры, ұрұ, аро, ору, ыра, ыро
- Дауыссыздармен қатар:
Тра, қра, шра, жра, дра

15.

2. Балаға сөзді аяқтауды тапсыру.
- [р] дыбысын жалғап айтуды ұсыну: қа..., со..., бо..., та..., жа..., қоңы..., қо..., тұ...,
бұ..., құ..., сұ..., сы..., то... .
[-ра] буынын жалға:
Қа..., да..., жа..., сұ..., домбы..., жази..., гита..., Ша..., о..., а..., жы... .
[- рақ ]буынын жалға:
Ба..., та..., жа..., қа..., сұ..., құ..., жы..., тұ..., шы... .
[Ыр] буынын жалға:
Бат..., сып..., қоң..., қасқ..., мам..., си..., ау..., шат... .
3. Сөзді қайтала: раушан, ракета, рахмет, риза, рұқсат, арпа, парта, тырна, торғай,
айран, дорба, сорпа, тырма, орақ.
4. Суреттерді ата: қар, қыран, тырна, қарға, торғай, ара, картоп, жапырақ, арпа,
арша, тарақ, парақ, айран, қырық, тырма, қияр, қарақат, ара, сырға, торсық.
5. Сөйлемді қайтала: 1. Марат базардан тор сатып алды. 2. Омар томар тасыды.
3. Қамбар арамен бөренені кесті. 4. Орманды Ораш суыр көрді. 5. Қырмызы
қырдан гүл терді.

16.

6. Сурет бойынша сөйлем құра: (сюжеттісуреттер) Құмар алмұрт жеді. Бауырсақ терезеден
домалап түсті. Шорман шортан ұстады. Шынарды қаздар қуды. Марат қолшатырды көтерді.
Жарас гитарада ойнады.
7. Оқу. Дәурен дорбаны көтерді. Ол базардан картоп, қияр, сарымсақ сатып алды. Дорба ауыр
болды.
8. Жатқа айту:
Балам орныңнан тұр
Қоянның түсі сұр
Сөзге мойын бұр
Қыстайтын құс-құр
Уәдеңде тұр.
***
Аққайыңдар, емендер
Қарағайлар, теректер
Жерге көрік беретін
Ағаштар бұл кемеңгер.

17.

Тырналар
Тырау-тырау тырналар
«Жем іздесең қырға бар»
Сақтанып жүр, тікен бар
Мойныңды тырналар.
Тырау-тырау тырналар
«Жем іздесең қырға бар»
Қырда бірақ, түлкі бар
Сақ болмасаң жұлмалар.
***
Қарға мен бала
Менің атым Қаррр-ға
Баррр-дым ұшып жаррр-ға
Қаррр-ным ашты, қалқам,
Іррр-імшігің баррр-ма?
Жоқ болса тұррр жаррр-да
Ол жаққа енді баррр-ма!
Іррр-імшігім баррр, баррр,
Бол қасымда қаррр-ға.

18.

Бала мектепке келгеннен бастап оқу
дағдысымен қатар жазу дағдысын да меңгере
бастайды. Жазу дағдыларының үш кезеңі бар
Бірінші кезең: әріптің элементтерін үйрену кезеңі деп аталады.
Екінші кезеңде: бала әріптік жеке элементтерді жаза білу қабілетіне ие
болады. Баланың зейіні енді біртіндеп әріп таңбаларына ауа бастайды,
оның әріп жазуға қатысатын қимыл – қозғалыстары автоматталына
түседі. Жазуға үйренудің екінші кезеңінде психологияда әріптік кезең
деп аталады.
Үшінші кезең: жазба сөйлеудің қалыптсау дәрежесін көрсететін негізгі
кезең. Мұнда оқушы өз бетімен жеке сөздерді жаза алатын халге
жетеді. Баланың зейіні енді жеке әріптерге емес, солардан құралатын
сөзге ауады.