Тритикаленің химиялық құрамы мен құрылымы

1.

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Тритикаленің химиялық
құрамы мен құрылымы
Орындаған: Әлімбай Қ.
Қабылдаған: Нурмат Д.
Тобы: ТЗ 16-11

2.

Тритикале-бидай
(Triticum)
қара
бидаймен(Secale)
будандастырылып жасаған алғашқы астық дақылы. Екі түрлі
ботаникалық тектердің хромосомалық кешендерін біріктіру
арқылы адам егіншілік тарихында алғаш рет жаңа ауыл
шаруашылығы мәдениетін синтездей алды, ол мамандардың
пікірінше, жақын болашақта жетекші дәнді дақылдардың бірі
болады, сондай-ақ жасыл азыққа өсірілетін болады.

3.

Тритикале дәнінің морфологиясы ата-аналық түрлерге ұқсас.
Мәселен, астық тритикале ата-анасының белгілерін біріктіреді. Бұл
әдетте бидай дәніне қарағанда ұзын(10-12 мм) және қара бидай
дәніне қарағанда кең (3 мм дейін).Көбінесе тритикале дәнінің
ұзындығы шамамен 11мм. Бидай мен қара бидай дәндеріне ұқсас,
ол екі шығыңқы щетканың арасына, сондай-ақ шетінде ашытқы
мен ұрығы бар. Тритикале таралуына кедергі келтіретін негізгі
кемшіліктердің бірі-астықтың нашар қасиеттері. Кейбір дәндерде
хохолк пен ұрықтың арасында тритикаль бар болуы мүмкін. Бұл
ретте крахмалды дәндер, әсіресе алейрондық қабат және борозд
аймағында бұзылады. Нәтижесінде піскен астық нашар
орындалған, шіріген.

4.

Тритикале дәні әдетте сарғыш-қоңыр, бірақ бұл жиі сыртқы
бойлық қабықтың қыртыстарымен және қабыршықтарымен бүркіледі,
олар астықтың өзінің сыртқы көрінісінен едәуір көңіл бөледі.Тритикале
дәнінің жеміс қабығы 2-10 мкм радиусы әжімдердің көптігі бар, 2-4
мкм конус тәрізді және диаметрі 4-10 мкм сферикалық формадағы
тереңдіктермен дамыған беті бар, олар бидай мен қара бидаймен
салыстырғанда тритикале бетін едәуір арттырады. Жеміс және
тұқымдық қабықшалардың бойлық және көлденең кесінділерін және
алейрондық қабаттарды қарау кезінде көлемі 2-10 мкм болатын
көптеген қуыстар анықталды. Жеміс қабығы тұқымға тығыз араласады.
Олардың арасында ені 0,2-4 мкм болатын тесіктер бар. Алейрондық
қабаттың жасушалары көлденең кесіндіде дұрыс емес, ал бойлық
кесіндіде дұрыс геометриялық пішінге ие. Жасушалардың ішінде арасы
ені 0,5-1,5 мкм болатын алейрондық дәндер көп болады.

5.

Тритикале өнімнің өнімділігі, қоректік құндылығы және
басқалары сияқты бірқатар маңызды көрсеткіштер бойынша бұл
дақыл әлемнің көптеген ауыл шаруашылығы аудандарында екі атаанадан асып түседі, ал қолайсыз топырақ-климаттық жағдайларға
және аса қауіпті ауруларға төзімділігі бойынша бидайдан асып
түседі.Ақуыздың құрамы бойынша дән тритикале тек қара бидайдан
ғана емес, бидайдан да, оның астығы мен лизинінен де (16-20% - ға)
көп.Тритикаленің басқа қасиеттеріне оның топырақтың әр түрлі
түрлеріне бейімделуін жатқызуға болады. Ол барлық топырақтарда,
оның ішінде қышқыл және қайта тегістелген жерлерде
өседі.Өсімдіктер тритикале нанға тән көптеген ауруларға төзімді. Іс
жүзінде ол ұнды шық, қатты және тозаң бастары, қоңыр тотық
зақымдамайды.

6.

Тритикалға тән кемшіліктерге мыналар жатады:
өнімділіктің жылдар бойынша үлкен түрленуі,
астықтың тамырға өрлеуіне және өсуге бейімділігі,
сондай-ақ астықтың кейбір формаларында тритикале
орындалуының әлсіздігі,
оның кеш пісуі,
қар көгеруі
тамыр шіруімен күшті зақымдануы.
Аталған кемшіліктерді селекция арқылы жоюға боладыөнімділігі жоғары потенциалы бар тритикале жаңа сорттарын
жасау, тұрақты өрмелеу және астық өсіру, жақсы төзімділігі және
неғұрлым қысқа вегетациялық кезеңі бар.Тритикале топыраққа
қойылатын талап бойынша бидай мен қара бидай арасында
аралық орын алады, ол үшін ең жақсы болып 1 м тереңдікте
теңіз немесе құм төселген жеңіл және орташа көмірлі топырақ
болып табылады.

7.

Тритикале құрамында: су - 14,0%, ақуыз - 12,8%,
көмірсулар -68,6%, майлар - 1,5%, талшық - 3,1% және күл 2,0% бар.
Эндосперм тритикале құрамында: суда еритін ақуыздар
26-28%, тұз еритін - 7-8%, спирт еритін - 25-26% және сірке
қышқылында еритін ақуыздар 18-20%.

8.

Аминокислоты
Цельномолотая мука
пшеницы
Тритикале
Лизин
17,9
19,6
Валин
27,6
24,2
Лейцин
45,0
41,7
Изолейцин
20,4
18,7
Метионин
9,4
6,0
Треонин
18,3
19,6
Триптофан
6,8
6,3
Фенилаланин
28,2
28,6
Цистин
15,9
7,9
Терозин
18,7
19,5
Аргинин
28,8
38,2
Гистидин
14,3
13,3
Аланин
22,6
25,8
Аспарагиновая
кислота
30,8
41,6
Глютаминовая
кислота
186,6
152,8
Глицин
25,4
26,5
Пролин
62,1
52,1
Серин
28,7
25,0

9.

Қорытынды
Тритикалеқұндылығы өте жоғары дақыл болып табылады.
Ол ауылшаруашылығында жақсы өніп беріп, тағам
өндірістерінде ерекше орын алса, ал тағамдық құндылығы
жөнінен жоғары деп саналады.Тритикале дақылын өсіру
біздің елімізде жылдан жылға қарқын алып келеді, болашақ
технологтар триьикале сапасын одан әрі жақсартып, мол
өнім алуға септігін тигізеді деген ойдамын.

10.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Дәрістер жинағы. Дәріскер Оңғарбаева Н.О.
2. Ғаламтор желісі
3. Википедия порталы