Leksykografia historyczna. Słowniki historyczne języka polskiego i słowniki historycznej (dawnej) polszczyzny. (Wykład 5)

1. dr hab. Alina Kępińska, prof. UW Wykład 5. Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego

Leksykografia historyczna.
Słowniki historyczne języka polskiego
i słowniki historycznej (dawnej)
polszczyzny

2. Bibliografia:

• Słowniki dawne i współczesne. Internetowy przewodnik edukacyjny,
red. Mirosław Bańko, Magdalena Majdak, Maciej Czeszewski,
Warszawa 2011, www.leksykografia.uw.edu.pl
• Urbańczyk Stanisław, Słowniki i encyklopedie, ich rodzaje i
użyteczność, wyd. 3 poszerz., Kraków 1991 lub wydania
wcześniejsze; pierwsze: Wrocław 1967.
• Piotrowski Tadeusz, Słowniki języka polskiego, [w:] Współczesny
język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław 1993, s.
571-588.
• Piotrowski Tadeusz, Zrozumieć leksykografię, Warszawa 2002.
• Żmigrodzki Piotr, Słowo – słownik – rzeczywistość, Kraków 2008.
• Żmigrodzki Piotr, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice
2003.

3. Wybrana literatura uzupełniająca:

• Majdak M., Słownik warszawski: koncepcja – realizacja –
recepcja, Warszawa 2008.
• Matuszczyk B., Słownik języka polskiego S.B. Lindego.
Warsztat leksykografa, Lublin 2006.
• Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, Warszawa
1974 (lub wyd. następne): rozdziały o słownikach w dobie
średniopolskiej i staropolskiej, czyli: części II rozdz. 13.6.
Słowniki, cz. III rozdz 7.6. Słowniki;
• Walczak B., Zarys języka polskiego, wyd. 2 popr., Wrocław
1999 (lub wyd. następne): analogiczne rozdziały
poświęcone słownikom
• W. Kuraszkiewicz, Wyrazy polskie w Słowniku łacińskopolskim Jana Mączyńskiego, Warszawa 1963 (wstęp)

4. Leksykografia

• Leksykografia zajmuje się teorią i praktyką zestawiania słowników,
konwencjami zastosowanego w nich doboru i objaśniania haseł, które w
dużej mierze zależą od przyjętych przez leksykografa teorii
językoznawczych.
• Powszechnie sytuuje się ją w lingwistyce stosowanej, w dziale
językoznawstwa.
• Odróżnia się:
• teorię leksykograficzną, badającą podstawowe problemy
metodologiczne, jakie napotyka badacz w pracach nad słownikiem
(inaczej metaleksykografia, także leksykografia teoretyczna)
• i praktykę leksykograficzną polegającą na zestawianiu słowników
(inaczej leksykografia praktyczna).
• Tadeusz Piotrowski traktuje leksykografię jako część kultury
humanistycznej, ze względu na jej powiązania z kulturowymi prądami
różnych epok historycznych. Autor rozpatruje ją jako przynależną do
szeroko rozumianych nauk o kulturze.
• Definicja leksykografii ze Słownika języka polskiego PWN, Warszawa
1979:
Leksykografia - gałąź wiedzy zajmująca się metodami i techniką
opracowywania słowników; opracowywanie słowników; słownikarstwo.

5. Słownik

• „Słownik można zdefiniować jako uporządkowany zbiór
słownictwa jednego lub więcej niż jednego języków.
• Słownictwo zaś da się określić jako zbiór (najczęściej
leksykalnych) jednostek językowych.
• Słownik najczęściej podaje opis tych jednostek. (…)
• Słownik nie jest tekstem ciągłym, ale składa się z wielu
mniejszych tekstów.
• Każdy taki tekst stanowi blok informacji – tzw. hasło – ma swój
tytuł nazwany wyrazem hasłowym lub nazwą hasła.
• Hasło z kolei także składa się z bloków informacji, zwanych
częściami hasła.
• Tę część hasła, która zawiera definicję (lub inne określenie
znaczenia), będziemy w sposób uproszczony nazywać
znaczeniem”.
Piotrowski, Słowniki języka polskiego, s. 571

6. Makro- i mikrostruktura słownika

• Sposoby prezentowania informacji w słowniku to jego:
makrostruktura (struktura doboru i uporządkowania
wszystkich haseł w słowniku) i mikrostruktura (odnosząca się
do uporządkowania części wewnątrz hasła).
• Makrostruktura (dobór i układ artykułów hasłowych)
obejmuje: zasady doboru materiału leksykalnego (dobór
haseł), liczebność i układ haseł, zasady hasłowania
(homonimia i polisemia, odesłania)
• Mikrostruktura (zasady opisu) to budowa artykułu hasłowego:
sposób podania artykułu hasłowego, zakres i sposób podania
informacji gramatycznej, kwalifikatory, definicje (ich typy),
ilustracja materiałowa (cytaty – skąd pochodzą, czy i jak są
zlokalizowane), układ kolejnych znaczeń, etymologia wyrazu.

7. Makrostruktura słownika

• Makrostruktura słownika to inaczej baza konceptualna lub ogólna idea
słownika.
• Jest pochodną określenia adresata słownika i ukierunkowania go na
określonego odbiorcę.
• Makrostruktura słownika to także dobór źródeł słownika, ustalenie bazy
(korpusu) tekstów.
• Makrostrukturę dzieła leksykograficznego tworzy się, podejmując trzy
podstawowe decyzje:
– o objętości danego słownika,
– o cechach zarówno typowych tylko do danego słownika, jak i wspólnych
z innymi słownikami; a jeśli wspólnych – to podjęcie decyzji o wyborze
metody kompilacji słownika w odwołaniu do innych słowników,
– o ogólnych zasadach definiowania haseł słownikowych.
• Makrostruktura słownika to ponadto wzajemny układ jego artykułów
hasłowych (alfabetyczny, gniazdowy lub pojęciowy).

8. Mikrostruktura słownika

Mikrostruktura słownika to sposób definiowania haseł w danym
słowniku, czyli inaczej budowa haseł słownikowych.
Mikrostruktura wszystkich haseł w jakiejś części powinna być do
siebie podobna, zorganizowana według tego samego zestawu
pewnych, z góry ustalonych, zasad.
Mikrostruktura to także dobór i wykaz kwalifikatorów, a także
sposobu i kolejności podawania informacji w haśle.
To również dobór sposobów egzemplifikacji hasła, podawania (lub
nie) metryczki cytatu (jego lokalizacji).
Żmigrodzki (2003:52): „Mikrostruktura słownika to wewnętrza
struktura artykułu hasłowego, a więc wyodrębnienie jego
obowiązkowych składników (mogą one być różne w zależności od
typu opisywanych faktów językowych), określenie ich kolejności i
sposobu realizacji”.

9. Artykuł hasłowy, inaczej hasło

• to pojedyncza, wyodrębniona graficznie
jednostka opisu słownikowego, rozpoczynająca
się od wyrazu hasłowego i stanowiąca
sekwencję ściśle określonych elementów.
• Słownik to właśnie zbiór artykułów hasłowych ,
ułożonych w określonym porządku”. Żmigrodzki
(2003:52-53).

10. Rodzaje definicji – ze względu na ich strukturę

• Typ definicji zależy od rodzaju słownika, od przyjętej
koncepcji badawczej gromadzenia i opisu haseł, od
objętości słownika i projektowanego jego adresata.
• Wyróżnia się sześć podstawowych typów definicji:
1. realnoznaczeniowa – podaje znaczenie danego
wyrazu w oparciu o najlepszą wiedzę – bądź naukową,
bądź potoczną (w zależności od przyjętej teorii naukowej),
2. zakresowa – wskazuje na zakresu występowania
terminu, zwykle dotyczy wyrażeń ekspresywnych, np.
dziadzisko <<pogardliwie, czasem z odcieniem politowania
o mężczyźnie>>,

11. Rodzaje definicji (2)

3. strukturalno – znaczeniowa – dotyczy wyrazów
motywowanych, zawiera podstawę słowotwórczą (lub odwołuje
sie do niej), określa rodzaj relacji między derywatem, a wyrazem
motywującym, np. matkować <<występować w roli matki>>
4. strukturalna – nie określa relacji między derywatem a
wyrazem podstawowym, wskazuje bardzo ogólnie na wyraz
podstwowy i zmianę kategorii części mowy np. rzeczowniki
odczasownikowe -anie, -enie, -cie, np. pukanie <<forma
rzeczownikowa czas. pukać>>,
5. gramatyczna – spójniki i inne wyrazy synsemantyczne,
które nie posiadają samodzielnego znaczenia, np. lub <<spójnik
wyrażający możliwą wymienność albo wzajemne wyłączanie się
części zdania >>
6. synonimiczna – w definicji występują wyrazy
bliskoznaczne, np. rozrzutnik <<człowiek rozrzutny,
marnotrawca, utracjusz>>, częsta zwłaszcza w definiowaniu
przymiotników, np. beznamiętny <<obojętny, bezstronny>>.

12. Zależność miedzy przyjętą koncepcją słownika a typem definicji

Zależność definicji od przyjętej koncepcji słownika najbardziej widać w
definicji realnoznaczeniowej.
• Definicje realnoznaczeniowe:
• Definicja scjentystyczno-encyklopedyczna – definicja naukowa, równościowa,
podporządkowana celom taksonomicznym, tj. naukowej klasyfikacji przedmiotów
i zjawisk rzeczywistości. Ograniczenie liczby cech w definiensie do cech
koniecznych i wystarczających do jednoznacznego wyodrębnienia. W definicji
taksonomicznej hierarchiczna, podporządkowana logicznej kategoryzacji
kolejność: najpierw cechy utożsamiające (genus proximum), potem odróżniające
(differentia specifica).
• Definicja kognitywna (od łac. cognosco ‘poznaję’) – oparta na potocznej wiedzy
o świecie, zdająca sprawę z treści poznawczych utrwalonych w języku oraz
sposobu strukturyzowania tych treści przez język. Uwzględnia fasety (kolejne
kategorie, według których uporządkowane są treści w rozbudowanej definicji;
kolejne składniki definicji):
Kategoria nadrzędna,
Wygląd i inne cechy,
Działanie, czas i miejsce działania,
Pochodzenie: z czego pochodzi przedmiot hasłowy oraz co pochodzi od przedmiotu
hasłowego,
• Kolekcje: z jakimi innymi przedmiotami przedmiot współwystępuje w jednym miejscu i czasie
na zasadzie pełnienia jakiejś wspólnej funkcji, i in.

13. Kwalifikatory

Kwalifikatory wnoszą informację pragmatyczną, tj. informują o zakresie
stosowania danej nazwy
Zakresy kwalifikatorów nie powinny zachodzić na siebie.
Rozróżniamy kwalifikatory:
terminologiczne (specjalistyczne), np. biol., chem., fiz., mat. i in.,
społeczno-środowiskowe (słownictwo nieoficjalne, grup społecznych), np.
dzien., stud., ucz., przest., biur., urz. i in.,
geograficzne (związane z terytorialnym podziałem): gwarowe,
regionalne, dialektalne,
chronologiczne (charakteryzują słownictwo ze względu na zakres
używania), np. dawne (sprzed 150 – 200 lat), przestarzałe, archaizmy,
ekspresywne (nacechowane emocjonalnie, nienaturalne, stosunek do
desygnatu), np. wulg., pieszcz., emocj. i in.,
frekwencyjne (ukazują częstotliwość), np. rzad., powsz.
Zdaniem P. Żmigrodzkiego kwalifikatory odnoszące się do pojęć z
zakresu: religii, mitologii, sportu można włączyć do społeczno –
środowiskowych.

14. Układ haseł

W typowym słowniku hasła są ułożone w porządku alfabetycznym, czyli a
fronte.
Przeciwieństwem porządku a fronte jest układ a tergo, czyli odwrócony
porządek alfabetyczny, w którym o kolejności wyrazu decyduje najpierw
ostatnia litera, następnie przedostatnia itd. Taki układ przydatny jest
zwłaszcza badaczom słowotwórstwa.
Tylko układ a fronte zawiera definicje, w układzie a tergo są rejestrowane
wyłącznie wyrazy hasłowe słownika.
Tylko w słownikach internetowych można wybrać sposób oglądu haseł,
wybierając najpierw indeks: a tergo lub a fronte; tak np. w Elektronicznym
słowniku języka polskiego XVII I XVIII wieku, http://sxvii.pl
Do tradycyjnych słowników papierowych hasła w układzie a tergo dołączane
są w postaci indeksu a tergo.

15. Słowniki historyczne polszczyzny – dwu- lub trójjęzyczne

Tylko wzgląd na porządek chronologiczny powstawania słowników
decyduje o wzmiance o pierwszym dużym, alfabetycznym drukowanym
słowniku, którym jest: J. Mączyński, Lexicon latinopolonicum, Królewiec
1564
Swoisty słownik „odwrócony” tego słownika to indeks wyrazów polskich:
Władysław Kuraszkiewicz, Wyrazy polskie w słowniku łacińsko-polskim
Jana Mączyńskiego, cz. 1. A – O, cz. 2. P – Z, Wrocław 1962-1963.
Badacz dawnej leksyki koniecznie powinien uwzględniać XVII i XVIIIwieczne słowniki:
G. Knapiusz, Thesaurus polono-latino-graecus, cz. 1, Kraków 1621.
M. A. Trotz, Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemieckofrancuski z przydatkiem przysłow potocznych, przestrog
gramatycznych, lekarskich, matematycznych, fortyfikacyjnych,
żeglarskich, łowczych i inszych naukom przyzwoitych wyrazow, t. 3,
Lipsk 1764.

16. Słowniki historyczne na stronach internetowych: słowniki wielojęzyczne

• Jan Mączyński, Lexicon latino-polonicum, Królewiec 1564:
http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=23849
• Grzegorz Knapski,Thesaurus latino-polono-graecus,
Kraków 1621:
http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/Knapski/Knapski_Dj
Vu/
• Michał Abraham Trotz, Nowy dykcjonarz, to jest mownik
polsko-niemiecko-francuski, Lipsk 1764:
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=802&dirids=1
• http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?
id=7138&from=publication

17. Słowniki historyczne polszczyzny - jednojęzyczne

Słowniki historyczne polszczyzny jednojęzyczne
• Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 1-6,
Warszawa 1807-1814; wyd. 2, poprawne i pomnożone, Lwów
1854-1860 (w oprac. Augusta Bielowskiego).
• Słownik języka polskiego, wydany staraniem i kosztem
Maurycego Orgelbranda, t. 1-2, Wilno 1861, tzw. wileński;
dzieło zbiorowe, autorzy: Aleksander Zdanowicz, Michał
Bohusz Szyszko, January Filipowicz, Walerjan Tomaszewicz,
Florjan Czepieliński i Wincenty Korotyński, z udziałem
Bronisława Trentowskiego.
• Karłowicz Jan, Kryński Adam Antoni, Niedźwiedzki
Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1900
– 1927, tzw. warszawski.

18. Słowniki historyczne języka polskiego na stronach internetowych

• Bogumił Samuel Linde, Słownik języka polskiego, t. 1-6,
Warszawa 1807-1814: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?
id=12850&from=publication
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-lindego/
• Maurycy Orgelbrand (wyd.), Słownik języka polskiego, t. 1-2,
Wilno 1861, tzw. słownik wileński:
http://eswil.ijppan.krakow.pl/index.php
• Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław
Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego , t. 1-8, Warszawa
1900-1927, tzw. słownik warszawski:
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?
id=236&dirds=1&tab=3
• http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-warszawski/

19. Słowniki historycznej polszczyzny, tj. współczesne słowniki rejestrujące dawną polszczyznę

Słownik staropolski, pod red. Stanisława Urbańczyka, t. 1-11, Wrocław 1953 – 2002.
http://www.rcin.org.pl/publication/39990
Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. Marii Renaty Mayenowej (obecnie: Krzysztofa
Mrowcewicza), t. 1. A – Bany – t. 36. Rozat – Roztyrknąć, Wrocław 1966 – Warszawa
2012.
http://kpbc.umk.pl/publication/17781
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/
Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, pod red. Krystyny Siekierskiej, t.
I. A, Kraków 1999 – 2004. Obecnie pod kier. W. Gruszczyńskiego na stronie www:
http://sxvii.pl.
W internecie jest już też dostępna kartoteka do tego słownika: Kartoteka Słownika
języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku http://www.rcin.org.pl/publication/20029

20. Słowniki idiolektalne, tj. słowniki zawierające słownictwo danego pisarza

Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, red. M. Kucała,
t. I-V, A-Ż, wraz z indeksem a tergo, Instytut Języka
Polskiego PAN, Kraków 1994-2012,
niektóre tomy na www.rcin.org.pl oraz na www.europeana.eu
Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. nacz. Halina
Koneczna, Witold Doroszewski, t. I – II, Wrocław 1965 –
1973.
Słownik języka Adama Mickiewicza, pod red. Konrada
Górskiego i Stefana Hrabca, t. I – XI, Wrocław 1962-1983.

21.

Słowniki historyczne polszczyzny,
tj. słowniki powstające w różnych
okresach

22. Grzegorz Knapski, Thesaurus polono-latino-graecus, Kraków 1621

Grzegorz Knapski, Thesaurus polonolatino-graecus, Kraków 1621
• Słownik jezuity Grzegorza Knapiusza to pierwszy wielki
słownik z wyrazami polskimi na pierwszym miejscu,
ułożonymi alfabetycznie, a dopiero potem ich
odpowiednikami łacińskimi i greckimi.
• Zawiera ok. 50 tys. haseł
• Charakteryzuje go staranny dobór haseł, ze względu na:
– czystość i rodzimość słownictwa,
– przynależność wyrazów do ogólnopolskiego języka literackiego,
– przyzwoitość.
• źródła literackie, m.in.: Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki,
Jakub Wujek, Piotr Skarga.
• Dostępny na stronie internetowej:
http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/Knapski/Knapski_DjV
u/

23. Dlaczego Thesaurus polono-latino-graecus jest przyzwoity, ale nie do końca

• Knapiusz we wstępie tłumaczył obecność w słowniku
niektórych wulgaryzmów:
„Zebrałem prawie wszystkie używane wyrazy polskie, z
wyjątkiem sprośnych i plugawych. Te jednak, ponieważ są
one potrzebne (jak choćby przy sakramencie Pokuty) i nie
są na tyle ukryte, ażeby nie były zastępowane niekiedy
przez młodzież jeszcze haniebniejszymi nazwami, podałem
tu wyrażone jakimś przyzwoitym słowem albo peryfrazą,
aby w ten sposób młodzież odciągnąć od gorszych i abym
nie zostawił dzieła niepełnego. Należy dodać, że tak czynią
wszyscy autorzy słowników, a nawet tłumacze Pisma św.”

24. Budowa hasła w słowniku Knapiusza

• Słownik Grzegorza Knapiusza jest słownikiem
trójjęzycznym, co narzuca budowę hasła.
• Ze względu na obce odpowiedniki odrębnymi hasłami są
nie tylko pojedyncze wyrazy, ale także całe wyrażenia.
• Obok przykładowego hasła Mocny (i jego odpowiedników:
łacińskiego i greckiego) pojawią się zatem hasła w postaci
frazeologizmów, niekoniecznie o stałym charakterze, jak:
Mocny w rękach,
Mocny, krzepko na miejscu stojący, nieruchomy, stały
Mocny jestem
(wraz z odpowiednikami łacińskim i greckim).

25. Przykładowe hasło z Thesaurusa

26. Słownik Knapskiego

27. Słownik Michała Abrahama Trotza

Nowy dykcyjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, cz. 3, Lipsk 1764
niewiele ponad 3 tys. szpalt, ok. 45 000 haseł,
wiele nowości, mianowicie:
▫ numerowanie znaczeń (od najważniejszego do rzadkich i drugorzędnych) w obrębie
artykułu hasłowego,
▫ zastosowanie nowoczesnych kwalifikatorów, sygnalizowanych kursywą,
umieszczanych w stałym miejscu artykułu hasłowego. Są to kwalifikatory
chronologiczne, wskazujące skrótem obs (od łac. obsoletum) na słowa „stare,
niezwyczayne”, a także stylistyczne, np. wskazujące na „słowa podłe, karczemne”
skrótem vulg (od łac. vulgare). Przełom w zakresie kwalifikowania wyrazów stanowi
wprowadzenie około 20 kwalifikatorów terminologicznych, choć w poprzedzającym
słownik wykazie o tytule Wykład znakow i abrewiacyy są uwzględnione tylko dwa,
mianowicie: archit. i aritm., czyli architektoniczny i arytmetyczny. Wśród kwalifikatorów
terminologicznych występujących na kartach słownika są jednak takie, jak przykładowe
géom. czy gram.
▫ różny krój czcionki w ramach haseł: antykwa – dla hasła głównego, kursywa –
dla podanych w ramach danego hasła stałych użyć, osobno wyodrębnionych w główce.
Zachowanie dawnego sposobu podawania czasownika: w główce jako podstawowa
forma 1 os. lp. cz. teraźniejszego, np. czytam.
Dostępny: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=802&dirids=1

28. Trotz – przykładowe hasła rzeczownikowe czasownikowe

29. Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego, t.1-6, Warszawa 1807-1814

Słownik języka polskiego Lindego jest pierwszym wielkim słownikiem języka
polskiego (nie wielojęzycznym), choć
zawiera liczne odpowiedniki obce, z wielu języków, zwłaszcza z języków
innosłowiańskich i niemieckiego; stanowią one jednak integralną część
hasła.
Oparty jest na materiale z około 800 druków – od połowy XVI do początków
XIX wieku, ok. 400 autorów
Zawiera ok. 60 tys. haseł, w tym ok. 2000 nazw własnych
Ma układ alfabetyczno-gniazdowy, co oznacza, że „hasła, choć umieszczone
w kolejności alfabetycznej, zgrupowane są w duże akapity, które tworzą
grupy leksykalne powiązane etymologicznie”
(Piotrowski, s. 572)
Zawiera niezbędną informację gramatyczną, objaśnienie znaczenia wyrazu
hasłowego oraz liczne przykłady jego użycia
Wyrazy są opatrzone stosunkowo nielicznymi kwalifikatorami, z których na
uwagę zasługują kwalifikatory graficzne, tzw. asteryski, czyli gwiazdeczki:
jedna oznacza archaizmy, dwie – poetyzmy.
Wszystkie znaczenia są ilustrowane cytatami, a każdy cytat jest opatrzony
skrótem nazwiska autora, tytułu dzieła i numerem strony (w praktyce nie
zawsze wszystkie te elementy występują; są też błędy w lokalizacji).
Dostępny w internecie:
http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=12850&from=publication
lub
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-lindego/

30. Ilustracje z: A. Dąbrowska, Język polski. A to Polska właśnie, Wrocław 2005

Samuel Bogumił Linde
oraz herb Słownik
i medal otrzymane
za pierwszy
Słownik języka polskiego

31. Strona tytułowa t. 1 słownika Lindego, wyd. 2

W latach 1854-1860 wyszło we
Lwowie wydanie drugie, poprawione i
pomnożone, dzieła Lindego w
opracowaniu Augusta Bielowskiego

32. Źródła słownika Lindego

Wykaz źródeł do Słownika
języka polskiego, w którym
każde dzieło poprzedzone było
jemu właściwym skrótem, był
istotny, bo Linde opatrywał
cytaty metryczką w postaci
tychże skrótów.

33. Skróty i kwalifikatory w słowniku Lindego (1)

34.

Skróty i kwalifikatory w słowniku Lindego (2)

35. Strona ze słownika Lindego

36. Hasło ze słownika Lindego

37. Słownik wileński

• W 1861 r. w Wilnie, staraniem i nakładem Maurycego
Olgerbranda, ukazał się podręczny dwutomowy Słownik
języka polskiego, dzieło zbiorowe grupy uczonych i
literatów wileńskich: Aleksandra Zdanowicza, Michała
Bohusza Szyszki, Januarego Filipowicza, Waleriana
Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i Wincentego
Korotyńskiego, od miejsca wydania nazywany
słownikiem wileńskim (SWil).
• Dostępny w internecie:
http://eswil.ijp-pan.krakow.pl/index.php

38. Słownik wileński – zawartość

• Ok. 110 tys. haseł.
• podstawą zasób haseł słownika Lindego,
uzupełniony wyborem słów z nowych dzieł.
• szczególnie wiele: zapożyczeń, wyrazów
potocznych, regionalizmów (zwanych przez autorów
prowincjonalizmami), zwłaszcza kresowych, oraz
terminologia naukowa, techniczna i zawodowa.
• pomijana ścisła dokumentacja filologiczna użycia
wyrazu, jedynie część wyrazów opatrzona jest
przykładami z dzieł drukowanych, literackich czy
naukowych, ale bez podania źródła.
• Wynika to z założenia słownika: słownik ma
charakter słownika podręcznego (nie naukowego).

39.

Słownik wileński

40. Hasła w SWil

41. Jan Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1900-1927

• Słownik języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W.
Niedźwiedzkiego, od miejsca wydania nazywany jest słownikiem
warszawskim (w skrócie SW).
• Zasób wyrazowy to ok. 270 tys. haseł; do dziś jest to
najobszerniejszy słownik.
• Zasób słownika uwzględnia materiał ze Słownika Lindego i
Słownika wileńskiego, a ponadto zabytki językowe średniowiecza i
pierwszej połowy XVI wieku (nieuwzględnione przez Lindego) oraz
piśmiennictwo dziewiętnastowieczne, a także wyrazy gwarowe,
żargonowe itp.
• wiele wyrazów wprawdzie możliwych, ale faktycznie nigdzie nie
zaświadczonych, jak niektóre zdrobnienia, zgrubienia, czasowniki
przedrostkowe itp.
• Dostępny w internecie:
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=236&dirds=1&tab=3
lub
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-warszawski/

42. Hasła w słowniku warszawskim

• „Struktura hasła oparta jest nie na historycznym
rozwoju znaczenia wyrazu, lecz na logicznych
powiązaniach między znaczeniami porządkowanymi w
kolejności od konkretnego do abstrakcyjnego i od
najczęstszego do rzadszych, czyli tych, których używa
się w ograniczonych kontekstach.
• Stosunkowo niewiele uwagi poświęcono etymologii i
zagadnieniom gramatycznym.
• Cytaty ilustrujące znaczenia nie są dokładnie
zlokalizowane, sygnowane są jedynie nazwiskiem
autora.
• Znaczeń najczęściej nie definiuje się, ale opisuje za
pomocą ciągów synonimów. Jest to sposób bardzo
rozpowszechniony w praktyce leksykograficznej”.
Piotrowski, op. cit, s. 576

43. Charakter słownika warszawskiego

• „Na tle kultury polskiej „słownik warszawski” można określić
jako dzieło „pozytywistyczne” w dwu znaczeniach tego
terminu” (…)
po pierwsze:
• Był słownikiem mającym służyć celom dydaktycznym. „Jak
wcześniejszy słownik Lindego, „słownik warszawski” miał za
zadanie ukazać całe bogactwo języka polskiego oraz
rozszerzyć zasób słownikowy jego użytkowników.
po drugie:
• „W szerszym znaczeniu – wyrazu „pozytywizm” używa się
jako terminu filozoficznego. „Słownik warszawski” był
pozytywistyczny w tym sensie, że kładł nacisk na takie
cechy opisu naukowego, jak kompletność zbioru faktów
naukowych i (umiarkowany) nie normatywizm. Z tego
punktu widzenia wszystkie wielkie słowniki jednojęzyczne
są pozytywistyczne”
Piotrowski, op. cit, s. 576

44.

45.

Kwalifikatory i źródła SW
Szczególny rodzaj
kwalifikatorów dawnego
typu stanowią
kwalifikatory graficzne
poprzedzające hasło

46.

Strona z SW

47. Hasło w Słowniku warszawskim

48. Witold Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. 1-11, Warszawa 1958-1969

Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego „miał programowo
nawiązywać do słownika Lindego, nie zaś do „słownika warszawskiego”.
Od czasu Doroszewskiego „słownik warszawski” uchodzi za modelowy
przykład złej roboty leksykograficznej. (…)
Zebrano około 6 500 000 fiszek z cytatami z 3200 publikacji, z nich powstało
około 130 000 haseł.
Ramy czasowe obejmowały okres od drugiej połowy wieku XVIII do lat
sześćdziesiątych wieku XX, przy czym słownictwo początku tego okresu
opisywano bardzo wybiórczo.
Pod pewnymi względami SJPD jest pierwszym nowoczesnym słownikiem
współczesnego języka polskiego. (…)
Nowoczesny w SJPD jest przede wszystkim zapis dokumentacyjny –
precyzyjny i wiarygodny. (…)
W porównaniu z wcześniejszymi słownikami polskimi SJPD ma także
przejrzysty układ hasła.
Zupełnym novum była informacja gramatyczna opracowana przez Jana
Tokarskiego (…) Po raz pierwszy słownik polski podawał informację służącą
do utworzenia wszystkich form fleksyjnych wyrazów odmiennych”
Piotrowski, op. cit, s. 578
http://doroszewski.pwn.pl/
Indeks a tergo do SDor:
ftp://ftp.mimuw.edu.pl/pub/users/polszczyzna/a_terDor/

49. Naukowy i normatywny charakter SDor

• „Według teorii Doroszewskiego, najwłaściwszym opisem
znaczenia jest definicja realnoznaczeniowa, która opisuje nie tyle
znaczenie wyrazu, ile świat zewnętrzny.
• Miarą prawomocności sądów o świecie była dla Doroszewskiego
nauka.
• Naukowe opisy, uznane za miarę prawomocności sądów o
świecie a włączane do definicji, miały informować użytkownika o
osiągnięciach nauki. (…)
• Doroszewski podkreślał, że najważniejszym założeniem jego teorii
jest normatywność.
• Zgodnie z tym założeniem, leksykograf dokonuje wyboru
słownictwa, jakie ma znaleźć się w słowniku.
• Doroszewski reprezentował pogląd, że należy wybierać te wyrazy,
które będą używane w przyszłości.
• Wybór zależy od społecznej ważności wyrazów.
• Stąd SJPD pomijał np. liczne wyrazy potoczne jako efemeryczne i
nie włączał wulgaryzmów, jego zdaniem niepożądanych”
Piotrowski, op. cit, s. 579

50. Definicje w Słowniku języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego (SDor) i Innym słowniku języka polskiego, red. M. Bańko (ISJP)

Wróbel «Passer, mały ptak z rodziny
łuszczaków (Fringillidae), z rzędu
wróblowatych; w Polsce znany wróbel
domowy, żyjący blisko domostw w miastach
i wsiach i wróbel mazurek zamieszkujący
brzegi lasów środkowej Eurazji». ∆ Strach
na wróble «kukła stawiana w ogrodzie, w
polu dla odstraszenia wróbli robiących
szkody».
◊ fraz. pot. Stary wróbel «człowiek
doświadczony, wyrobiony życiowo; wyga».
∆ O czymś wróble (na dachu) świergoczą
(daw. także: świstają) «coś jest publiczną
tajemnicą, wszyscy już o tym wiedzą».
◊ przysł. Słówko wyleci wróblem, a wraca
wołem. Lepszy wróbel w ręku niż gołąb na
sęku (na dachu).
1. Wróbel to mały, ruchliwy, czarnobrązowy ptak,
pospolity na wsi i w mieście
2 Mówimy, że wróble na dachu ćwierkają lub
świergocą o czymś, jeśli już wszyscy o tym
wiedzą.
3 Starym wróblem nazywa się kogoś
doświadczonego.
4 Mówimy „Lepszy wróbel w garści (w ręku) niż
gołąb na dachu” lub „Lepszy wróbel w ręku niż
dzięcioł na sęku”, mając na myśli to, że lepiej
zadowolić się czymś osiągalnym niż zabiegać o
coś, co jest trudne do zdobycia.
● strach na wróble: zob. strach
W SDor z założenia miały być definicje realnoznaczeniowe o charakterze
scjentystycznym (jak wyżej). W praktyce sporo też jest jednak potępianych przez
Doroszewskiego – jako typowych dla SW – definicji synonimicznych.

51.

Słowniki historycznej (dawnej) polszczyzny:
ogólne
i
idiolektalne

52. Słownik staropolski, pod red. Stanisława Urbańczyka, t. I – XI, Wrocław 1953 – 2002

• słownictwo epoki najstarszej, do 1500 roku
• ok. 23 tys. haseł
• na początku hasła spis form gramatycznych,
w których występuje dany wyraz
• cytaty w transliteracji
• Nowoczesne indeksy do słownika: M. Eder, W.
Twardzik, Indeksy do słownika staropolskiego:
alfabetyczny, a tergo, verba absentia, verba
expurgata, Kraków 2007.

53.

54. Przykładowe strony z Sstp

55. Przykładowe hasło w Sstp

56. Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. Marii Renaty Mayenowej (obecnie: Krzysztofa Mrowcewicza), t. I. A – Bany – t. XXXVI. Rozat – Roztyrknąć, Wrocław 1966 – Warszawa 2012.

• do chwili obecnej ukazało się trzydzieści sześć tomów Słownika,
całkowita jego objętość szacowana jest na około 60 tomów.
• zawarty w Słowniku materiał ma niezwykle zróżnicowaną i
skomplikowaną budowę; w artykułach hasłowych pojawia się wiele
przypadków szczegółowych i wyjątkowych.
• dokładna informacja gramatyczna, informacja o frekwencji
tekstowej wyrazów (metoda statystyczna po raz pierwszy
zastosowana w słownikach, a liczba wystąpień podana na każdym
poziomie opisu wyrazu hasłowego), bogata egzemplifikacja, na
końcu hasła frazeologizmy oraz synonimy,
• czytelne hasło, z informacją o obecności w innych słownikach.
• Dostępny w internecie:
• http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/
http://kpbc.umk.pl/publication/17781
Słownik wciąż powstaje, a na stronie internetowej jego pracowni
można śledzić postęp pracy, są też indeksy (poprzez indeksy
dociera się do żądanych haseł) i inne dane:
http://www.spxvi.edu.pl/

57.

58.

Przykładowe hasło
w SPXVI

59. Słownik polszczyzny XVI wieku na stronie: http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku

Słownik polszczyzny XVI wieku na stronie:
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyznyxvi-wieku

60. Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII w., pod red. K. Siekierskiej, t. I. A, Kraków 1999 – 2004, obecnie jako: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku http://xvii-wiek.ijp-pan.krakow.pl

• materiał z 275 tekstów różnej objętości, z lat
1601 -1750.
• Bibliografia K. Estreichera notuje dla wieku
XVI ok. 1600 druków, dla wieku XVII ponad 5300.
• ponad 86 000 haseł.

61. Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, pod red. M. Kucały, t. 1-5, wraz z indeksem a tergo, Kraków 1994-2012

Ze Wstępu do SPJK:
„Polskie teksty
Kochanowskiego składają
się z około 128.000 wyrazów
tekstowych. Wyrazów
różnych (słownikowych) jest
około 8.300, słownik będzie
zawierał mniej więcej tyle
artykułów hasłowych”
(s. VIII)
Ostatecznie słownik zawiera
ok. 8 800 haseł

62. Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego

Metodologiczne innowacje:
• podział artykułów hasłowych na część opisową i materiałową,
• podawanie w szerokim zakresie łączliwości wyrazowej.
• wyszczególnienie użyć przenośnych, porównań, rekcji,
szeregów, przeciwstawień, szyku, pozycji rymowych wyrazów.
• Moim zdaniem, słownik trudny w odbiorze, mało czytelny, z
rozdrobnionymi znaczeniami, z definicjami lakonicznymi, mało
precyzyjnymi. Brak też danych o frekwencji, a podział na
część opisową i materiałową w istocie utrudnia znalezienie
konkretnych znaczeń i ich przypisanie do tekstów
poświadczających te znaczenia.

63. Makrostruktura Słownika polszczyzny Jana Kochanowskiego

Słownik polszczyzny Jana Kochanowskiego
zawiera 8807 artykułów hasłowych w układzie
alfabetycznym.
Obejmuje całe słownictwo użyte przez J.
Kochanowskiego w polskich utworach.
Obok apelatywów słownik uwzględnia także
nazwy własne.
Do piątego tomu SPJKoch został dołączony
indeks a tergo.

64. Mikrostruktura Słownika polszczyzny Jana Kochanowskiego

Struktura artykułu hasłowego uzależniona jest od tego, czy przedmiotem
opisu jest leksem autosemantyczny czy synsemantyczny.
Obejmuje ona wyraz hasłowy, opis i dokumentację tekstową.
Opisy, w zależności od swoistości danego hasła oraz liczby poświadczeń
danego wyrazu w tekstach J. Kochanowskiego, są objętościowo
zróżnicowane − od jednego wiersza do paru stron.
Po wyrazie hasłowym podawane są znaczenia tego leksemu (lub jego
funkcje), po każdym z nich są numery odsyłające do dokumentacji tekstowej.
W dalszej części opisu zostały umieszczone połączenia wyrazowe i
znaczenia kontekstowe, przysłowia, porównania, szeregi, przeciwstawienia,
rekcja, szyk, rzadkie formy fleksyjne, pozycje rymowe oraz informacja o tym,
czy dany wyraz występuje w prozie.
Dokumentacja tekstowa zamieszczona w artykule hasłowym zawiera
wszystkie wystąpienia wyrazu hasłowego w twórczości poety.
Cytaty w części przykładowej są podawane w stałym porządku źródeł i
numerowane – tak więc numer ostatniego cytatu wskazuje równocześnie
liczbę wystąpień danego wyrazu hasłowego w tekstach J. Kochanowskiego.

65. Przykładowa strona z SPJK

66. Przykładowe hasło w SPJK, obaczyć (r. – pozycja rymowa, w p. – w prozie)

67. Słownik języka Adama Mickiewicza pod red. K. Górskiego i S. Hrabca, t. I – XI, Wrocław 1962-1983

68. Strona ze Słownika języka Adama Mickiewicza

Strona ze
Słownika języka
Bardzo istotną cechą, która
Adama
wyróżnia SJAM spośród
wszystkich
słowników,
jest podawanie
Mickiewicza
frekwencji. I to nie tylko – jak w
wypadku SPXVI – wyrazów
hasłowych (leksemów), ale także
wyrazów gramatycznych danego
leksemu. Przykładowo podana jest
tu nie tylko ogólna liczba użyć
zaimka kto (wszystkich form
fleksyjnych), ale także form
każdego z przypadków, czyli kto,
kogo, komu itd. To moim zdaniem
niezwykle cenne. Uważam ten
słownik za najlepszy wśród
naszych słowników.

69. Nazwy własne w Słowniku języka Adama Mickiewicza

70. Słownik Adama Mickiewicza: hasło bez definicji. W SJAM hasła, które mają oczywiste, wszystkim znane znaczenia, nie są definiowane, np. kobierzec, kobieta czy oliwa. Moim zdaniem, to niedobrze, bo słowniki „żyją” wieki, a znaczenia mogą ulec

Słownik Adama
Mickiewicza:
hasło bez definicji.
W SJAM hasła, które mają
oczywiste, wszystkim znane
znaczenia, nie są definiowane,
np. kobierzec, kobieta czy
oliwa. Moim zdaniem, to
niedobrze, bo słowniki „żyją”
wieki, a znaczenia mogą ulec
zmianie. Dobór haseł do
zdefiniowania jest też
uznaniowy, nie poparty żadnymi
konsekwentnymi
wyznacznikami, które z haseł

71. Słownik języka Adama Mickiewicza hasło zdefiniowane

72.

Dla porządku o najdawniejszych
słownikach (nieobligatoryjne)

73. Średniowieczne słowniki rękopiśmienne

mamotrekty (lub mamotrepty) – XV-wieczne słowniczki łacińskie do Biblii,
zawierające trudniejsze wyrazy w kolejności tekstu; łac. mammothreptus ‘karmiony
piersią’.
Średniowieczne słowniki i zbiory wyrażeń z różnych dziedzin, zwłaszcza medycyny i
prawa:
Wokabularz trydencki (ok. 1424 r.) – ok. 500 wyrazów prawniczych i dotyczących życia
rycerskiego; łac. vocabulum ‘słowo, nazwa’
Słowniczek ks. Jana Stanki (1470 r.) z ok. 700 nazwami roślin i zwierząt.
W XV w. zdarzają się też łacińsko-polskie słowniczki szkolne, rymowane dla
lepszego zapamiętania, czyli mające charakter mnemotechniczny, np. favilla
pyrzyna, annona jarzyna, pelica szpar [tj. potrzask], gvera swar.
Najwybitniejszy polski leksykograf pierwszej połowy XVI w. to bernardyn Barłomiej z
Bydgoszczy, autor dwóch rękopiśmiennych zbiorów leksemów:
1) najobszerniejszego rękopiśmiennego słownika łacińsko-polskiego z 1532 r.,
liczącego prawie 4 300 wyrazów polskich, stanowiącego oryginalne i twórcze
uzupełnienie wcześniejszych – już drukowanych – słowników Murmeliusza i
Mymera,
2) ponad 11 tys. wyrazów polskich wpisanych w r. 1544 na marginesach,
powstałego w 1488 roku, słownika Jana Reuchlina Vocabularis breviloquus.
Obecnie sukcesywnie od roku 1999 w opracowaniu E. Kędelskiej, I. Kwileckiej i A,
Łuczak wydawana jest polsko-łacińska (odwrócona) wersja Słownika Bartłomieja z
Bydgoszczy, zawierająca wyrazy polskie znajdujące się w obu rękopisach (z 1532 i
1544). W roku 2012 ukazała się cz. 5. R – Stracenie.

74. Dwa pierwsze słowniki drukowane: 1526 i 1528 r.

W r. 1526 i 1528 – dwa słowniki łacińsko-niemiecko-polskie jeszcze typu
średniowiecznego: Jana Murmeliusza (filolog holenderski, autor części
łacińskiej) oraz Franciszka Mymera (pochodził z Lwówka Śląskiego).
Autorem części polskiej w słowniku Murmeliusza był prawdopodobnie
Hieronim z Wielunia vel Hieronim Polyconius (zwany też Hieronimem
Spiczyńskim), rajca krakowski, autor przekładu pierwszego drukowanego
w Polsce fragmentu Biblii – księgi Ecclesiastes z 1522 r. Odpowiedniki
niemieckie wyszły prawdopodobnie „spod ręki samego Hieronima
Wietora”, znanego drukarza krakowskiego.
Układ nie alfabetyczny, lecz tematyczny; słownik Murmeliusza zawiera
alfabetyczny indeks wyrazów, co bardzo ułatwia korzystanie.
Przykładowe rozdziały w słowniku Murmeliusza:
– O Bodze i rzeczach niebieskich,
– O czasiech,
– O żywielech i o tych rzeczach, które się na powietrzu rodzą,
– O kwieciu,
– O woniących ziołach.

75. Słownik Mymera z 1528 r.

• W słowniku Mymera „w układzie rozdziałów – podobnie jak u
Murmeliusza – można dopatrzeć się także pewnej zasady:
pierwszy z nich zatytułowany jest: De Coelo – Von denm
Himel – O niebie, następny De 4 elementis et eis que in aere
generantur – Von dem 4 Elementen: und was sich in der Lufft
gebirt – O żywiołach, rzeczach ktore sie w powietrzu rodzą.
• Ostatni rozdział: Quatuor Novissima – Die vier leczte Dinger
– Cztery poślednie rzeczy zawiera dokładnie te same wyrazy,
co ostatni rozdział u Murmeliusza: Śmierć, Sąd Boży, Raj,
Piekło (niem. Todt, Gericht Gotes, Paradeys, Helle)” .
• Mymer niewątpliwie znał słownik Murmeliusza i korzystał z
niego.
• Świadczy o tym także rozdział De pecunis – Von Gelde – O
pieniądzach w całości zaczerpnięty z Murmeliusza.

76. Pierwszy nowoczesny słownik drukowany

Jan Mączyński, Lexicon latino-polonicum, Królewiec 1564
•Oparty na najlepszych ówczesnych wzorach słownikowych:
nowoczesny układ alfabetyczno-gniazdowy: alfabetyczny dla
słów podstawowych, pod nimi zgrupowane wyrazy pochodne,
najpierw według sufiksów, następnie prefiksów Taki układ
haseł miał cel dydaktyczny: pomoc w opanowaniu języka
łacińskiego.
•Materiał wyrazowy łaciński głównie ze słownika łacińskoniemieckiego Piotra Dazypodiusza,
•odpowiedniki polskie – własny zasób wyrazowy autora,
pomnożony przez wyrazy z dzieł ówczesnych pisarzy.
•Słownik Mączyńskiego liczy 20 700 wyrazów polskich i ok. 30
000 wyrazów łacińskich. Jest to największy zbiór wyrazów
łacińskich i ich polskich odpowiedników znaczeniowych z XVI
wieku.
•Dostępny na stronie internetowej:
http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=23849

77. Słownik Jana Mączyńskiego

• wyrazy potoczne i regionalne, głównie z województwa
sieradzkiego, skąd autor pochodził.
• częste specjalne określenia: "jako mówią", "jako zową",
"jako niektórzy mówią", "niektórzy zową", "też zową" itp.,
które pełnią funkcję kwalifikatorów, wskazując na
ograniczenia terytorialne lub stylistyczne, np.:
Tatarka, gryka niektorzy zową czy robak, ktory ziele
gryzie, niektorzy wąsienicami zową
• wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich,
choć, zwłaszcza przy germanizmach, często
zaznaczone ich obce pochodzenie oraz propozycja
neologizmów, np.: sculptor ‘rzeźbiarz’ objaśnione jako:
sznicer, obraźnik albo obraźny może być zwan, bo
sznicer jest niemieckie słowo, nie polskie.

78. Wydanie słownika Mączyńskiego było dużym wydarzeniem. Jan Kochanowski zamieścił w słowniku okolicznościową fraszkę: NA SŁOWNIK MĄCZYŃSKIEGO Żebyś do szkoły nie po wszytko chodził, Ale sam czasem drugiemu dogodził, Wielką mieć pomoc z

Wydanie słownika
Mączyńskiego było dużym
wydarzeniem.
Jan Kochanowski zamieścił
w słowniku okolicznościową
fraszkę:
NA SŁOWNIK
MĄCZYŃSKIEGO
Żebyś do szkoły nie po
wszytko chodził,
Ale sam czasem drugiemu
dogodził,
Wielką mieć pomoc z tych
ksiąg, gościu, będziesz,
Gdy nad łacińskim językiem
usiędziesz.
Nie bądźcie hardzi swym
żakom, mistrzowie,
Wszystko tu najdzie, co wy
macie w głowie.

79. Przykładowe hasło ze słownika Mączyńskiego

• W słowniku Jana Mączyńskiego wyrazy łacińskie
bardzo często miały nie tylko odpowiedniki
polskie, lecz były objaśniane pełnymi zdaniami.
• Dzięki temu słownik nadaje się do badania nie
tylko leksyki, ale także systemu polszczyzny.
• np.: Purpurissum, Nieyáki rodzay kréty purpurą
vfarbowána, którey málárze do málowánia
użiwáyą/ też barwká którą sobie biáłe głowy
twarz przipráwiáyą.

80. Maria Karpluk, Mowa naszych przodków, Kraków 1993, o słowniku Mączyńskiego:

81. Słownik Calepina

• W XVI wieku wielką popularnością w całej Europie cieszyły się
słowniki wielojęzyczne. Najsłynniejszym z nich był łacińskogrecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych
wydaniach o liczne języki narodowe.
• Od roku 1574 w bazylejskich i lyońskich wydaniach wersji
dziewięcio-, dziesięcio- i jedenastojęzycznej znalazł się
również język polski (obok łaciny, greki, hebrajskiego,
francuskiego, włoskiego, niemieckiego, niderlandzkiego,
hiszpańskiego, węgierskiego i angielskiego).
• Autor działu polskiego nie jest znany. Obfity materiał polski
słownika Calepina (ponad 12 tys. haseł) zawiera wiele
wyrazów potocznych, regionalizmów i wulgaryzmów.
• Słownik Calepina z racji zawartości (wiele języków) był dziełem
dużym, grubym. Każdy słownik tego typu nazywano więc
calepinem. To wyraz odimienny, czyli eponim.