Zmiany znaczeniowe wyrazów polskich. (Wykład 4)

1. dr hab. Alina Kępińska, prof. UW Wykład 4. Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego

Zmiany znaczeniowe wyrazów polskich

2. Bibliografia:

• Danuta Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich,
Warszawa 1978.
• Mariola Jakubowicz, Drogi słów na przestrzeni dziejów. Zarys
słownika motywacji semantycznych na materiale
przymiotników słowiańskich odziedziczonych z
prasłowiańszczyzny, Warszawa 2010 (omówionych 16
antonimicznych par przymiotników, takich jak: dobry – zły,
miły – nieprzyjemny, ładny – brzydki czy mądry – głupi)
http://rcin.org.pl/Content/26293/WA243_26825_214101
1_DROGI-SLOW_0000.pdf
• Anna Kowalska, Studia nad dialektem mazowieckim,
Warszawa 2001; rozdz. Mazowieckie archaizmy semantyczne
na tle polszczyzny ogólnej, s. 192-200.

3. Danuta Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978

• Podstawowa monografia o zmianach znaczeniowych w
polszczyźnie to:
D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich
• Książka ma wyraźnie dwudzielną strukturę jako zawierająca:
I. Zagadnienia ogólne,
II. Zagadnienia szczegółowe.
• W ramach zagadnień ogólnych zostały omówione teoretyczne
zagadnienia badań nad ewolucją znaczenia.
• Zagadnienia szczegółowe zawierają omówienia i przykłady
kolejnych typów zmian semantycznych.
• Omówione są przykłady, bogato ilustrowane cytatami, dlatego
monografia zawiera indeks wyrazów.

4. Historyczna zmienność znaczenia wyrazów

• Analiza historycznej zmienności znaczenia wyrazów
stanowi, obok dociekań etymologicznych, najbardziej
tradycyjną dziedzinę leksykologii.
• W historii języków, w tym polszczyzny, wyrazy zmieniają
znaczenie.
• Zmiana znaczenia wyrazów polega na rozejściu się
znaczenia etymologicznego ze znaczeniem realnym.
• „Rozchodzi się” wówczas znaczenie etymologiczne z
nowym, uzyskiwanym znaczeniem realnym.

5. Podstawowe pojęcia: treść i zakres nazwy

• Treść nazwy – zespół cech, na podstawie którego osoba
używająca danej nazwy gotowa jest uznać jakiś przedmiot
za desygnat tej nazwy, np. treścią nazwy stół jest mebel
mający blat i co najmniej jedną podporę, o relatywnie
określonych rozmiarach (większe w porównaniu z treścią
nazwy stolik).
• Zakres nazwy – zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy,
czyli takich, którym przysługują cechy w niej wskazane; dla
nazwy stół zakres nazwy stanowią wszystkie stoły.
• Zmiany znaczeniowe polegają na przeobrażeniach zarówno
treści nazwy, jak i jej zakresu.

6. Termin: znaczenie wyrazu

• Interpretacja zmian znaczeniowych zależy od rozumienia
terminu znaczenie. Za szczególnie istotne D. Buttler uważa
dwie koncepcje. Są to:
• 1. Koncepcja relacyjna, wywodzącą się z Kursu
językoznawstwa ogólnego Ferdynanda de Saussure’a.
Znak słowny jest jednostką dwustronną, ma zawartość
informacyjną (signifié) i pewien kształt formalny (signifiant),
a jego znaczenie stanowi zwrotna zależność między tymi
dwoma składnikami. Jeden z nich przywołuje na pamięć
drugi.
• 2. Koncepcja konotacyjna „uznaje znaczenie za utrwalony w
świadomości mówiących zespół cech istotnych
(konstytutywnych) tej klasy przedmiotów, do których nazwa
się odnosi”. (s. 9).
• To nie jedyne założenia ogólne o znaku i jego znaczeniu.

7. Znaczenie wyrazu jako kompleks semów

• Metodologia składnikowej analizy znaczenia opiera się na założeniu, że
znaczenie wyrazu nie jest niepodzielną całością, lecz kompleksem
szczegółowych powiązanych ze sobą logicznie komponentów semantycznych.
• Każdy z takich elementów to sem.
• W wypadku zmiany znaczeniowej wyrazu określone semy mogą ulegać:
1) zatarciu (zanikowi), co pozwala wyraz odnieść do większej grupy
desygnatów,
2) wzmocnieniu, co zawęża liczebność desygnatów.
• Przykładowo w wyrazie złodziej początkowo (i w zgodzie ze znaczeniem
strukturalnym) dominujące są dwa semy:
człowiek (istota ludzka) oraz: czyniący zło.
• Sem czyniący zło ulega wzmocnieniu (uszczegółowieniu) o komponent:
czyniący zło poprzez kradzież (bezprawne pozbawienie mienia), co powoduje,
że wyraz złodziej po zmianie odnosi się do mniejszej liczby desygnatów.
Mamy wówczas do czynienia ze specjalizacją znaczenia.

8. Przyczyny zmian znaczeniowych wyrazów (1)

Naukowcy wskazują na różne przyczyny zmian
znaczeniowych. Są wśród nich:
1) konieczność nazwania ograniczonym zasobem nazw
praktycznie nieograniczonej sfery realiów. To
zasadniczo koncepcja, która odnosi się do takiej
zmiany, jaką jest przeniesienie nazwy, w tym
przeniesienie metaforyczne i metonimiczne, np.
szyjka butelki, dziób statku.
2) sam mechanizm mówienia, z typowymi dla niego
skrótami i elipsami, np. czysta ← wódka czysta czy
mała czarna ← mała filiżanka czarnej kawy.

9. Przyczyny zmian znaczeniowych wyrazów (2)

3) brak ciągłości pokoleniowej; koncepcja
rozpowszechniona na przełomie wieków XIX i XX,
zakładająca, ze dziecko „poznaje wyrazy w sposób
przygodny, często w mało typowych, sytuacyjnych
zastosowaniach, a nie w całokształcie ich znaczeń” (s. 12)
4) wzajemne oddziaływanie na siebie elementów tekstu,
o czym w końcu XIX w. pisał J. Stӧcklein.
Wśród podawanych przez niego przykładów był wyraz
krzyż ‘cierpienie’. Znaczenie to wyraz uzyskał z
kontekstów typu: „Każdy musi nieść swój krzyż”.

10. Przyczyny zmian znaczeniowych wyrazów (3)

5) koncepcja Hannsa Oertela z początku XX w.
„Zdaniem autora, na znaczenie wyrazu składa się suma cech, z
których jedne mają charakter centralny, inne peryferyjny.
Zmiana znaczeniowa – to przemieszczenie w układzie cech,
przekształcenie jakiejś właściwości drugorzędnej w dominantę
znaczeniową (Ab ˃ aB).
Proces tego rodzaju można zilustrować przykładami wyrazów
polskich:
powoli (‘dobrowolnie’ ˃ ‘bez pośpiechu’)
sprawnie (‘zgodnie z prawem’ ˃ ‘umiejętnie’)” (s. 23)
6) koncepcja S. Ullmana z połowy XX w. mówiąca o paralelnym
rozwoju znaczeniowym synonimów, czasem ogarniającą całą grupę
metafor „seryjnych”, np.
W języku polskim żartobliwe, ironiczne, obelżywe nazwy głowy
opierają się na nazwach roślin (kalarepa, arbuz, makówka).

11. Wpływ czynników pozajęzykowych na zmiany znaczeniowe wyrazów

• Zmiany znaczeniowe nie zależą jedynie od praw
językowych, czyli nie są to zmiany wyłącznie językowe,
lecz wpływają na nie również czynniki zewnętrzne, tzw.
ekstralingwistyczne.
• Przykładów potwierdzających tę tezę jest wiele, np. w
wielu językach wyraz oznaczający bydło stał się wtórnie
nazwą pieniędzy, por. łac. pecunia, ang. fee
‘honorarium’.
• Zmiany znaczeniowe tych wyrazów wynikają z kultury
ekonomicznej danych społeczeństw; bydło było
środkiem wymiany (swoistym środkiem płatniczym) w
różnych okresach ich ekonomicznego rozwoju.

12. Substytucja – zachowanie starej nazwy dla znacznie zmienionego desygnatu

• Przykładem wpływu historii zewnętrznej na zmiany
znaczenia może być także różna interpretacja tzw.
substytucji, tj. zachowania starej nazwy, mimo zasadniczych
zmian desygnatu, związanych z postępem cywilizacyjnym.
• Substytucja dotyczy np. wyrazu pióro:
• początkowo ‘przedmiot do pisania wykonany z lotki
gęsiej’,
• obecnie ‘przedmiot do pisania wykonany z masy
plastycznej’.
• Problem sporny dotyczy kwestii, czy chodzi tu wyłącznie o
przeobrażenia dokonujące się w świecie realnym, czy też
treść nazwy podlega zmianom.

13. Podstawowe koncepcje zmian znaczeniowych

• Klasyfikacja logiczna Hermanna Paula, który wyodrębnia następujące
typy zmian znaczeniowych:
1) zawężenie znaczenia
2) rozszerzenie znaczenia
3) przeniesienie znaczenia.
• Podział Paula dodatkowo uściślili inni badacze, np. A. Darmesteter
wyodrębniając kategorie nadrzędne:
1) Zmiana w tej samej sferze znaczeniowej: a) zwężenie znaczenia; b)
rozszerzenie znaczenia;
2) Przesunięcie między różnymi serami znaczeniowymi: a) na zasadzie
podobieństwa (metafora); b) na zasadzie styczności (metonimia).
• W XX wieku do klasyfikacji zmian znaczeniowych wprowadzono nowe
kategorie, których nie objęła klasyfikacja Paula.
• Istotna jest koncepcja Karola Jaberga, który uwzględnił dwie nowe klasy:
1) meliorację (polepszenie) znaczenia,
2) degradację (pogorszenie) znaczenia.

14. Zawartość informacyjna znaku

• Zdaniem D. Buttler na zawartość informacyjną znaku składają się:
• Jego odnośność przedmiotowo-logiczna, tj. zdolność
uobecniania w świadomości odbiorców wypowiedzi
konkretnych przedmiotów i całych ich klas;
• jego walor emocjonalno-stylistyczny, tj. zdolność dodatkowego
informowania o stanie uczuciowym nadawcy wypowiedzi, jego
subiektywnej ocenie realiów i zamiarach stylizacyjnych;
trzeba przy tym zastrzec, że chodzi tu o wartość emocjonalnostylistyczną nazw, która ma charakter skonwencjonalizowany,
ustabilizowany w społecznym uzusie, a nie okazjonalny,
zależny od indywidualnej inwencji nadawcy;
• jego wartość systemowa, tj. „miejsce” w opozycjach
leksykalnych – synonimicznych, antonimicznych,
słowotwórczo-semantycznych itp.

15. Zmiany znaczeniowe jako pochodna zmian zawartości informacyjnej znaku

• Za zmianę znaczeniową D. Buttler uważa przeobrażenie
któregokolwiek z tych komponentów lub wszystkich łącznie.
W związku z tym wydziela:
1. Zmiany odnośności pojęciowej nazw, czyli inaczej zmiany
odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu.
2. Zmiany społecznego odczucia ich wartości emocjonalnej
lub stylistycznej, czyli zmiany waloru emocjonalnostylistycznego.
3. Zmiany ich relacji semantycznych do innych składników
systemu leksykalnego, czyli zmiany o podłożu
wewnątrzsystemowym.

16. Zmiany znaczeniowe o podłożu wewnątrzsystemowym

• W wyniku zmian o podłożu wewnątrzsystemowym przybywa
zwłaszcza wyrazów funkcyjnych:
• spójników,
• przyimków
• partykuł.
• Przykładowo: kiedyś pełnoznaczne wyrażenie przyimkowe
w brew (w zdaniu typu siedzieć brew w brew mające to samo
znaczenie co dzisiejsze siedzieć, patrzeć oko w oko) w wyniku
kontekstowych użyć przekształciło się w przyimek wbrew.

17. 1. Zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu

• Zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu to:
1) specjalizacja znaczenia (zawężenie), np. pątnik pierwotnie
‘podróżnik’, potem ‘podróżnik wędrujący do miejsc świętych’,
2) generalizacja (rozszerzenie), np. robota pierwotnie ‘praca
niewolnicza’, potem ‘praca wszelkiego rodzaju’,
3) przeniesienie nazwy, w tym jej użycia metaforyczne, np. guzik
pierwotnie ‘narośl na ciele’, wtórnie ‘zapięcie’.
Metaforyczne przeniesienia nazwy – jak wykazały badania Lakoffa i
Johnsona, autorów książki Metafory w naszym życiu – są bardzo częste, bo
w ten sposób postrzegamy świat.
Przykłady metafor:
owoc ‘rezultat’, np. Owoc długich poszukiwań nowych rozwiązań,
biec, uciekać – o życiu czy czasie.

18. 2. Zmiany wartości emocjonalnej lub stylistycznej wyrazu

Zmiany społecznego odczucia wartości emocjonalnej lub stylistycznej
wyrazu, czyli zmiany waloru emocjonalno-stylistycznego to:
1) melioracja znaczenia, nazywana też melioratywizacją, czyli
polepszenie znaczenia, np.
podwoje – początkowo skromny termin budowlany, o zn. ‘bok pionowy
ramy u drzwi, wrota’, dziś ma zabarwienie podniosłe, poetyckie
‘wielkie, stare, zwykle bogato zdobione drzwi, wrota’,
2) degradacja, inaczej pejoratywizacja, czyli pogorszenie znaczenia,
np.
flejtuch – początkowo ‘opatrunek z szarpi, kładziony z maścią na rany,
szczególnie ropiejące’, por.: Flejtuch jest u barwierzów owo, co
wyskubują nici ze starej chusty (...), na to maści nakładą, a na rany
przyłożą.

19.

Zmiany odnośności
przedmiotowo-logicznej wyrazu:
specjalizacja,
generalizacja,
przeniesienie nazwy

20. Specjalizacja znaczenia

Specjalizacja, czyli zawężenie znaczenia, to ograniczenie zakresu znaczeniowego
wyrazów, polegające na wyborze jednej tylko grupy desygnatów z liczebniejszej
kategorii przedmiotów, do której odnoszono dany wyraz.
• Zmiany polegające na zawężeniu znaczenia tworzą grupę bardzo liczną i
zróżnicowaną (są znacznie liczniejsze niż proces odwrotny – generalizacja).
• Ograniczenie zakresu znaczeniowego może następować jako proces samoistny,
np.:
chromota ‘kalectwo ogólnie’ → ‘kalectwo nogi, kulenie’.
• Ograniczenie zakresu może też być elementem składowym przesunięć
semantycznych o innym charakterze, np. różnicowania początkowo
jednoznacznych dubletów, takich jak:
pochwa i poszwa (poszewka) – wyrazy w XVI-XVIII w. w. zn. ogólnym ‘to,
co pokrywa, pokrycie’, występowały wymiennie,
por.: „Włóż miecz do poszwy” Leop.,
„Starzy Polacy mieczów w kościele z pochew do połowicy dobywali”
Kromer).
W XIX w. następuje ostateczna specjalizacja znaczeniowa ‘futerał na broń’
wobec ‘płócienny pokrowiec na pościel’.

21. Specjalizacja umiarkowana i radykalna

• Zwężenia znaczenia mogą być:
• umiarkowane, w których zakres wyrazów zostaje ograniczony
tylko nieznacznie, jak np. w wyrazach:
czytelnik – początkowo ‘osoba wykonująca czynność
czytania aktualnie’, por.: „Czytelnikiem był zawsze ojciec
mój, słuchaczami: matka, babka, pan Augustyn i ja”
działacz – dawniej w analogicznym, „okazjonalnym”
użyciu jak wyraz poprzedni, np.: „My jesteśmy
nieszczęścia naszego działacze”,
• radykalne, polegające na zasadniczej modyfikacji zakresu
znaczenia, jak np. w wyrazie:
ciąża – początkowo ‘wszystko to, co ciąży, ciężar’, i to
zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym, por.:
„Kamień ciążą jest względem kapusty, którą przykłada”
czy: „Taż jest przyczyna mojej tej ciąży i troski dotkliwej”.

22. Radykalna specjalizacja znaczenia

• Skrajny stopień zawężenia reprezentują wypadki, gdy wyraz pospolity
przekształca się w nazwę własną, np.:
ukraina ‘kresy, terytorium przygraniczne, pogranicze’ > ‘nazwa własna’.
•W XVIII w. konteksty: „Ukraina ma początek nazwiska od okrajka ziemi,
czyli ostatecznej krainy stykającej się z krajem sąsiedzkim”;
•W XIX/XX w. konteksty typu: „Języki germańskie zdawały się leżeć w
ognisku tego rozległego obszaru językowego, na którego ukrainach
działały wpływy podłoży etnicznie obcych”. „Plan obronny ukrain obu
państw ma być postanowiony na zjeździe”.
• W wypadku wyrazu Ukraina mamy do czynienia z radykalnym
zwężeniem znaczenia.
• Podobna zmiana dotyczy nazw takich, jak Krajna czy Kresy.

23. Przykłady specjalizacji znaczenia (1)

• niepodległość – do schyłku XIX w. zn. ogólniejsze ‘niezależność w
ogóle’, np.: „Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między
innymi może i dla tej, że pragnąłem zachować niepodległość”.
Nowe znaczenie utrwaliło się w typowych, częstych związkach
wyrazowych niepodległość ojczyzny, kraju itp.
• zabawny – w XVI w. ‘absorbujący, zajmujący czas’, np.: „Prusaków
prawie do ostatecznej nędzy przywiodła tak długo zabawna
wojna” Krom, potem w odcieniu zn. ‘skupiający uwagę,
interesujący’, np. w XVIII w.: „W opowiadaniu wielce zabawny i
miło go było słuchać”, stąd dalsza specjalizacja ‘taki, który zajmuje
żartami, rozśmiesza’
• gwara – w XVI-XVII w. ‘zdolność, umiejętność mówienia’, np.:
„We wszystkiej włoskiej ziemi nadeń kraśniejszego wdzięcznością,
gwarą, sercem nie było drugiego” → ‘mowa ludu’; wyraz
poświadcza też proces degradacji znaczenia jako odnoszący się
obecnie do desygnatu o mniejszej wartości. Przykład ten
pokazuje, że zmiany znaczeniowe nie są „czyste”, że jednej
zmianie może towarzyszyć inna.

24. Przykłady specjalizacji znaczenia (2)

• pozór – do XIX w. ‘wygląd w ogóle’ → ‘wygląd łudzący’, np.:
„Małe mieszkanko zmieniło bardzo pozór swój; grube
warstwy pyłu pokrywały ściany i sprzęty” (Orzeszk.)
• Podobnie pozorny, pozornie – w XIX w. ‘okazały, okazale’,
por.: „Naprzeciw starego Brześcia leży nad samym Bugiem
miasteczko dosyć pozorne”, „Mam garnitur (...) lichy, słaby,
ale pozorny, służy mi dotąd wszędzie”. Zmiana znaczenia
tego wyrazu następuje pod wpływem tych kontekstów, w
którym była mowa o wyglądzie zewnętrznym mylącym,
nieodpowiadającym istocie zjawiska.
• piać – pocz. ‘śpiewać’, np.: „Pieją Greczynki, pieją
Czerkieski” (Mick.), pierw. znaczenie zachowane wyłącznie
w połączeniach piać modły, pieśni.

25. Przykłady specjalizacji znaczenia (3)

• mogiła – pocz. ‘wzgórze, wzniesienie ziemi, ale też wszelkiego
rodzaju sterty, stosy’, w XIX w. ‘grobowiec usypany z ziemi’, por.
dawne zn. w kontekście: „Stało batalionów dwa, z których jeden na
pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną
plamę” (Jeż)
• iskać – pocz. ‘szukać’ → ‘szukać insektów’
• posada – pocz. ‘położenie, usytuowanie, pozycja’ → ‘stanowisko,
miejsce pracy’, por. np.: „Twierdza ta posadą bardziej miejsca niż
sztuką warowna” Nar., „Korzystając z błotnistej tam posady, zasłonili
się wałem”, „Posada jego w tym salonie jest mocniejsza od drugich”.
• jatka – pocz. ‘prowizoryczna budka, np. szałas z gałęzi’, por.:
„Uczyniwszy z zielonego gałęzia jatkę małą” → ‘kram, stragan’ →
‘jatka mięsna’

26. Przykłady specjalizacji znaczenia (4)

• cera – pocz. ‘wygląd’ → ‘wygląd twarzy, mina’ → ‘karnacja’, także
‘skóra twarzy’; podstawą zmiany było wyrażenie cera twarzy, por. w
dawnym znaczeniu: „Pokryte cerą szczerości serca jadowite”,
„Zmyślony przyjaciel niebezpieczny, lecz nie boję się, gdy mi
nieprzyjaźń sama cera powie”
• jarzyna – pocz. ‘roślina jara’ (nazwa przede wszystkim odnosiła się do
zboża, roślin strączkowych i uprawianych na kasze), por.: „Jarzyny jako
groch, tatarka” (Mącz), „A ze wszystkich jarzyn jednoż bób dobrego
soku jest”. Od XVI w. wycofuje się stopniowo znaczenie ‘zboże’
• warzywa / warzywo – pocz. ‘to, co uwarzone, ugotowane, czyli
potrawy gotowane’
• opona – pocz. ‘to, co opina – okrycie, zasłona, kortyna, obicie’, np.:
„Żyrandole obleczone oponami z białego płótna” Orzeszk.

27. Generalizacja znaczenia

• Generalizacja znaczenia, stanowiąca odwrotność zmian
specjalizacyjnych, polega na tym, że jedna z cech semantycznych
składających się na znaczenie wyrazu i ograniczających zasięg jego
realnego stosowania – podlega zatarciu.
• Dzięki temu zatarciu zwiększa się liczba desygnatów, do których
potencjalnie możemy odnieść daną nazwę.
• Przykładowo: piwnica – początkowo ‘pomieszczenie do
przechowywania piwa’ → ‘podziemny skład trunków, np. piwnica
piwna, piwnica winna, piwnica mleczna’ → ‘pomieszczenie do
przechowywania żywności’ → ‘pomieszczenie pod sklepieniem
służące do przechowywania nie tylko żywności, ale też sprzętów’.

28. Mechanizm zmian znaczeniowych na przykładzie wyrazu rok

• rok ‘czas rzeczony, tzn. nazwany, umówiony, ustalony’ → rok
‘termin rozprawy sądowej, rozprawa sądowa’ → rok ‘czas od
jednej rozprawy sądowej do drugiej’ → rok ‘umowny czas 365
lub 366 dni’.
• Jak pisze D. Buttler, „oba znaczenia – wyjściowe i rozszerzone –
przez pewien czas realizowano obocznie, nawet w tej samej
wypowiedzi:
„Trzy razy w roku mają się roki ziemskie sądzić”. Herb. Stat. 420,
„Sędzia musi kilkakroć roki sądzić do roku”. Rej. Zwierc. 94b.” (s.
82-3)
• Mamy tu do czynienia z wyrazistą generalizacją znaczenia.

29. Wyjaśnienie mechanizmu generalizacji na przykładzie wyrazu niewiasta

• niewiasta – do XVI w. ‘synowa’ → ‘kobieta’; zmiana dokonała się
wtedy, gdy wyraz żona ‘kobieta’ wyspecjalizował się w zn.
‘małżonka’. Pozostało „puste” miejsce, które mógł wypełnić wyraz
niewiasta, który był używany obok wyrazu synowa. Wyraz synowa
stawał się powoli jedynym wyrazem oznaczającym – zgodnie zresztą
z jego strukturą – żonę syna, więc niewiasta stawał się zbędnym w
tej funkcji.
• Zmiany w ramach wyrazów z tej grupy to też przykład na to, że
zmiany znaczeniowe jednego wyrazu „pociągają” za sobą
przeobrażenia w całej powiązanej ze sobą grupie wyrazów.
• Wyraz niewiasta jest przykładem generalizacji, bo znacznie
rozszerzył się jego zakres: po zmianie można odnieść go nie tylko do
synowej, ale także do innych kobiet.

30. Przykłady generalizacji znaczenia

• obraz – pocz. ‘wizerunek wyrzezany, rzeźba’ → ‘wizerunek w ogóle’;
podobnie też:
• wyraz ‘wizerunek nie tylko fizyczny, ale też psychiczny, wyobrażenie’
→ ‘sens, znaczenie’ (dany wyraz – jako termin gramatyczny, bo to
on ma sens, znaczenie – jest swego rodzaju „wizerunkiem,
obrazem” danego elementu rzeczywistości pozajęzykowej, do
którego się odnosi)
por. dawne konteksty: „Człowiek, choć wyraz boży, tak niedołężny”
Koch czy: „Matka miała czyściejszy wyraz i obszerniejsze bóstwa
pojęcie”
• tło – pocz. ‘podłoga, posadzka’, por. np.: „Nikt nie mógł spokojnie
chodzić po tle kościelnym, bo zlane było krwią” → ‘podłoże, na
którym uwidaczniają się pewne cechy’

31. Generalizacja znaczenia jako źródło terminów abstrakcyjnych

• W wyniku generalizacji znaczenia często powstaje słownictwo
abstrakcyjne:
• naród – pocz. ‘to, co się narodziło’, synonim wyrazów ród, rodzina, por.:
„Naród nasz albo familija”, „Edward, król Danii, matki swej naród do
książąt polskich przytaczał” (Krom.) → ‘w odniesieniu do liczebnych, lecz
niepowiązanych wspólnotą krwi zespołów ludzkich’, też np. w znacz. ‘płeć’,
por. naród męski, żeński, np.: „Przykazał król, aby każde dziecię, które się
urodzi w męski naród, zabili” (XVI) → ‘generacja’, np.: „Od naroda do
naroda prawda trwa” → nacja
• ojczyzna – pocz. ‘sukcesja, spadek po ojcu’, por.: „Ojczyzna częściej się
rozumie to, co gruntu komu ociec zostawił”. Od XVIII w. na plan pierwszy
wysuwają się momenty pozamaterialne, emocjonalno-etyczne owego
dziedzictwa i one stają się dominantą nowego znaczenia ‘kraj ojców’
• dziedzina – pocz. ‘własność dziada’, a więc ‘sukcesja, spadek, przede
wszystkim w posiadłości ziemskiej’. Następnie jako ogólniejsza nazwa wsi,
posiadłości wiejskiej → ‘dowolny teren’ → znaczenie uogólnione i
przeniesienie nazwy ‘obszar badań, zainteresowań’

32. Radykalna generalizacja znaczenia

• Najbardziej radykalną zmianą generalizacyjną jest przekształcanie nazw
własnych w pospolite, czyli apelatywizacja.
• Takie rzeczowniki nazywają się eponimami; jest ich słownik: Władysław
Kopaliński, Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych, Warszawa 2008.
• Wybrane eponimy to:
chuligan ‘przedstawiciel arystokratycznego angielskiego rodu, którego
członkowie wyróżniali się agresywnością i skłonnością do bójek’
paragon – nazwisko właściciela niemieckiej firmy papierniczej produkującej
bloczki kasowe.
mecenas – od: Gaius Cilnius Maecenas (ur. 13 kwietnia 70 p.n.e., zm. 8
p.n.e.) – rzymski polityk, doradca i przyjaciel Oktawiana Augusta, poeta i
patron poetów, między innymi Wergiliusza i Horacego. Jego nazwisko stało
się nazwą protektora sztuki i nauki.
•Sporo eponimów występuje w terminologii nauk matematycznoprzyrodniczych, także medycznych, np. wat (←Watt), dżul (←Joule), wolt
(←Volta) czy alzheimer i in.

33. Przeniesienie nazwy

• Przeniesienie nazwy to kolejny – obok specjalizacji i generalizacji
znaczenia – typ zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej
wyrazu.
• Przeniesienie nazwy stanowi najpospolitszy typ zmian
znaczeniowych.
• Powoduje go potrzeba nazwania nowych realiów, która bywa
zaspokajana nie tylko w drodze zabiegów słowotwórczych, ale też
przez wyzyskanie istniejących wyrazów w nowych funkcjach
semantycznych.
• Zwykle mówi się o dwóch typach przeniesień:
• przez podobieństwo (metafora)
• przez styczność (metonimia).
• Niektórzy dodają tu także:
• „przesunięcie dominanty (centrum) znaczenia wyrazu, np. w
wyrazie brak z niem brack ‘wybór lub to, co zostało wybrane’
→ w XVI w. ‘rzeczy wyselekcjonowane jako najlepsze’ → ‘rzeczy
odrzucone z powodu złej jakości’.

34. Wyjaśnienie mechanizmu przeniesienia nazwy na przykładzie wyrazu strzelba

• strzelba – pocz. ‘czynność strzelania’, przy czym strzelanie
‘miotanie strzał’, por. w XIX w.: „Strzelba szła gęsto na
oblężonych”, „Plan jego był taki – strzelbą opanować obóz”. →
konkretyzacja znaczenia ‘wszystko, co strzela, zbiór broni’ → dziś
‘broń myśliwska’.
• W istocie mamy tu na początku przeniesienie nazwy przez
styczność (metonimia), bo wyraz, który odnosił się do strzelania,
po zmianie jest odnoszony do narzędzia, którym się strzela.
• I strzelba oznacza wówczas ‘wszystko to, co strzela, zbiór broni’,
jak w przykładach: „Mała strzelba: rusznice i muszkiety; wielka:
działa i armaty”. Archel 61.
• Ostatecznie jest to też przykład na specjalizację znaczenia, bo
obecnie strzelba to nie każde narzędzie do strzelania, ale broń
myśliwska.

35. Przeniesienie nazwy jako konkretyzacja nazw czynności

Nazwy czynności mogą być tworzone kategorialnie sufiksami -anie, -enie, -cie, oraz
niekategorialnie, czyli różnymi innymi sufiksami, np. -ba (formant dziś obecny w takich
wyrazach, jak prośba, groźba, dawniej znacznie bardziej produktywny, np. siejba ‘sianie’,
kośba ‘koszenie’), -ka (np. sieczka ‘sieczenie’) i in. Nazwy czynności powstają też w
wyniku ucięcia czy derywacji paradygmatycznej, np. wykop, pokaz.
Przejście od nazwy czynności do nazwy wytworu lub narzędzia dokonuje się w wyniku
przeniesienia nazwy przez styczność, tj. metonimię. Jest to konkretyzacja nazw czynności
Przykłady konkretyzacji nazw czynności:
rzeźba – początkowo wyraz – zgodnie ze swą budową słowotwórczą – używany jako
nazwa czynności rzezania, czyli m.in. rycia dłutem w kamieniu lub drewnie, np.: „Fidiasz,
sławny w kamiennej rzeźbie artysta”. „Przejście do treści współczesnej dokonało się
zapewne za pośrednictwem znaczenia zbiorowego, np. „Rzeźba i malarstwo zdobiły
pokoik”. Niemc. Król 4, 101, Dor. (Buttler, op. cit., s. 106-107)
okaz – początkowo formacja o treści czynnościowej ‘okazywanie, ujawnianie czegoś’
wobec współczesnego ‘eksponat’, które ustaliło się ze znaczenia ‘pokaz,
demonstrowanie czegoś’, np. „Król oglądnąwszy wojsko, prowadził je pod Borysów, a
tam drugi raz był okaz”. Biel. Kr. 472. L.
pieczywo – początkowo nazwa samego procesu pieczenia, np. „Kręciły się koło pieczywa
bułek”. Przejście do nazwy wytworu pieczenia to mechanizm zmiany poprzez styczność.
Podobne zmiany zachodzą także współcześnie, np. podanie to nadal czynność podania
(np. Ładne podanie Lewandowskiego do Błaszczykowskiego), ale znaczenie ‘pismo z
prośbą do władz’ uzyskane jest właśnie dzięki przeniesieniu nazwy.

36. Przykłady przeniesienia nazwy (1)

• księżyc ‘syn księdza, władcy’ → ‘ciało niebieskie’
• kaganiec ‘żelazny koszyk do przechowywania żaru lub osłona
lampy’ → ‘siatka nakładana na pysk zwierzęciu’
• kiosk z tur. ‘altanka’ → do XIX w. podobna do niej budka, w
której sprzedawano tytoń.
• dukać ‘kumkać’ → ‘nieudolnie się wypowiadać, źle czytać’
• bolączka – pocz. ‘miejsce bolące, zwłaszcza wrzód’, zmiana
polega na zatracie treści konkretnej, fizycznej
• pogląd do schyłku XIX w. ‘spojrzenie, rzut okiem’, np.: „Trup był
tak strasznie pomordowany, że na pierwszy pogląd trudno było
odgadnąć, kim był za życia’
• powód ‘rzemień do prowadzenia konia’, por. np.: „Tatar każdy
ma koni wiele na powodzie”
• cecha ‘znamię wypalane przez właściciela na skórze zwierzęcia’

37. Przykłady przeniesienia nazwy (2)

• ciekawy ‘szybko biegnący, pędzący’, np.: „Tchórz ma nogi
ciekawe” ciekawy czas ‘czas szybko upływający biegnący’, stąd
→ ‘szybki, porywczy, prędki’ „W postępkach był zawsze ciekawy”,
‘bystry, przenikliwy’ → ‘chcący coś wiedzieć’.
• przekonać – w XVI w. ‘pokonać kogoś w walce’ (treść konkretna),
np.: „Obiedwie stronie gonić drugich rzucą się, wzajemnie jedna
o drugiej rozumiejąc, że przekonana, ucieka”, „Prusacy
rozproszeni i przekonani władzy Hermana poddają się” (XVI w.).
Może pomostem zmiany były użycia prawnicze ‘dowieść winy, a
więc pokonać kogoś intelektualnie’, takie jak w kontekście:
„Kłamliwy oskarżyciel, przekonany o potwarz, płacił karę”
• bydło – w XV w. ‘byt, istnienie’, por.: „Tyś rozkosz bydła
rajskiego” (por. też dawne bydlić ‘przebywać, bytować,
mieszkać’), potem rzeczownik w zn. skonkretyzowanym ‘mienie,
majętność’, np.: „Postawił ji księdzem wszego bydła swego”
(XIV/XV w.), a ostatecznie specjalizacja ‘zwierzęta’.

38.

Zmiany wartości emocjonalnej
lub stylistycznej wyrazu:
melioracja
degradacja

39. Melioracja znaczenia

• Melioracja polega na przewartościowaniu wyrazu, na jego „awansie” do
sfery słownictwa starannego, wywołującego dodatnie reakcje
emocjonalne; także do warstwy stylistycznie podniosłej, czyli do języka
poetyckiego.
• Przy czym na ogół mamy do czynienia nie tyle z czystymi zmianami barwy
stylistycznej lub emocjonalnej, lecz zmianom tym towarzyszy także zmiana
odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu.
• Zmiany melioracyjne, ale także – odwrotnie – degradacyjne, mogą
zachodzić ponadto w ramach procesu „emocjonalnego zabarwiania
wyrazów obcych. Książkowy, „uczony” charakter znacznej części pożyczek,
zwłaszcza łacińskich, może zarówno powodować ich „awans” znaczeniowy
i emocjonalny, jak skłaniać do użyć żartobliwych, ironicznych itp., a zatem
sprzyjać ich degradacji (por. epistoła, wehikuł)” (s. 158)
• Wyrazy epistoła, wehikuł to przykłady degradacji. Z drugiej zaś strony
mamy meliorację, np. asysta, idea czy epoka. To dziś wyrazy nieco
podniosłe, w XIX w. używane też w tym znaczeniu, ale powszechniej, np.
„Zosia w asyście swego wielbiciela”. Idea natomiast to wówczas każdy sąd,
każde wyobrażenie o czymś lub o kimś, np. „Nie miałem idei o panu
Kaszewskim”.

40. Dwa typy melioracji znaczenia

• Można wydzielić dwa typy melioracji znaczenia:
1) Melioracja „stylistyczna” – wyrazy ograniczają zakres użycia do
odmiany poetyckiej, np.
ruczaj poet. «potok, struga, strumień»,
białogrzywy poet. «mający białą grzywę»,
lazurowy poet. «niebieski, błękitny, modry»,
2) Melioracji znaczenia „słownikowa”:
kobieta – w XVI w. nazwa obelżywa, por.: Męże nas zowią
białogłowy, prządki, ku większemu zelżeniu kobietami zowią”
(M. Bielski, Sejm niewieści), jeszcze w słowniku Lindego wyraz
określony jako „pierwiastkowo wzgardliwy”. Awans
emocjonalny i stylistyczny zawdzięcza wyjściu z użycia swej
podstawy kob ‘chlew’ i coraz częstszym użyciom, które starły
jego pierwotną barwę.

41. Przykłady melioracji znaczenia

• kiep – pocz. ‘genitalia żeńskie’, od XVII w. wyraz oznacza
wprawdzie ‘głuptasa, niezdarę’, ale to znaczenie jest lepsze
niż znaczenie obsceniczne.
• komnata „oznaczała pierwotnie ‘izbę z kominem’
(średniowieczne łacińskie caminata), później zaś stała się
uogólnioną nazwą pomieszczenia mieszkalnego. Awans
semantyczny wyrazu, nabranie przezeń znaczenia ‘okazała,
reprezentacyjna sala w pałacach, zamkach’, jest zjawiskiem
stosunkowo świeżej daty; Linde nie uwzględnia jeszcze
tego odcienia w swojej definicji” (s. 161-2)
• rzewny – dziś słowo podniosłe, poetyzm, uzyskane także
dlatego, że wyszedł z użycia motywujący go czasownik
rzwieć o znaczeniu ‘ryczeć’; np. „Lew rzwiący”.

42. Degradacja znaczenia

• Degradacja znaczenia polega na obniżeniu wartości stylistycznoemocjonalnej wyrazu, na uzyskaniu przez niego negatywnego
nacechowania stylistycznego bądź emocjonalnego.
• O degradacji mówimy również wówczas, gdy wyraz zmienia swą
odnośność przedmiotowo-logiczną, np. w XVI w. wyraz kałuża
oznaczał m.in. staw, większy zbiornik wodny, np. Pod Seną w
Awiniowskiej kałuży na dwu piędzi od siebie dwie źrzódle zaraz
wpadają. Oczko (SPXVI)
• Zmiana znaczenia wyrazu kałuża na «niewielkie zagłębienie, dołek
na powierzchni ziemi z błotnistą wodą stojącą, pochodzącą z
opadów lub ścieków» to degradacja znaczenia.

43. Przykłady degradacji znaczenia

Degradacja znaczenia jest zmianą znacznie częstszą niż przeciwna jej melioracja.
Wybrane przykłady degradacji znaczenia:
kmieć – od XIII w. ‘zamożny gospodarz, chłop, wieśniak”, także ‘wysoki
urzędnik państwowy’, por. w Bogurodzicy: Adamie, ty boży kmieciu, / Ty
siedzisz u Boga w wiecu; dziś – chłop.
gadać – początkowo nienacechowane ‘mówić, rozmawiać’, np. W Biblii:
Mojżesz, gdy z Bogiem gadał, jego oblicze widzieć chciał; dziś wyraz typowo
potoczny, nawet nieco trywialny.
gęba – początkowo używane na określenie pyska zwierzęcego, i to w znacznie
szerszym niż dziś zakresie, np. „Wybaw mnie z gęby lwowej”, „Koń twardej
gęby” Rej. Wiz. 29v. Zapewne już w dawnej polszczyźnie wyraz używany w
stosunku do ludzi miał raczej charakter potoczny i dosadny, o czym wyraźnie
świadczy szesnastowieczna frazeologia, np. plugawa, kłamliwa, przedajna
gęba. Nie był on jednak aż do wieku XIX trywializmem, skoro pojawiał się w
definicjach naukowych („Podniebienie – sklepistość w górze gęby się
znajdująca”. Krup. 2, 338 L), a autorzy utworów prozatorskich wprowadzali go
w kontekstach, z których wyraźnie wynikała dodatnia ocena opisywanej osoby,
np. o pięknej pani: „Z karminem na ustach, z różami na policzkach, z perłami w
gębie”. Jeż, WD 324 (s. 157-8).

44.

Zmiany o podłożu
wewnątrzsystemowym

45. Zmiany o podłożu wewnątrzsystemowym

Zmiany o podłożu wewnątrzsystemowym to zmiany
relacji semantycznych wyrazów do innych składników
systemu leksykalnego.
Zmiany o podłożu wewnątrzsystemowym są to zmiany
wartości systemowej, tj. „miejsca” w opozycjach
leksykalnych: synonimicznych, antonimicznych,
słowotwórczo-semantycznych, przynależności do
kategorii leksykalnych, stopnia umotywowania itp.
Zmiany te są zmianami kontekstowymi, a nowe
znaczenia wyrazów są wyłonione z typowych ich
zastosowań.

46. Rodzaje zmian o podłożu wewnątrzsystemowym

Do zmian wewnątrzsystemowych należą takie zmiany, jak np.:
•substantywizacja przymiotników, takich jak gajowy, budowniczy, krojczy,
myśliwy.
•ograniczenie łączliwości składniowej wyrazu, np. przymiotnik omylny
jeszcze w XIX w. mógł pełnić nie tylko funkcję orzecznika (jak dziś: jest
omylny), ale był także przydawką, np. omylny kształt.
•zmiany przynależności wyrazów do części mowy, np.:
przysłówek → spójnik, np.
oraz przysłówek ‘razem, zarazem’, występujący w zdaniach typu.: „Co się
mówiło o uszach, przystosuj oraz do oczu”, funkcję spójnikową uzyskał w
związkach ze spójnikiem łącznym i, a, np.: „Chwytał za oręż w obronie
króla swego, a oraz w obronie wolności” czy: „Chory i oraz ubogi”.
•Podobne zmiany znaczeniowe dotyczą wyrazów takich jak: dla, skoro,
natomiast, mianowicie czy owszem, chyba, wcale, i wielu innych.

47. Przykłady zmian o podłożu wewnątrzsystemowym

„W drodze kontekstowych przewartościowań słów pełnoznacznych powstała
znaczna część polskich wyrazów funkcyjnych, zwłaszcza spójników.
•zarówno – początkowo przysłówek o zn. ‘jednakowo, w tym samym stopniu, bez
różnicy’, np. „Blada śmierć nogą zarówno kołacze w ubogich chaty i królów pałace”.
„Punktem wyjścia zmiany kategorii gramatycznej musiały być bardzo dla wyrazu
typowe konteksty: zarówno x, jak y; zarówno x i y, por. „U śmierci zarówno wielki
jak i mały”
(s. 172)
Funkcję przysłówkową pełnił też dzisiejszy spójnik przeciwstawny:
• natomiast. „Jeszcze w połowie XIX w. trafiają się przykłady zdań, w których wyraz
znaczy – zgodnie zresztą ze swą strukturą – ‘na to miejsce, na tym miejscu’, np.
„Żadną miarą nie mógłbym choć jednego słowa przemienić i natomiast położyć”.
Czart. Myśli 157 Dor. (…) Punktem wyjścia zmiany funkcjonalnej natomiast były
określone jego połączenia, np. pozycja po spójniku i (i na to miast ‘i na to miejsce’, ‘i
zamiast tego’), np. „Trzy stare topole (…) ścięto i natomiast świeży gaik zasadzono”
Dzierzk. Pow. II, 198, Dor. Spójnik łączny mógł w takim kontekście ulegać elipsie i
wówczas funkcję jego przejmował pierwotny przysłówek” (s. 173).