Anglosaska kultura prawa

1. Anglosaska kultura prawa

2. Definicja

• Common law (dosł. z ang. „prawo wspólne”, pol. „prawo precedensowe”)
– porządek prawny charakterystyczny dla krajów anglosaskich (m.in.
Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii).
• Termin ten używany bywa w czterech różnych znaczeniach[1]:
w znaczeniu pierwotnym common law oznaczało prawo tworzone od
XII w. w Anglii pod auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa,
które opierało się na argumentacji odwołującej się do tradycji, zwyczaju
oraz precedensu (sposobu, w jaki pewnego rodzaju przypadek już
rozstrzygnięto). Takie common law przeciwstawiano regułom słuszności
(equity);
prawo tworzone przez sądy na zasadzie precedensu, i przeciwstawiane
prawu stanowionemu (statutory law). Uzasadnienie decyzji sędziowskiej
w common law jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych
okoliczności sprawy.

3.

• całość systemu prawnego krajów anglosaskich;
typ systemu prawnego charakterystycznego dla krajów
anglosaskich i przeciwstawianego systemom prawa
Europy kontynentalnej, cechujący się brakiem
oddzielenia stosowania prawa od jego stanowienia oraz
świadomym i celowym oparciem norm prawnych i
rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych precedensach.

4. Historia

Przed inwazją normańską z 1066 mieszkańcy królestw anglosaskich podlegali prawu
zwyczajowemu, zróżnicowanemu w zależności od regionu i stosowanemu w dość dowolny i
arbitralny sposób. W powszechnym użyciu był tzw. sąd boży, czyli poddawanie stron lub
świadków próbom w celu wykazania ich prawdomówności.
W 1154 Henryk II Plantagenet, jako pierwszy król Anglii, zinstytucjonalizował system common
law, nadając mu status prawa powszechnego, to znaczy jednego i wspólnego dla całego
Królestwa Anglii. Król zakazał sądów bożych, w zamian za to wprowadzono zwyczaj
zaprzysięgania stron i świadków. Obradując nad werdyktem, ława przysięgłych nie musiała
koniecznie opierać się na dowodach przedstawionych przez strony, czym ówczesne postępowanie
różniło się od dzisiejszego. Sądy królewskie w XIII/XIV wieku zaczęto nazywać Sądami
Westminsterskimi. Zajmowały się one sprawami wówczas najważniejszymi z punktu widzenia
króla – cywilnymi, karnymi i skarbowymi. Dzieliły się na:
Sąd Spraw Pospolitych (Court of Common Pleas) – zajmował się sprawami cywilnymi,
wykształcił się pod koniec XIIIw.
Sąd Ławy Królewskiej (Court of King’s Bench) – sprawy karne i odwoławcze od Sądu Spraw
Pospolitych
Sąd Skarbowy (Exchequer) – podatki

5.

• Stworzenie common law stanowiło ogromne zagrożenie dla jurysdykcji
sądów kościelnych, stosujących prawo kanoniczne. Przyniosło to w
rezultacie konflikt króla z kościołem, którego ofiarą padł arcybiskup
Canterbury, zabity przez straż królewską.
• W XV wieku ustalił się zwyczaj, iż strona przegrywająca sprawę mogła
odwoływać się bezpośrednio do monarchy, np. argumentując, iż
przyznane według norm common law odszkodowanie nie było słusznym
ekwiwalentem za zajęcie ziemi i żądając w zamian usunięcia
samowolnego zajęcia. To dało początek systemowi sądownictwa
słuszności (equity), administrowanemu przez Lorda Kanclerza i sądy
kanclerskie, w którym nie sądzono według ścisłych reguł common law. Z
zasady oba systemy – common law oraz equity – były w ustawicznym
konflikcie, nawet pomimo ustalonej w XVII wieku zasady, że temu
ostatniemu przysługuje pierwszeństwo. Świetny przykład opisuje Charles
Dickens (fikcyjna sprawa Jarndyce and Jarndyce)

6.

• Porównanie EQUITY COMMON LAW
• Kształtowane najczęściej w sprawach cywilnych
Cywilne, karne i skarbowe
• Słuszność, sprawiedliwość jako podstawa wyrokowania. Na tym opiera się sędzia,
nie na precedensach
Podstawą wyrokowania – prawo: precedens, zwyczaj
• Wyrok: która ze stron ma rację, nakaz lub zakaz określonego działania (nie
odszkodowanie)
Odszkodowanie w sprawach cywilnych
• Brak ławy przysięgłych, tylko jeden sędzia Duża rola ławy przysięgłych; każdy
miał zagwarantowany proces z ławą przysięgłych, szczególnie w sprawach
karnych
• Częściowa kodyfikacja, większa niż common law; spisanie decyzji
Brak
kodyfikacji
• Sądy prawa i equity w Anglii zostały połączone na mocy Judicature Act z 1873 i z
1875. W Stanach Zjednoczonych równoległe systemy prawne przetrwały do XX
wieku: w sądach federalnych orzeka się na podstawie obu tych systemów, nie
czyniąc między nimi różnicy; w stanie Delaware wciąż istnieją odrębne sądy
prawa i equity, a w wielu innych stanach – wydzielone jednostki organizacyjne
sądów

7. Podstawowe zasady common law

W common law prawo precedensowe jest tworzone w drodze wyroków sądowych. Różnią się one od
orzeczeń prawa kontynentalnego przede wszystkim tym, że inaczej niż w systemie kontynentalnym
stanowią one oficjalnie źródło prawa powszechnie obowiązującego. Anglosaski precedens składa się
z dwóch elementów:
ratio decidendi – wiążące propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych
obiter dictum – propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych nie mających kluczowego znaczenia
dla sprawy.
Ratio decidendi stanowi z zasady reguła precedensu, która następnie służy za podstawę prawną przy
rozstrzyganiu podobnych przypadków w przyszłości. Jest ona wiążąca dla sądów niższej instancji
oraz dla sądów apelacyjnych, które ją ustanowiły tak długo, dopóki nie zostanie unieważniona. Nie
jest natomiast z zasady wiążąca dla Sądów Najwyższych. Szczegółowo zasady związania określa
zasada stare decisis i różni się ona w szczegółach w zależności od poszczególnych stanów, jak i
części Zjednoczonego Królestwa. Z kolei Obiter dicta mimo iż nie posiadają mocy wiążącej stanowią
cenną pomoc dla późniejszych sędziów, a w przypadku gdy pochodzą od sądów najwyższej instancji
wpływają faktycznie na kształt przyszłego prawa[2].
Podstawowe zasady
common law

8.

Precedens nie jest jednak niewzruszalny. Po pierwsze reguła precedensu może ulec zestarzeniu w związku ze
zmianami zachodzącymi w życiu i moralności społeczeństwa. Po drugie w przypadku Wielkiej Brytanii
istnieje zawsze ryzyko powstania sprzeczności precedensu z prawem Unii Europejskiej. Ponadto istnieją
również instytucje takie jak distinguishing oraz overruling. Overruling oznacza unieważnienie precedensu i
może być dokonane tylko przez sąd niezwiązany unieważnianym precedensem. Natomiast distinguishing jest
możliwe, wtedy gdy sąd orzekający stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym bieżącej
sprawy a okolicznościami faktycznymi jakie miały miejsce w sprawie precedensowej. Co więcej, z
distinguishing może skorzystać każdy sąd nawet taki, który jest związany precedensem. Z kolei w sytuacji
gdy dla aktualnie rozstrzyganej sprawy brak jest wiążącego precedensu mówi się, że mamy do czynienia z
tzw. case of first impression (sprawą jeszcze nierozpoznaną), co uprawnia orzekającego w niej sędziego do
rozstrzygnięcia jej bądź w oparciu o własne poczucie sprawiedliwości (common sense), bądź poprzez analogię
do innych spraw precedensowych[3].
Jeśli chodzi o wpływ prawa stanowionego na kształtowanie common law, to akty prawa stanowionego, które
stanowią odbicie angielskiego common law, są z reguły interpretowane w świetle jego tradycji, co sprawia, iż
szereg kwestii pozostaje nierozstrzygniętych, gdyż zawsze pojmuje się je tak, jak tego wymaga wcześniejsze
prawo precedensowe i zwyczaj. Łatwo zaobserwować to na przykładzie prawa karnego, które w Anglii wciąż
pozostaje domeną common law, podczas gdy w wielu stanach USA zostało całkowicie skodyfikowane.
Kodyfikacja common law nie reguluje na ogół nowych przypadków, a tylko porządkuje istniejący materiał
normatywny, pochodzący z prawa precedensowego i dlatego to ostatnie pozostaje środkiem do jego wykładni.
Z tego powodu także współcześnie w amerykańskich szkołach prawniczych uczy się, jak rozstrzygano sprawy
karne w sądach angielskich w 1750

9.

Inaczej interpretuje się ustawy wydawane w zupełnie nowych obszarach regulacji. Mogą one
być nowatorskie i wprowadzać nowe podstawy skarg sądowych. Jako przykład może posłużyć
odpowiedzialność za wrongful death; na tej podstawie niektóre osoby, zwykle małżonek,
dziecko lub spadkobierca, mogą żądać odszkodowania od sprawcy w imieniu zmarłego. Taki
delikt nie istnieje w tradycyjnym common law i dlatego na terytoriach, na których nie
obowiązuje odpowiedni akt prawny, sąd nie przyjmie pozwu opartego na tej podstawie. Sądy
generalnie interpretują normy ustawowe wąsko, tzn. ograniczając się tylko do tego, co zostało w
nich wyraźnie przewidziane. Uznaje się prymat ustawodawcy w określeniu zakresu
dopuszczalnego stanowienia prawa przez sędziów, z ograniczeniem przez „wyższy porządek”,
określany normami konstytucyjnymi.
Pierwszym kompleksowym traktatem opisującym common law było dzieło „Commentaries on
the Laws of England”, autorstwa sędziego Williama Blackstone’a, opublikowane w latach 17651769. W Stanach Zjednoczonych wielką popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło
sędziego Sądu Najwyższego Olivera Wendella Holmesa Jr. „The Common Law”, które stało się
klasyką przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych
jurysdykcjach stanowych gromadzi „Corpus Iuris Secundum”.
W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz prawo
kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już norm karnych, gdyż
te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

10. Występowanie systemu common law

• Wielka Brytania, Stany Zjednoczone (bez
Luizjany, gdzie dominuje prawo stanowione),
Irlandia, Kanada (wyjątkiem jest Quebec, gdzie
dominuje prawo stanowione), Australia, Nowa
Zelandia, Indie, Hongkong, Nigeria, niektóre
kraje Afryki Zachodniej, jednak w większości
afrykańskich krajów postkolonialnych
funkcjonują systemy mieszane