Өскемен қаласының топырақ жамылғысының экологиялық жағдайын талдау және баға беру

1.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ ТОПЫРАҚ
ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
БАҒА БЕРУ
Орындаған:
Құнызбаев Т.Т «экология» мамандығының 4-курс студенті
Ғылыми жетекші:
Дакиева К.Ж биология ғылымдарының
докторы, доцент
Өскемен қаласы, 2018 жыл

2.

МАЗМҰНЫ
1 АЙМАҚТЫҚ ТОПЫРАҚ ЛАСТАНУЫНДАҒЫ ӨСКЕМЕН ҚАЛАСЫНЫҢ
РӨЛІ
2 2016 ЖЫЛДАРЫ ОРЫНДАЛҒАН ЖҰМЫС САРАПТАМАСЫ
2.1 Ландшафтты зерттеу, 2016 жылға дейінгі Өскемен қаласы ауданыныңкөкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
2.2 Ландшафтты зерттеу, 2016 жылдан кейінгі Өскемен қаласы ауданының
көкөніс өнімдерінің және топырағының ластануы
3 ТОПЫРАҚТЫН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Өскемен қаласы аймағының ландшафттарына сипаттама
3.2 Қаланың урболандшафтары територияларының функционалдығы
бойынша аймақтануы
3.3 Ауылшаруашылық көкөніс өнімдерінің ауыр металдармен ластану
денгейін және топырақтың экологиялық жағдайын бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ

3.

КІРІСПЕ
Топырақ - дегеніміз жердің аналық жынысы, өсімдіктер және жануарлар дүниелері
қатысуымен,климаттын әсерінен мыңдаған- миллиондаған жыдар бойы қалыптасқан
табиғи күрделі зат.Қоршаған ортаның негізгі депонирлік құрамы. Олардың ауыр
металдармен ластануы қандайда болсын қарқындылықта қаланың барлық
территориясына анықтап белгіленген, яғни 200 кв. км. жоғары алаңы. Олар қазіргі
уақытта байланыс ортасында ауыр металдармен екінші түсімнің алаңдық бастаулары
ретінде қаралуда.
Диплом жұмысымның өзектілігі. Өскемен қаласы – Қазақстан Республикасының
ең ірі индустральды орталығының бірі болып табылатын Шығыс Қазақстан
облысының облыс орталығы. Территориясының қолайлы орналасуы (түсті және
сирек металдар кендері, алтын, көмір, құрылыс материалдары және т.б.), сулы
(Өскемен және Бұқтырма СЭС) гидроэнергиясының бар болуы қаланың
экономикалық потенциалының тез дамуы мен тұрғызылуына себеп болды. Онда
түсті металургия, атомды өнеркәсіп, алтын және сирек металдар жиынтығы, жылу
энергетикасы, машина прибор құрылғылары, құрылыс индустриалдары, комуналды
ауыл шаруашылығы және көптеген ірі өнеркәсіп ықшамдалған. Демек, қала
территориясының ірі өнеркәсіп объектілерімен аса тығыздығы, облыс орталығы
тұрғын үй құрылысымен және өндірістік аймақтың тығыз қилысуы, өнеркәсіптің
жарты ғасырлық іс әрекеті экологиялық тұрғыдан мүлде мінсіз еместігі қоршаған
орта компоненттерін улы компоненттермен, ең алдымен –ауыр металдармен
ластануына әкеліп cоқты.

4.

Осы жұмысымның мақсаты Өскемен қаласының топырақ
жамылғысының экологиялық жағдайын зертеп және
талдап, баға беру және ұсыныстар ұсыну.
Мақсатқа жетуде келесі міндеттерді жүзеге асыру керек:
1) топырақтың ластануын бағалау;
2) Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауыр
металдармен ластануы мен олардың көкеніс өнімдеріне
тигізетін әсерін талдау;
3) Топырақтардың ластану қауіп деңгейін бағалау, 2015-2017
жылғы жұмыстың қортындысы бойынша;
4) көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын
бағалау;

5.

Ғылыми-зерттеу объектісі: Өскемен қаласының топырақ
жамылғысының экологиялық жағдайын зерттеу.
Зерттеу пәні: Өскемен қаласының топырақ жамылғысының ауыр
металдармен ластану жағдайын анықтау.

6.

СССР-дағы экологиялық жағдай (1991 ж. шекарасында)
Экологиялық зілзала ауданы: 1 - Кольский жарты аралы, 2 - Новоземель ауданы, 3
- Молдова, 4 - Чернобыльдық АЭС авария аймағы, 5 – Мәскеулік аймақ, 6 Причерноморье и Приазовье, 7 - Днепровско-Криворож өндіріс ауданы, 8 - Донбасс, 9 Среднее Поволжье и Прикамье, 10 - Калмыкия, 11 – Урал зонасы, 12– Каспийдің сол
жақ жағалауы, 13 - Арал және Арал жағалауы, 14 - Кузбасс, 15 - Байкал, 16 -.Өскемен
аймағы, 17 – Фергана,

7.

Топырақтың аса қарқынды ластану тұрғынды жерлері

8.

Өскемен ауданы экологиялық зілзала аймағы, яғни қоршаған ортаның төтенше
зиянды деңгейдегі ластанған территориясы ретінде бағаланады. Аймақтық денгейде
Өскемен қаласының территориясы Шығыс Қазақстандық техногендік биохимиялық
шет аймақты ластанған Ертістік аймақ құрамына кіретін технологиялық ластану
эпицентірі болып саналады.

9.

Топырақтың техногендік ластануын бағалау қызғылт желмен сәйкес
бағдарланатын сәуле бойынша өткізіледі. Ластану мінездемесі ҚМКшығындыларының басты бастауларына дейінгі қашықтыққа тәуелді аймақтар
бойынша өткізілді.
0 – 5 км – 10 сынау алынды;
5,1 – 10,0 км – 12 сынау алынды;
10,1 – 20 км - 14 сынау алынды.
Сынау сұраптауы 0,5 см тереңдігімен іске асырылады. Анықталған ауыр
металдар спектрына мырыш, кадмий, мыс, қорғасын, хром, марганец жатады.

10.

Кесте 1. Ауыр металлдардың топырақ жамылғысындағы концентрациясы
Концентрациялар
Ластаушы
бастаулар
орталығынан ара-
Сынау саны
Zn
Pb
9,0
2,4
Cu
Cd
Mn
1,4
16,4
Ni
Cr
қашықтығы , км
0 – 5км
13,
10
10,
8
42,5
4
5,1 –
10,0км
10,1 – 20км
12
11
3,0
24
0,1
21,4
12
33
14
2,6
4,4
26
0,7
18,5
1,5
55,5
ПДК
50
20
35
3,0
150
45
60

11.

Көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануын бағалау. Өскемен
қаласының шекарасындағы мекен-жайлық жерлерден Тәжірибелік
метеорология Институтымен жергілікті халықтармен өсірілген
көкөніс сынаулары сұрыпталып алынды. Қызылшаның, сәбіздің,
укроптың және қызанақтардың сынаулары сұрыпталды (жапырағы,
сабағы, тамыртүйнектері). Ауамен кепкен жағдайға дейінгі мұқият
жуылған және кептірілген жемістер электромайдағышта тартылу
жолымен 1 кг-ға дейінгі бастапқы салмағында гомогенизделінді. 10
мм диаметрлік таблеткада өсімдік материалдарының аливонттары 0,1
г бойынша нығыздалды және рентгенді-флюроценттік сараптама
әдісімен сарапталды. Көкөністердегі ауыр метеллдар
концентрациялары (қосылымдары) және олардың ШРК-дан артылуы
көрсетілген
Алынған мәліметтер, ҚМК-нан 9 км қашықтықта көкөніс өнімдері
қорғасынмен, мырышпен ластанғанын куәлік етеді. Осы
компоненттерінің ПДК артылуы 4,3-тен 38 ретке дейін тербеледі [9,
64б].
Өскемен қаласы шекарасындағы өсірілген көкеністерді тамақ ретінде
қолданбаған дұрыс деген қортынды жасалды.

12.

Кесте 2. Көкөніс өнімдеріндегі ауыр металлдардың концентрациясы
Ауыр металлдар концентрациялары
ҚМК –
нан ара-
Өнімдер
түрлері
Укроп,
жапырақтар
қашықтығы
Fe
Cu
As
Pb
Zn
және бағыты
50
10
н.о.
5,8
10
СВ – 9
н.о.
0,5
10
СВ – 9
ЮЗ –
Сәбіз,
тамыртүйнект
51
ер
4
-
(км)
Қызыл
ша,
тамыртүйнект
55
4,2
н.о.
0,5
10
50
10
0,2
0,5
10
ер
көкөніс
тер үшін ,
2

13.

10
9
8
7
6
5
0
0,5 4,0
0,03 9,4
Пияз
Қызанақ
ШРК(ПДК)мг/кг
0,5 7,4
Қияр
Анықталған концентрациясы
кадмий
1
қорғасын
2
кадмий
3
қорғасын
4
0,03 6,7
Картоп
Диаграмма 1. Ауыр металлдардың ШРК-дан айқын артуы
байқалатын көкөністер

14.

Кадмийдің көп мөлшері автомобиль жолдары бойында өскен
өсімдіктерде анықталған. Осындай жағдай қоршаған ортаны осы
токсикантпен ластайтын өндірістердің жанында өскен өсімдіктерде
де байқалады. Кадмийдің артық мөлшерінің жиналу белгілері
өсімдіктердің жапырақтарының ұшы мен өркені қызыл- бурыл түске
боялады. Жапырақтар жиырылып немесе түсіп қалады,
өсімдіктердің өсуі баяулайды. Топырақта кадмий мөлшері 30 мг/кг–
нан артса, өсімдіктер тіршілігін жояды. Кадмийдің көп мөлшері
топыраққа мырыш рудаларын өндіру және өңдеу кезінде түседі.
Кадмийдің әсерінен өсімдіктердің өсуінің тежелуі-фотосинтез
процесінің әлсіреуіне байланысты. 1кг жапырақта 96 мг кадмийдің
болуы фотосинтез қарқындылығын 50 төмендетеді [35, 75б].

15.

Кесте 3. Түрлі өнімдердегі металл концентрациясы
Сынау
№№
п/п
саны
Көкөніс
өнімдерінің атауы
ПДК артуында ауыр металлдар жинағының деңгейі
Мыс
П
ИСХС
АГГЭ
ПИСХСХ
АГГЭ
Х
Қорғасын
Мырыш
П
АГГЭ
ИСХСХ
ПИСХ
СХ
Кадмий
АГГ
Э
ПИСХСХ
АГГЭ
1
Лук-перо
18
5
1,2
1,6
3,2
1,4
10,4
4,0
26,7
Не опр.
2
Томаты
11
65
1,6
3,6
4,1
2,0
7,6
9,4
9,4
Не опр.
3
Огурцы
8
29
1,4
2,6
5,0
2,0
7,4
8,6
10,0
Не опр.
4
Капуста
2
18
0,9
2,3
2,0
3,4
7,0
32,0
6,7
Не опр.
5
Картофель
2
31
1,3
3,1
2,7
1,5
3,2
9,4
6,7
Не опр.
6
Морковь
11
44
0,9
2,2
2,5
3,4
4,0
12,8
10,0
Не опр.
7
Свекла
10
43
1,6
5,0
4,6
4,5
4,4
26,6
6,7
Не опр.
8
Редис
7
-
0,9
-
3,7
-
10,0
-
20,0
Не опр.
9
Баклажаны
4
13
1,4
1,4
2,4
1,7
3,6
8,4
16,7
Не опр.
Щавель
2
-
1,8
-
3,3
-
15,8
13,3
Не опр.
11
Редька
6
14
0,5
2,3
4,4
2,4
7,2
27,8
13,3
Не опр.
12
Перец
-
21
-
3,9
-
1,3
-
11,0
-
Не опр.
13
Кукуруза
-
7
-
1,0
-
1,5
-
7,6
-
14
Яблоки
-
9
-
2,1
-
0,8
-
,6
-
15
Виноград
-
3
-
2,2
-
0,9
-
,4
-
10
Не опр.
Не
опр.
Не
опр.

16.

ҚОРЫТЫНДЫ
Өскемен қаласы – Қазақстан Республикасының ең ірі өндірістік
орталығының бірі болып табылады. Өскемен қаласының топырақ жамылғысы
ауыр металдармен ластануы зерттеу жұмысымның өзекті мәселесіне айналып
отыр.Қоршаған ортаны ластаушы компененттердің сапалы құрамы, олардың
сандық ара қатынасы, кеңістікте таралу ерекшеліктері, формалары мен жолдары
–бүгінгі күнде Өскемен қаласының топырақ жамылғысы үшін өте маңызды.
Олардың шешімі облыс орталығының халқы үшін экологиялық қауіп-қатер
деңгейін анықтауға, сонымен қатар ең жақын жылдарға мүмкін болатын зиянды
салдардың болжамын жасауға мүмкіндік береді.

17.

Зерттелген жұмыстың нәтижесінде келесі қортындылар жасалды:
-
топырақтын ластануы анықталды;
-
Өскемен қаласының топырақ жамылғысы ауырметалдармен ластануы мен
олардың көкеніс өнімдеріне тигізетін әсері анықталды;
- топырақтардың ластану қауіп деңгейі бағаланды, 2015-2017 жылғы
жұмыстың қортындысы бойынша;
-
көкөніс мәдениетінің ауыр металдармен ластануы анықталды;
-
бұрын жүргізілген жұмыстар қортындысы арқылы топырақтын техногендік
ластану дәрежесі анықталды;
-
Өскемен қаласының топырақ жамылғысының тазарту мақсатында ұсыныстар
ұсынылды.

18.

Өскемен топырақ жамылғысының ауыр металдармен ластану
жағдайын қалпына келтіру мақсатында келесідей ұсыныстар ұсынылады:
1) өндірісті жаңа техенологияға көшіру және аз қалдықсыз
технологияны өндіріске енгізу;
2) өндірісте жоғары сапалы тазартқыш қондырғыларын пайдалану;
3) Өскемен қаласының топырағына органикалық тынайтқыштарды
көптеп қолдану;
4) топырақтағы қорғасын, мырыш, мыстың улылығын азайту үшін
органикалық тынайтқыштарын көптен пайдалану, ал фтор, қорғасын
қызметін азайту үшін фосфор тынайтқыштарын енгізу;
5) Өскемен қаласы ауданының көкеніс өнімдерінің сапасына көңіл
бөлу.
Өскемен қаласының топырақ жамылғысының экологялық жағдайын
жақсарту және көкөніс мәдениеттінің ауыр металдармен ластануына жол
бермеу үшін осы ұсыныстарды жүзеге асыру керек.

19.

• НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!