Карст процестері және бедерінің карсты пішіндері

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.Х.ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

КАРСТ ПРОЦЕСТЕРІ ЖӘНЕ БЕДЕРІНІҢ
КАРСТЫ ПІШІНДЕРІ
ОРЫНДАҒАН: АРХАБЕКОВА А.Е.
ЖЕТЕКШІСІ: АБИКБАЕВ Е.Р.

2.

Мақсаты: Жep бeтiнiң карстық үдерістері, бедердің карстық
пiшiндepінің күpдeлiлiгiне гeoлoгиялық тұрғыдан сипаттама
бepіп, жүйелі түрде талдау.
Міндеті:
жер бетінің карстық үдерістері жəне бедердің карстық
пішіндеріне шолу жасау;
карстық аймақтарының үңгірлері жəне аңғарлары мен
өзендеріне сипаттама беру;
карст құрылуының шартты жағдайларын анықтау;
карст пішіндері мен карст құбылыстары дамыған
аймақтарын анықтау;
карстық аймақтарының бедер пішіндерін талдау.

3.

• Карст (Югославиядағы Karst үстірті атымен аталған) – тау
жыныстарының суда еруінен жəне онымен байланысты
химиялық үдерістерден туындайтын құбылыстар жəне сол
үдерістерден жаралған бедер пішіндері. Карст жер бетіндегі
жəне жер астындағы сулардың бірлескен əрекетінің нəтижесі,
олар əктас, доломит, бор, əксаз (мергель), мəрмəр, гипс жəне
түрлі-түрлі тұздар тараған өңірлерде байқалады. Тас тұзы мен
гипстың ерігіштік қасиеті əктас пен доломиттен жоғары бола
тұрса да гипстік жəне тұздық карст жер бетінде сирек тараған.
Әктас пен доломит əдеттегі жағдайларда жай ериді, бірақ олар
гипс пен тас тұзына қарағанда кең тараған, сондықтан бұлар
айрықша жəне көбірек зерттелген.

4.

• Карстық құбылыстарының пайда болуына басқа табиғи факторларда əсер
етеді, олар:
а) бедер - тік немесе құламалы жер бедерлерімен салыстырғанда, тегіс,
жайпақтау келген жерлер карст процесіне тезірек ұшырайды;
б) əктастың тазалығы мен қалыңдығы: əктас қабаты неғұрлым таза жəне
қалың болса, соғұрлым олар карст түзілуіне қолайлы болады;
в) тау жыныстар құрылымы (структура породы) - жұмыр, ірі кесекті
əктастар ұсақ түйірлі ізбестастарға қарағанда карст құбылысына баяу
ұшырайды;
г) ауа райының немесе температураның жағдайы, жауын-шашынның
мөлшері, ауа райымен байланысты өсім дік жамылғысы, өсімдік
қалдықтарының ыдырау əсері, су көмір қышқылы, гумин қышқылы, азот
қышқылы жəне т.б. қыш-қылдармен қаныққаннан кейін, химиялық əсері
арта түседі;
д) карстық тау жыныстардың жарықшақтығы (трещиноватотость
карстующих пород) - жарықшықтар пайда болған кезде агрессивті су осы
жарықшақтар арқылы таужыныстарға сіңіп жерастында əр түрлі карст
пішіндерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады

5.

• Карстың ерекшеленген негізгі үш қабатты
Үстіңгі қабат жербетінен бастап жерастындағы еспе (грунт)
судың бетіне (деңгейіне) дейін.
Ортаңғы қабат - уақытша суға толық қаныққан қабат. Осы
қабатты көптеген зерттеушілер карст түзу, үңгір түзу қабаты
деп атаған.
Төменгі қабат – суға үнемі толық қаныққан қабат. Мұның
жоғарғы шекарасы – жерасты суының ең төменгі деңгейі, ал
төменгі шекарасы – су өтпейтін қабат.

6. Карстық аймақтардағы бедер пішіндерінің дамуы ( И.С.Щукин бойынша). А-А - қалың қабатты әктастық тау жыныстары; В-В - су

КАРСТЫҚ АЙМАҚТАРДАҒЫ БЕДЕР ПІШІНДЕРІНІҢ ДАМУЫ ( И.С.ЩУКИН БОЙЫНША).
А-А - ҚАЛЫҢ ҚАБАТТЫ ӘКТАСТЫҚ ТАУ ЖЫНЫСТАРЫ; В-В - СУ ӨТКІЗБЕЙТІН ҚАБАТ; Р КАРСТ ШҰҢҚЫРЛАРЫ; П - ЖЕР АСТЫНДАҒЫ ҚУЫСТАРМЕН ЖАЛҒАСҚАН ОПЫРЫЛЫП
ҚАЛҒАН ОРЫНДАР (ОҚПАНДАР); А-А - АЭРАЦИЯ БЕЛДЕУІ; В-В - СУҒА МЕРЗІМДІ
ҚАНЫҚҚАН ҚАБАТ; В-С - СУҒА ҮНЕМІ ТОЛЫҚ ҚАНЫҚҚАН ҚАБАТ

7. 1 - каррлар; 2 – карстық қазаншұңқырлар (воронкалар); 3 – шахталар мен құдықтар; 4 - үңгірлер галереясы; 5- тік үңгір қуысы; 6

Карстық аймақтарының бедер пішіндері
1 - КАРРЛАР; 2 – КАРСТЫҚ ҚАЗАНШҰҢҚЫРЛАР (ВОРОНКАЛАР); 3 – ШАХТАЛАР МЕН
ҚҰДЫҚТАР; 4 - ҮҢГІРЛЕР ГАЛЕРЕЯСЫ; 5- ТІК ҮҢГІР ҚУЫСЫ; 6 – СТАЛАКТИТТЕР; 7 –
СТАЛАГМИНТЕР МЕН СТАЛАГНАТТАР (КАЛОННАНЫҢ БАҒАНЫ); 8 – ДРАПТЫ ТӨСЕМДЕР;
9 - ЖЕРАСТЫ СУ АЙДЫНДАРЫ; 10 – СИФОН; 11 – ЖЕРАСТЫ САРЫҚЫРАМАСЫ; 12 - КӘРІС
КӨЗІ БАР ВАКУУМНЫҢ КӨЗІ; 13 - ҮҢГІР ЖҮЙЕСІНЕ КІРУ.

8. Мұнаралық карстың жалпы көрінісі

МҰНАРАЛЫҚ КАРСТЫҢ ЖАЛПЫ КӨРІНІСІ

9.

Карст қуыстары: судың тік бағыттағы циркуляциясы мейлінше қарқынды
болса карст тау жыныстарының еру процесі оқпандар (понорлар) деген қуыс
пішіндердің пайда болуына əкеліп соғады.
.

10. Әр түрлі пішінді тұйық ойпаң; таужыныстардың жасына, типіне және жатысына байланысты саңылау, құдық және табақ пішіндес болады.

ӘР ТҮРЛІ ПІШІНДІ ТҰЙЫҚ ОЙПАҢ; ТАУЖЫНЫСТАРДЫҢ ЖАСЫНА, ТИПІНЕ ЖӘНЕ
ЖАТЫСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ САҢЫЛАУ, ҚҰДЫҚ ЖӘНЕ ТАБАҚ ПІШІНДЕС БОЛАДЫ.
ҚОПСЫҚ ЖАБЫН ТҮЗІЛІМДЕРІНДЕ ЕРІМЕЙ, МЕХАНИКАЛЫК ЖОЛМЕН (СУФФОЗИЯ)
ПАЙДА БОЛҒАН КАРСТ ШҰҢҚЫРЫ КАРСТ-СУФФОЗИЯЛЫҚ ШҰҢҚЫР ДЕП АТАЛАДЫ.

11.

Карстық үңгірлердің ішіндегі ірілерінің бірі-АҚШ-тың Кентукки Штатындағы
ұзындығы 100 км. Флинт-Ридж жəне Нью- Мексика штатындағы Карлсбал
үңгірлері. Үлкен үңгірлердің түбінде жерасты өзендері мен көлдері де кездеседі

12.

Карпат таулары — Еуропадағы тау жүйесі. Географиялық орны Польша,
Мажарстан, Украина, Словакия, Чехия, Аустрия, Сербия жəне Румыния
мемлекеттері аумағында орналасқан. Солтүстік-шығысқа жəне шығысқа қарай
доғаша иілген жоталардың ұзындығы 1500 км.

13. Қырым таулары — Қырым түбегінің оңтүстік бөлігіндегі тау. өзегі 150 км, ені 50 км. Қара теңіз жағасын бойлай жатқан Бас қырқа —

ҚЫРЫМ ТАУЛАРЫ — ҚЫРЫМ ТҮБЕГІНІҢ ОҢТҮСТІК БӨЛІГІНДЕГІ ТАУ. ӨЗЕГІ 150 КМ, ЕНІ 50
КМ. ҚАРА ТЕҢІЗ ЖАҒАСЫН БОЙЛАЙ ЖАТҚАН БАС ҚЫРҚА — ЯЙЛАДАН ЖӘНЕ КУЭСТА
ТҮРІНДЕГІ ОРТА, СОЛТҮСТІК ҚЫРҚАЛАРДАН ТҰРАДЫ. САЗДЫ ТАҚТАТАСТАН ЖӘНЕ
ӘКТАСТАН, МЕРГЕЛЬДЕН ТҮЗІЛГЕН. КАРСТ ЖИІ КЕЗДЕСЕДІ (Қ. ҚЫРЫМ ТҮБЕГІ).

14. Сталактиттер (грек. stalaktos – тамшылап ағушы) – минералданған сулардың тамшылауынан үңгірлердің, кеніштердің төбесінде және

СТАЛАКТИТТЕР (ГРЕК. STALAKTOS – ТАМШЫЛАП АҒУШЫ) – МИНЕРАЛДАНҒАН
СУЛАРДЫҢ ТАМШЫЛАУЫНАН ҮҢГІРЛЕРДІҢ, КЕНІШТЕРДІҢ ТӨБЕСІНДЕ ЖӘНЕ
ЖОҒАРҒЫ ҚАБЫРҒАЛАРЫНДА ТҮЗІЛЕТІН МИНЕРАЛДЫҚ ТАССҮҢГІ ТІЗІЛІМДЕР.

15.

Сталагмит (грек,. Stalagma-тамшы)- жоғарыдан аққан минералданған су
тамшыларының төменнен жоғары қарай қабаттаса өсуінен, үңгірлер
түбінде қалыптасатын əк, гипс, тұз құрамды, іркінді минералдық
түзілімдер.

16.

Сталагмит пен сталактиттың біріккен жерін – Сталагнат деп атайды

17.

Карстық үдерістер халық шаруашылығына көптеген
зиян тигізеді. Тұрғын үйлер мен құрылыстардың
іргетасының құлауы, темір жол төсемінің қирауы,
шахталарды су басып кетуі, су қоймаларындағы сулар
астындағы қуысқа сіңіп кетуі - осылардың барлығы карстық
құбылыстың нəтижесі. Сондықтан осындай құбылыстар
байқалған аймақтарда үйлер тұрғызу, гидротехникалық
құрылыстар жүргізу, темір жолдар тарту жұмыстарын алдын
ала мұқият зерттеулерден кейін ғана іске асырылуы тиіс.

18. НАЗАР АУДАРҒАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!