9 дәріс Жобаны басқару

1.

Жобадағы тәуекелдерді басқару:
анықтау, бағалау және бақылау
Заманауи жоба менеджментінде тәуекелдерді басқару – табысқа
жетудің негізгі факторы. Кез келген жоба белгісіздік жағдайында
жүзеге асырылады, сондықтан тәуекелдерді алдын ала анықтау,
бағалау және бақылау жүйесін құру өте маңызды.

2.

Тәуекел деген не? Негізгі түсініктер
"Тәуекелді басқару – бұл жай ғана қауіпті анықтау
емес, оны трансформациялау және мүмкіндікке
айналдыру өнері"
Тәуекел – жобаның стратегиялық мақсаттарына жетуге кедергі келтіретін белгісіздік немесе ықтимал қауіп. Бұл түсінік
заманауи жоба менеджментінің орталық элементі болып табылады және кез келген ұйымдық шешімдерде ескерілуі
тиіс.
Тәуекелді басқару – тәуекелдерді алдын ала болжау, олардың мөлшерін дәл анықтау және төмендету немесе жою үшін
тиімді шараларды қолдану процесі. Бұл үздіксіз және жүйелі іс-әрекет, ол жобаның барлық кезеңдерінде жүргізіледі.
Қазіргі әлемде тәуекелдер күрделене түсуде: жаһандану, технологиялық өзгерістер, нормативтік талаптардың өзгеруі
және геосаяси тұрақсыздық жобалардың жүзеге асуына қосымша қиындықтар тудырады. Сондықтан тәуекелдерді
басқару жүйесі икемді, бейімделгіш және кешенді болуы керек.

3.

Тәуекелдерді анықтау: алғашқы қадам
Тәуекелдерді басқарудың бірінші және ең маңызды кезеңі – оларды дұрыс анықтау.
Тәуекелдерді екі негізгі санатқа бөлуге болады: ішкі және сыртқы тәуекелдер. Әрбір санат жобаға әртүрлі дәрежеде әсер етеді және
өзіндік басқару тәсілдерін талап етеді.
Қаржылық тәуекел
Валюта
бағамының
өзгеруі,
инфляция,
қаржыландыру көздерінің қолжетімділігі, төлем
қабілеттілігінің
төмендеуі,
бюджеттің
шектеулілігі
• Төлем тәртібінің бұзылуы
• Валюталық тәуекелдер
• Несие жағдайларының өзгеруі
Құқықтық тәуекел
Заңнамалық базаның өзгеруі, келісім-шарттардың
бұзылуы, лицензиялау және рұқсат алу
процестері, зияткерлік меншік мәселелері
Технологиялық тәуекел
Жабдықтардың істен шығуы, технологиялардың
ескіруі, инновациялық шешімдердің сәтсіз
болуы, техникалық қателер
Нормативтік актілердің өзгеруі
Келісім-шарттық міндеттемелердің орындалмауы
Сот дауларының туындауы
Технологияның сәтсіздігі
Интеграция проблемалары
Киберқауіпсіздік қатерлері
Қазақстанда жобалар жүзеге асырылған кезде жиі кездесетін тәуекелдерге экономикалық тұрақсыздық, бюрократиялық кедергілер,
білікті кадрлардың тапшылығы, инфрақұрылымдық шектеулер жатады.
Мұның бәрі жобаның сәтті аяқталуына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
Тәуекелдерді анықтау әдістері
1. Сараптамалық бағалау: тәжірибелі мамандардың пікірлері мен болжамдары негізінде тәуекелдерді анықтау
2. Сұхбаттар мен сауалнамалар: жоба қатысушыларымен тереңдетілген әңгімелесу арқылы ықтимал қауіптерді айқындау
3. Бақылау және талдау: ұқсас жобалардың тәжірибесін зерттеу, тарихи деректерді талдау
4. SWOT-талдау: жобаның күшті және әлсіз жақтарын, мүмкіндіктер мен қауіптерді жүйелі бағалау

4.

Жобаның тәуекел картасы
Тәуекел картасы – бұл жобадағы барлық анықталған тәуекелдерді олардың ықтималдылығы мен ықпал ету дәрежесі бойынша
визуализациялайтын құрал. Бұл карта жоба менеджеріне және команданың мүшелеріне қай тәуекелдерге бірінші кезекте назар аудару
керектігін анықтауға көмектеседі.
Жоғары тәуекел аймағы
Жоғары ықтималдылық + Жоғары әсер
Дереу әрекет қажет, резервтер мен қосымша
ресурстар бөлу
Орташа тәуекел аймағы
Орташа ықтималдылық + Орташа әсер
Үнемі бақылау, жоспарлау және сақтық шаралары
Төмен тәуекел аймағы
Төмен ықтималдылық + Төмен әсер
Мезгіл-мезгіл бақылау, қарапайым мониторинг
Тәуекел картасының компоненттері
• Ықтималдылық шкаласы (Y-осі): Өте төмен (5%), Төмен (25%), Орташа (50%), Жоғары (75%), Өте жоғары (95%)
• Әсер ету шкаласы (X-осі): Минималды, Шамалы, Орташа, Маңызды, Критикалық
• Түрлі түстер: Жасыл (қабылданатын), Сары (орташа), Қызыл (қабылданбайтын)
• Тәуекелдің нөмірі/коды: Әрбір тәуекелге бірегей идентификатор
Тәуекел картасы командаға жобадағы ең маңызды қауіптерді бірден көріп, басымдықтарды дұрыс белгілеуге мүмкіндік береді.

5.

Тәуекелдерді бағалау: ықтималдылық пен әсерді өлшеу
Тәуекелдерді бағалау – тәуекелдерді басқарудың екінші маңызды кезеңі. Бұл кезеңде әрбір анықталған тәуекелдің ықтималдығын және
жобаға ықпал ету дәрежесін сандық және сапалық әдістермен өлшейміз. Дұрыс бағалау жобаның қаржылық және стратегиялық
жоспарлауына тікелей әсер етеді.
Сапалық бағалау әдістері
Сапалық бағалау субъективті болса да, жылдам және қолжетімді:
• Сараптамалық баға: тәжірибелі мамандардың пікірлері
• Делфи әдісі: мамандардың анонимді консенсусқа келуі
• Ұқсастық бойынша талдау: өткен жобалардың деректерін пайдалану
• Шкалалық бағалау: төмен-орташа-жоғары деңгейлерін қолдану
Сандық бағалау әдістері
Сандық бағалау объективті және нақты мәліметтерге негізделген:
• Ықтималдық үлестірімі: статистикалық модельдеу
• Монте-Карло симуляциясы: көптеген сценарийлерді модельдеу
• Шешім ағашы: балама нәтижелерді салыстыру
• Сезімталдық талдауы: айнымалылардың әсерін өлшеу
Қазақстандағы нақты мысал: ірі инфрақұрылымдық жобалар
Қазақстанда соңғы жылдары көптеген ірі инфрақұрылымдық жобалар жүзеге асырылды: жолдар салу, энергетика объектілері,
өнеркәсіптік кешендер. Осы жобалардың көпшілігінде тәуекелдерді бағалау жүйесі қолданылды.
Мысалы, Нұр-Сұлтан – Алматы жоғары жылдамдықты автомобиль жолын салу жобасында келесі тәуекелдер анықталды және бағаланды:
• Құрылыс материалдарының бағасының өсуі (ықтималдылық: 65%, әсер: 120 млн $)
• Ауа райының қолайсыздығына байланысты кешігу (ықтималдылық: 40%, әсер: 45 млн $)
• Жергілікті халықтың наразылығы және рұқсаттарды алуда кідіріс (ықтималдылық: 30%, әсер: 80 млн $)
Осы тәуекелдерді ескере отырып, жобаның бастапқы бюджетіне 15% резервтік қор қосылды, ал іске асыру мерзімдері 8 айға ұзартылды.
Нәтижесінде жоба үлкен қиындықсыз аяқталды.

6.

Тәуекелдерді бақылау және төмендету стратегиялары
Тәуекелдерді анықтап, бағалағаннан кейін келесі қадам – оларды басқару стратегияларын таңдау және іске асыру.
Әрбір тәуекел үшін оның ерекшеліктеріне қарай ең тиімді тәсілді қолдану қажет.
Тәуекелді қабылдау
Тәуекелді ауыстыру
Қашан қолданылады: Тәуекелдің әсері аз және оны төмендету шығыны жоғары
Қашан
болғанда
қолданылады: Үшінші тарапқа тәуекелді беру тиімді болғанда
• Тәуекелді мойындап, оның салдарына дайын болу
• Сақтандыру компанияларына тәуекелді беру
• Резервтік қор құру (уақыт, қаржы)
• Субмердігерлерге жауапкершілікті ауыстыру
• Төтенше жоспар әзірлеу
• Хеджирлеу құралдарын пайдалану
Мысал: жобада баға өсуі 5% шегінде болса, бюджетке қосу
Мысал: валюталық тәуекелді банк арқылы хеджирлеу
Тәуекелді азайту
Қашан қолданылады:
• Қосымша бақылау механизмдерін енгізу
• Сапа менеджменті жүйесін жетілдіру
• Қызметкерлерді оқыту және дайындау
Мысал: киберқауіпсіздікті күшейту арқылы деректер ағуын болдырмау
Тәуекелді болдырмау
Қашан қолданылады: Тәуекел қабылданбайтын деңгейде жоғары болғанда
• Тәуекелді қызметтен бас тарту
• Жоба шеңберін өзгерту
• Балама технология немесе әдіс таңдау
Мысал: тым қауіпті жабдықты қолданбау, басқа нұсқа іздеу
Тәуекелдерді сақтандыру және резервтер құру
Сақтандыру – тәуекелді ауыстырудың ең кең таралған түрі. Қазақстанда келесі сақтандыру түрлері жобаларда жиі қолданылады:
Сақтандыру түрлері
Резервтер құру принциптері
1. Мүліктік сақтандыру: жабдық, ғимараттар, материалдар
• Қаржылық резерв: бюджеттің 10-20% дейін
2. Жауапкершілікті сақтандыру: үшінші тұлғаларға келтірілген зиян
• Уақыттық резерв: мерзімнің 15-25% дейін
3. Монтаждау-құрастыру тәуекелдерін сақтандыру: құрылыс кезіндегі зақымдану
• Материалдық резерв: критикалық ресурстардың қосымша қоры
4. Қаржылық тәуекелдерді сақтандыру: табысты жоғалту, валюталық шығындар
• Кадрлық резерв: негізгі персоналды ауыстыра алатын мамандар
5. Кәсіби жауапкершілікті сақтандыру: кеңесшілер, аудиторлар үшін
Жобаны басқару жүйесінде тәуекелдерді бақылау механизмдері
Тұрақты мониторинг
Есеп беру
Тәуекел индикаторларын күнделікті қадағалау,
Апталық/айлық тәуекел есептері, жоғары
ерте ескерту жүйесін қолдану, трендтерді бақылау басшылыққа эскалация жүйесі, дэшбордтар мен
визуализация
Түзету шаралары
Тәуекел белсенді болған кезде жылдам әрекет,
жоспарды қайта қарау, қосымша ресурстар бөлу

7.

Тәуекелдерді басқару процесінің кезеңдері
Тәуекелдерді басқару – бұл циклдік және үздіксіз процесс. Әрбір кезең алдыңғысының нәтижелеріне негізделеді және келесі кезеңге
мәлімет береді. Процестің тиімділігі оның жүйелілігі мен барлық кезеңдердің біртұтас орындалуына байланысты.
1. Анықтау
Барлық ықтимал тәуекелдерді жүйелі түрде анықтау: ішкі және сыртқы, стратегиялық және операциялық
2. Бағалау
Әрбір тәуекелдің ықтималдығын және ықпалын сандық және сапалық әдістермен өлшеу, басымдықтарды белгілеу
3. Бақылау
Тәуекел индикаторларын үнемі қадағалау, ерте ескерту жүйесін қолдану, өзгерістерді бақылау
4. Түзету
Тәуекел іске асқан кезде немесе деңгейі өзгерген кезде жедел әрекеттер қабылдау және жоспарды өзгерту
Бұл төрт кезең үздіксіз айналып тұруы керек. Жоба аяқталғаннан кейін де алынған тәжірибені құжаттап, болашақ жобаларда пайдалану маңызды.
Процестің сәттілігі үшін негізгі факторлар
1. Басшылықтың қолдауы: Жоғары менеджменттің тәуекелдерді басқаруды басымдық ретінде қабылдауы
2. Командалық жұмыс: Барлық қатысушылардың тәуекелдерді анықтау мен бақылауға белсенді қатысуы
3. Ашықтық мәдениеті: Тәуекелдер туралы ашық әңгімелесу, кінәлаусыз талқылау
4. Құжаттау: Барлық тәуекелдер мен шешімдердің жүйелі түрде тіркелуі
5. Үйрену: Әрбір жобадан алынған сабақтарды келесі жобаларда қолдану

8.

Тәуекелдерді басқарудағы заманауи трендтер мен технологиялар
Цифрлық трансформация заманында тәуекелдерді басқару саласы да айтарлықтай өзгеруде. Жасанды интеллект, үлкен деректер және автоматтандыру
технологиялары тәуекелдерді анықтау, бағалау және бақылау процестерін түбегейлі өзгертіп жатыр.
Автоматтандырылған тәуекелдерді басқару жүйелері
Заманауи ERM (Enterprise Risk Management) жүйелері тәуекелдерді басқарудың барлық процестерін автоматтандырады және бір платформада біріктіреді.
Қазақстандағы ірі корпорациялар мұндай жүйелерді белсенді енгізуде:
GRC платформалары
Governance, Risk, Compliance – басқару, тәуекел
және нормативтік сәйкестікті біріктіретін кешенді
шешімдер. SAP GRC, MetricStream, RSA Archer
сияқты жүйелер.
Нақты уақыт режиміндегі мониторинг
Тәуекел индикаторларын 24/7 қадағалау, автоматты
ескерту жіберу, аномалияларды анықтау жүйелері.
Kibana, Splunk, Grafana құралдары.
Болжамдық талдау
Статистикалық модельдер мен машиналық оқыту
арқылы болашақ тәуекелдерді болжау. Python, R,
MATLAB негізіндегі аналитикалық құралдар.
Үлкен деректерді талдау және AI технологиялары тәуекелдерді басқаруда революция жасауда.
Бұл технологиялар адам көзіне көрінбейтін заңдылықтарды анықтап, дәлірек болжамдар жасауға мүмкіндік береді:
1
2
Деректерді жинау және интеграциялау
Машиналық оқыту модельдері
Әртүрлі көздерден (қаржылық жүйелер, әлеуметтік медиа, датчиктер, жаңалықтар)
Нейрондық
деректерді
желілер,
жинау шешім
және біріктіру
ағаштары, кластерлеу алгоритмдері арқылы
тәуекелдерді анықтау үлгілерін үйрену
3
4
Болжамдау және имитациялау
Визуализация және есеп беру
Monte Carlo симуляциясы, time series analysis және басқа әдістермен болашақ сценарийлерді
Интерактивтімодельдеу
дэшбордтар, heat maps, network graphs арқылы тәуекелдерді
көрнекі түрде көрсету
AI қолданудың артықшылықтары
• Жоғары дәлдік: AI жүйелері адамға қарағанда 30-40% дәлірек болжам жасайды
• Жылдамдық: Миллиондаған деректерді бірнеше секундта өңдеу
• Объективтілік: Адам факторын және субъективті пікірлерді жою
• Үздіксіз үйрену: Жүйе тәжірибеден үйреніп, үнемі жетіледі
• Ерте анықтау: Тәуекелдерді олар іске аспас бұрын табу

9.

Қорытынды: Тәуекелдерді тиімді басқару – жобаның табысты болашағының кепілі
Тәуекелдерді басқару – бұл жай ғана жобаны қорғау құралы емес, стратегиялық артықшылық пен бәсекеге қабілеттілікті
қамтамасыз ететін маңызды фактор. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, тәуекелдерді кешенді және жүйелі басқаратын ұйымдар
нарықта табысқа жетуде және дағдарыстарға тұрақты болады.
Тәуекелдерді кешенді басқару жобаның тұрақтылығын арттырады
Кешенді тәуекел менеджменті – бұл тәуекелдердің барлық түрлерін (қаржылық, операциялық, стратегиялық, құқықтық)
біртұтас жүйеде басқару. Мұндай тәсіл жобаның тұрақтылығын және ұзақ мерзімді табыстылығын қамтамасыз етеді:
Кешенді басқарудың пайдасы
• Барлық тәуекелдерді бір платформада көру
• Тәуекелдер арасындағы өзара байланысты түсіну
• Ресурстарды тиімді бөлу
• Қайталанған жұмыстарды жою
• Жоба қатысушылары арасында бірыңғай түсінік қалыптастыру
• Басшылық үшін толық ақпараттық негіз