Мехнат мухофазаси бўйича электр ускуналари ва жихозларидан фойдаланишда хавфсизлик талаблари

1.

МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ БЎЙИЧА
ЭЛЕКТР УСКУНАЛАРИ ВА
ЖИХОЗЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШДА
ХАВФСИЗЛИК ТАЛАБЛАРИ
Тошкент – 2025

2.

2020 йил 9 октябрь 638-сонли
«ЭЛЕКТР ҚУРИЛМАЛАРИНИ ЭКСПЛУАТАЦИЯ
ҚИЛИШДА ТЕХНИКА ХАВФСИЗЛИГИ
ҚОИДАЛАРИ»НИ ТАСДИҚЛАШ ҲАҚИДА
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ВАЗИРЛАР
МАҲКАМАСИНИНГ ҚАРОРИ

3.

ИНСОННИ ЭЛЕКТР ТОКИ УРИШИ САБАБЛАРИНИ
БЕЛГИЛОВЧИ ОМИЛЛАР
Электр хавфсизлиги деганда
одамни электр токи, электр
ёйи, статик электр,
электромагнит майдон
таъсиридан ҳимоя қилиш
бўйича ташкилий ва техник тадбирлар тизими тушунилади.
Электр токи уриши билан
боғлиқ ава-рияларнинг
тахминан ярми қурбонларнинг
касбий фаолияти давомида
содир бўлади.
Баъзи маълумотларга кўра,
электр жароҳатлари ишдаги
барча жароҳатлар- нинг
тахминан 30% ни ташкил
қилади ва одатда оғир
оқибатларга олиб келади.

4.

Электр токининг одамларга хавфли ва
зарарли таъсири даражаси қуйидагиларга
боғлиқ:
кучланиш ва оқимнинг тури ва катталиги;
- электр токининг частоталари;
- инсон танаси орқали йўллар;
- инсон танасида электр токининг таъсир
қилиш муддати;
- экологик шароитлар.
Яна бошқа бир қатор муҳим сабаблар ҳам
мавжуд: инсон тана-сининг қаршилиги;
инсоннинг саломатлиги ва руҳий ҳолати,
диққат омили ва бошқалар.
Ток йўналиши ва тебранишлари
Енг хавфлиси саноат частотасининг
ўзгарувчан токи ҳисоб-ланади. Инсон
танаси орқали ўтадиган ток йўналиши
частота-сининг ошиши шикастланиш
хавфининг пасайиши билан бирга келади.

5.

500 кГц дан юқори частоталардаги ток юрак
ва нафас олишни тўхтата олмайди, деб
ишонилади, аммо бунда куйиш хавфи
сақланиб
қолади.
Доимий
частотали
ўзгарувчан токдан кўра хавфсизроқдир, лекин
бу фақат 500 В дан кам кучланишда бўлса,
ундан
юқори
кучланишларда
доимий
частотали ток ўзгарувчан токдан ҳам
хавфлироқ бўлади.
Инсон танаси орқали ток йўналиши
Инсон танаси орқали ток йўналиши ҳам
муҳимдир.
Инсон
танаси
орқали
ток
йўналишининг кенг тарқалган усуллари: ўнг
қўл – оёқлар, чап қўл – оёқлар, қўл –қўл, оёқ –
оёқ.

6.

Инсон танаси орқали ток йўналиши

7.

Токнинг инсон организмига
таъсири бир неча омилларга боғлиқ.
Асосий омиллардан бири, инсон
организмига
ток
таъсирининг
давомийлигидир, яъни одам ток
таъсирида қанча кўп қолиб кетса, у
шунча кўп зарар кўради.
Иккинчи
омил
инсон
организмининг шахсий хусуссиятлари, ҳамда токнинг тури ва
частотаси катта аҳамиятга эга. Инсон
организмининг
ток
таъсирига
қаршилиги,
кучланишни
таъсир
даражасини белгилайди. Чунки инсон
организмининг қаршилиги ўзгармаган
ҳолда,
кучланиш
кўпайиши
натижасида организмдан оқиб ўтган
ток миқдори ошиб боради.

8.

Инсон организмининг қаршилиги тери қаршилиги ва ички аъзолар
қаршиликлари йиғиндиси сифатида
олинади.
Тери, асосан қуруқ ва ўлик
ҳужайраларнинг қаттиқ
қатламларидан ташкил топган
бўлиб, катта қаршиликка ега, ҳамда
инсон организмининг умумий
қаршилигини ифодалайди.
Инсон организми орқали оқиб
ўтадиган токнинг миқдори унинг
асоратини белгилайди, яъни оқиб
ўтган ток қанча катта бўлса, унинг
асорати ҳам шунча катта бўлади.

9.

Електр токи уриши тўрт даражага бўлиб қаралади:
I - мускуллар кескин қисқарилиши натижасида одам ток таъсиридан
чиқиб кетади ва ҳушини йўқотмайди;
II - мускуллар кескин қисқариши натижасида одам ҳушини йўқотади,
аммо юрак ва нафас олиш фаолияти ишлаб туради;
III - мускуллар кескин қисқариши натижасида одам ҳушини йўқотиб,
нафас олиш тизими ёки юрак уриши тўхтаб қолади;
IV - клиник ўлим ҳолати, бунда инсонда ҳеч қандай ҳаёт аломатлари
кўринмай қолади.
Клиник ўлим ҳолати - бу ҳаёт билан ўлим орасидаги маълум оралиқ
бўлиб, маълум вақтгача инсон ички имкониятлар ҳисобига яшаб
туради. Бу вақтда унда ҳаёт белгилари: яъни, нафас олиш, қон
айланиш бўлмайди, ташқи таъсирларга фарқсиз бўлади, оғриқ
сезмайди, кўз қорачиғи кенгайган ва ёруғликни сезмайди. Клиник
ўлим ҳолати 6-8 дақиқа давом етади.
Биологик ўлим - қайтариб бўлмайдиган жараён бўлиб, организмдаги
биологик жараёнлар бутунлай тўхташи билан боғлиқ, шунингдек
организмдаги оқсил структуралари парчаланади.

10.

ЭЛЕКТР ТОКИДАН ШИКАСТЛАНГАН ВА БОШҚА БАХТСИЗ
ҲОДИСАГА УЧРАГАНЛАРГА БИРИНЧИ ЁРДАМ БЕРИШ
ҚОИДАЛАРИ
Биринчи ѐрдамнинг муваффақиятли бўлиши асосан ѐрдам
берувчининг чаққонлиги, зийраклиги ва моҳирлигига боғлиқдир.
Моҳирлик билан муваффақиятли ѐрдам беришни тегишлича машқлар
қилиш ва малака орттириш йўли билангина ўрганиш мумкин.
Қоидаларни билиб олишнинг ўзи биринчи ѐрдам бериш учун кифоя
қилмайди. Шикастланган кишини сақлаб қолиш аксарият ҳолатларда
уни токдан қанчалик тез қутқаришга‚ унга биринчи ѐрдамни нақадар
тез ва тўғри беришга боғлиқ бўлади.
Вақтни ўтказиб, ѐрдам
беришга узоқ
тайѐргарлик кўриш,
шикастланган
кишининг ўлимига
сабаб бўлиши мумкин.

11.

Шикастланган кишида нафас олиши, юрак уриши, пулс сингари
ҳаѐт белгиларининг кўрилмаслиги уни ўлган деб ҳисоблаш учун асос
бўла олмайди, шунга кўра, унга ѐрдам беришдан воз кечиш мутлақо
ярамайди. Электр токидан шикастланганда кишининг ўлими кўпинча
сохта бўлади. Шикастланган кишининг чиндан ҳам ўлганлигини,
фақат тиббиѐт ходими аниқлайди ва ѐрдам беришнинг фойдасиз
эканлигини айта олади.

12.

Электр қурилмаларининг ток ўтиб турган қисмларига тегиш
кўпинча мускулларнинг беихтиѐр тортишиб қисқариши (тиришиш) га
сабаб бўлади. Шунга кўра, шикастланган киши симни ушлаган бўлса,
унинг бармоқлари қаттиқ муштланиб қоладики, у симни ўзича қўйиб
юбора олмайди:
Электр қурилмасини ўчириш йўли билан жабрланувчини ток
таъсиридан қутқариш тартиби
Агар шикастланган киши ток ўтиб турган қисмларга тегиб турган
бўлса, дастлаб уни электр токи таъсиридан қутқариш керак. Айни
вақтда, тегишли эҳтиѐт чораларини кўрмай туриб, ток таъсирида
бўлган кишига тегиш ҳаѐт учун хавфлидир. Буни ҳамиша ѐдда тутмоқ
керак.
-агар шикастланган киши баландда бўлиб,
қурилмаларни токдан ажратиш унинг йиқилиб
тушишига сабаб бўлса, уни йиқитмаслик
чорасини кўриш лозим, акс ҳолда у токдан
ажратиш вақтида йиқилиб, янада оғир
шикастланиши мумкин;

13.

- қурилмани токдан ажратган вақтда электр чироқлар ўчиб
қоладиган бўлса, авария чироғи, аккумуляторли фонарларни
тайѐрлаб қўйиш керак, лекин бу қурилмани тезлик билан токдан
ажратишга, шикастланган кишига биринчи ѐрдам беришга асло
халақит бермаслиги лозим.
Агар қурилмани токдан тез ажратишнинг иложи бўлмаса,
шикастланган кишини унга тегиб турган ток ўтказувчи қисмлардан
ажратиш чорасини кўриш лозим.

14.

Юқори
кучланишли
ток
таъсиридан
қутқариш
йўллари.
Шикастланган кишини ердан кўтариш ѐки қурилманинг ток ўтиб турган
қисмидан ажратиш учун, қўлларга резинали қўлқоп ва оѐқларга изоляцион
этик кийиб, кучланишга мўлжалланган штангадан фойдаланиш керак.
Шуни ҳам эсда тутиш лозимки, линиядаги токнинг сиғими катта бўлса, бу
ток манбадан ажратилгандан кейин ҳам линияда кишининг ҳаѐти учун
хавфли заряд сақланиб қолиши мумкин. Бундай ҳолларда линияни
яхшилаб ерга туташтириш керак.
Биринчи ѐрдам бериш тадбирлари
ток урган киши ток таъсиридан халос этилгандан кейин қуйидаги
тадбирларни кўриш лозим:
- уни орқаси билан қаттиқ асосга чалқанча ётқизиш;
- нафас олишини текшириш;
- билагидан ва бўйнининг олд ён юзасидан пулсни текшириш;
- кўз қорачиғининг ҳолатини текшириш, агар бу қорачиқ кенгайган бўлса,
мияга қон келиши кескин ёмонлашганини билдиради.
Агар ток урган киши беҳуш бўлсаю, аммо нафас олиши ва юрак
уришлари барқарор бўлса, уни текис ерга ётқизиш, кийимларининг
тугмаларини ечиш, тоза ҳаво билан таъминлаш, нашатир спирт ҳидлатиш
(агар бўлса), юзига совуқ сув пуркаш ва тинч ҳолда қўйиш керак. Дарҳол
тиббиёт ходимини чақириш керак.

15.

16.

Маъсул шахсларнинг ҳуқуқ ва вазифалари
Наряд, фармойиш берувчи шахс ишни хавфсиз бажариш шартини белгилайди.
У нарядда кўрсатилган хавфсизлик чораларини тўғрилиги ва етарли
даражадалигига, бригада аъзоларининг малакаси ва сони бўйича етарлигига, ишни
хавфсиз бажариш учун жавобгар шахсни тайинлашга, шунингдек нарядда
кўрсатилган хизматчиларни электр хавфсизлиги бўйича гуруҳи, улар бажариши
керак бўлган ишга мувофиқ эканлигига жавобгардир.
Наряд ва фармойишни бериш ҳуқуқи корхона маъмурий-техник ходимига,
ҳамда унинг таркибий бўлимидаги электр хавфсизлиги бўйича V гуруҳга эга бўлган
шахсга берилади. Наряд бериш ҳуқуқига эга бўлган маъмурий-техник ходим ишда
йўқ пайтида, кечиктириб бўлмайдиган ишни бажариш учун ушбу электр ускунани
эксплуатация қилувчи электр хавфсизлиги бўйича IV гуруҳга эга бўлган навбатчи
ходим, наряд ва фармойиш бериши мумкин.
Бундай пайтларда навбатчи ходимга наряд бериш ҳуқуқи корхона
раҳбариятининг ѐзма кўрсатмаси билан расмийлаштирилиши керак.
Иш раҳбари нарядда кўрсатилган барча хавфсизлик чораларининг
бажарилиши ва уни етарлилигига, ижозат берувчи ва ишбоши томонидан бригада
аъзоларига берилган йўриқнома сифати, ҳамда тўлалигига, шу билан бирга иш
жараѐнида ишни хавфсиз олиб боришни ташкил қилишга жавоб беради

17.

Техника хавфсизлиги қоидаларида кўрсатилган ҳоллардан ташқари барча
электр ускунада фармойиш билан иш олиб боришда, ишбоши электр хавфсизлиги
бўйича III гуруҳга эга бўлиши мумкин.
Электр ускунада мустақил ишлаш ҳуқуқига эга бўлмаган бригада ишчилари
устидан назорат олиб бориш учун назорат қилувчи шахс тайинланиши керак.
Назорат қилувчи қуйидагиларга жавоб беради:
— тайѐрланган иш жойи наряд кўрсатмасига мос эканлигига;
— иш жойига қўйилган ерга улагич, тўсиқлар, хавфсизлик шиорлари ва
белгилари, ҳамда ўчиргич узаткичлари қулфларининг бут сақланишига;
— иш олиб бораѐтган бригада аъзоларининг ток таъсири хавфидан сақлашга;
Иш жараѐни билан боғлиқ хавфсизликка жавобгар шахс, шу бригада
бошқарувчиси бўлиб, бригада таркибига ва доимо иш жойида бўлиши шарт.
Иш жойини тайѐрлашда ҳаво электр тармоғида коммутацион аппаратлардан фойдаланмасдан
фақат кучланиш бор йўқлигини текшириш ва кўчма ерга улагични қўйиш керак бўлган ҳолларда,
иш раҳбари ѐки таъмирлаш бригадасидан тайинланган ишбоши ўриндош- лик билан ишлашга
ижозат берувчи шахс вазифасини бажариши мумкин

18.

Ишбоши қуйидагиларга жавоб беради:
— тайѐрланган иш жойи наряд
кўрсатмасига мос эканлигига;
— бригада аъзоларига берилган
йўриқноманинг аниқ ва тўлалигига; —
керакли ҳимоя воситалари, асбобускуналар, инвентарлар ва
мосламаларнинг борлигига, соз, ҳамда
етарлилигига ва улардан тўғри
фойдалана билишлигига;
— ИШ ЖОЙИДАГИ ТЎСИҚЛАРНИ, ХАВФСИЗЛИК ТЕХНИКАСИ ШИОРЛАРНИ
ВА БЕЛГИЛАРНИ, БЕРКИТИШ УСКУНАЛАРИНИНГ БУТЛИГИНИ САҚЛАШГА; —
ИШНИ БОШИДАН ОХИРИГАЧА ХАВФСИЗ ВА ТЕХНИКА ХАВФСИЗЛИГИ
ҚОИДАЛАРИГА АСОСАН БАЖАРИЛИШИГА ЖАВОБ БЕРАДИ.
ИШБОШИ БРИГАДА АЪЗОЛАРИ УСТИДАН ДОИМИЙ НАЗОРАТ ОЛИБ
БОРИШИ ВА МАСТ ҲОЛДАГИ БРИГАДА АЪЗОСИНИ ИШДАН ЧЕТЛАТИШИ
ЗАРУР.
ЗАРАРЛИ ГАЗЛАР ПАЙДО БЎЛИШ ХАВФИ БОР ЕР ОСТИ ИНШООТЛАРИДА
ВА КУЧЛАНИШ ОСТИДА БАЖАРИЛАДИГАН ИШЛАРДА ЭСА, ИШБОШИ IV
ГУРУҲГА ЭГА БЎЛИШИ КЕРАК.

19.

ЕЪТИБОРИНГИЗ
УЧУН
РАҲМАТ