“İnsanlık çocuğa verebileceğinin en iyisini borçludur.” Cenevre Bildirgesi (1924)

1. “İnsanlık çocuğa verebileceğinin en iyisini borçludur.” Cenevre Bildirgesi (1924)

“İnsanlık
çocuğa
verebileceğin
in en iyisini
borçludur.”
Cenevre
Bildirgesi
(1924)

2. Erken Dönem Çocukluk Hakları

3. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989)

Sözleşme ile 18 yaşına kadar
her insan çocuk olarak kabul
edilmiştir.
Sözleşmenin tamamının
uygulanabilmesi için önem
taşıyan, ayrım gözetmeme
(Madde 2), çocuğun yüksek
yararı (Madde 3), yaşama,
hayatta kalma, gelişme hakkı
(Madde 6) ve çocuğun karar
süreçlerine katılma hakkı
(Madde 12) olmak üzere dört
temel ilkesi bulunmaktadır.

4. Ayrım Gözetmeme

Sözleşme’nin ikinci maddesi çocuklara
tanınan temel haklardan birisi olan ayrım
gözetmeme ilkesine vurgu yapmaktadır.
Aynı zamanda sözleşmenin 22. ve 23.
Maddelerinde de daha fazla ayrımcılığa maruz
kalan engelli ve mülteci çocuklara yönelik
bazı özel hükümler yer almaktadır.
Madde 2
Ayrım
Gözetmeme
1. Taraf Devletler, bu Sözleşme’de yazılı
olan hakları kendi yetkileri altında bulunan
her çocuğa, kendilerinin, ana–babalarının
veya yasal vasilerinin sahip oldukları, ırk,
renk, cinsiyet, dil, siyasal ya da başka
düşünceler, ulusal, etnik ve sosyal köken,
mülkiyet, sakatlık, doğuş ve diğer statüler
nedeniyle hiçbir ayrım gözetmeksizin tanır
ve taahhüt ederler.
2. Taraf Devletler, çocuğun ana–babasının,
yasal vasilerinin veya ailesinin öteki
üyelerinin durumları, faaliyetleri,
açıklanan düşünceleri veya inançları
nedeniyle her türlü ayırıma veya cezaya tâbi
tutulmasına karşı etkili biçimde korunması
için gerekli tüm uygun önlemi alırlar.

5. Örnek Olay 1

Olay:
Bir ilkokul, görme engelli bir öğrenciyi gerekli altyapı eksikliği
nedeniyle okula kabul etmez. Aile, çocuğun devlet okulunda eğitim alma
hakkını savunur ancak okul, özel ihtiyaçları karşılayamayacağını öne
sürer.
İhlal:
Bu durum, ayrım gözetmeme ilkesinin ve eğitim hakkının (Madde 28)
ihlalidir. Engelli çocukların özel ihtiyaçlarının kısa süreli
karşılanamaması, haklarından feragat etmeleri gerektiği anlamına gelmez.
Çözüm:
• Okulun fiziksel ve pedagojik altyapısı devlet desteğiyle engelli
bireyler için uygun hale getirilmelidir.
• Milli Eğitim Müdürlüğü bu konuda gerekli kaynakları sağlamalı,
öğretmenler ise kapsayıcı eğitim konusunda hizmet içi eğitime
alınmalıdır.
• Çocuğun, diğer akranlarıyla birlikte eğitim alması sağlanarak katılım ve

6. Örnek Olay 2

Olay:
Bir spor kulübü, “erkeklere daha uygundur” gerekçesiyle mahalledeki futbol kursuna
kız çocuklarını kabul etmemektedir. Spor yapmak isteyen 10 yaşındaki Elif,
kaydolmak için başvurduğunda reddedilir. Ailesi, bu durumu yerel yönetime
bildirir.
İhlal:
Bu durumda Elif, sadece cinsiyeti nedeniyle dışlanmaktadır. Bu hem ayrım gözetmeme
ilkesinin hem de oyun, eğlence ve kültürel etkinliklere katılma hakkının (Madde
31) ihlalidir.
Çözüm:
• Spor kulübü hakkında belediye ya da Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü’ne şikâyet
yapılmalı; cinsiyete dayalı ayrımcılığın kabul edilemez olduğu hatırlatılmalıdır.
• Yerel yönetim, spor kulüplerinin kız ve erkek çocuklara eşit fırsatlar sunması
için denetleme ve rehberlik yapmalıdır.
• Gerekirse, kız çocuklarının spor faaliyetlerine erişimini teşvik eden özel
projeler (örneğin “Kızlar Sahada” gibi) desteklenmelidir.

7. Çocuğun Yüksek Yararı

birisi ise çocuğun yüksek yararının
çocuğu ilgilendiren tüm girişimlerde
gözetilmesidir.
Madde 3
Çocuğun
Yüksek
Yararı
1. Kamusal ya da özel sosyal yardım
kuruluşları, mahkemeler, idari makamlar
veya yasama organları tarafından yapılan
ve çocukları ilgilendiren bütün
faaliyetlerde, çocuğun yararı temel
düşüncedir.
2. Taraf Devletler, çocuğun ana–
babasının, vasilerinin ya da kendisinden
hukuken sorumlu olan diğer kişilerin hak
ve ödevlerini de göz önünde tutarak,
esenliği için gerekli bakım ve korumayı
sağlamayı üstlenirler ve bu amaçla tüm
uygun yasal ve idari önlemleri alırlar.
3. Taraf Devletler, çocukların bakımı
veya korunmasından sorumlu kurumların,
hizmet ve faaliyetlerin özellikle
güvenlik, sağlık, personel sayısı ve
uygunluğu ve yönetimin yeterliliği
açısından, yetkili makamlarca konulan

8. Örnek Olay 1

Olay: Anne ve baba
boşanıyor. Baba
ekonomik olarak daha
güçlü, ancak anne
çocuğa duygusal
olarak daha yakın ve
çocuğun bakımını
yıllardır üstleniyor.
Yorum: Mahkeme,
çocuğun yüksek yararı
açısından sadece
ekonomik imkânları
değil, duygusal bağı
ve çocuğun
istikrarını da
dikkate alarak
velayeti anneye
verebilir.

9. Örnek Olay 2

Olay: 12 yaşındaki
çocuk trafik
kazası geçiriyor.
Ailesine henüz
ulaşılamamış ama
acil ameliyat
gerekiyor.
Yorum: Çocuğun
yaşam hakkı ve
sağlığı “yüksek
yarar” kapsamında
önceliklidir. Aile
onayı beklenmeden
müdahale edilir.

10. Örnek Olay 3

Olay: Hafif zihinsel
engelli bir çocuk,
özel eğitime değil,
devlet okulunda diğer
çocuklarla birlikte
okumak istiyor.
Yorum: Eğer bu
ortamda yeterli
destekle eğitim
alabiliyorsa, topluma
entegrasyonu ve
psikolojik gelişimi
için kaynaştırma
eğitimi çocuğun
yüksek yararına
olabilir.

11. Örnek Olay 4

Olay: Mülteci
statüsündeki
çocuk, dil
bilmediği ve
evrakları eksik
olduğu
gerekçesiyle okula
alınmıyor.
Yorum: Her çocuğun
eğitim hakkı
vardır. Kimlik ve
statü fark
etmeksizin eğitim
hakkı çocuğun
yüksek yararı
gereğince
sağlanmalıdır.

12. Örnek Olay 5

Olay: Koruma altına
alınan çocuğun
koruyucu aileye
verilmesi gündemde.
Aile varlıklı ama
çocuğun kültürel
kimliğiyle uyuşmayan
bir yaşam tarzına
sahip.
Yorum: Çocuğun
kültürel, dilsel,
dinsel kimliği
dikkate alınmalı;
yalnızca ekonomik
durum değil, çocuğun
bütüncül gelişimi
esas alınmalıdır.

13. Yaşama, hayatta kalma, gelişme hakkı Örnek Olay 1

• Olay: 3 yaşındaki Yusuf, kırsal bir bölgede yaşayan dar gelirli bir ailenin
çocuğudur. Ailede yeterli gelir olmadığı için Yusuf her gün sadece ekmek ve çayla
beslenmektedir. Kreşe gitmediği gibi sağlık kontrollerine de düzenli
götürülmemektedir. Zamanla fiziksel gelişimi yaşıtlarının gerisinde kalır,
bağışıklığı zayıflar ve sık hastalanmaya başlar.
• İhlal: Bu durum, Madde 6 kapsamında çocuğun yaşama ve gelişme hakkının ihlali
anlamına gelir. Çocuk yeterli beslenme, sağlık hizmeti ve erken çocukluk eğitimi
gibi temel haklardan mahrum bırakılmıştır.
• Çözüm: Aile, yerel sosyal hizmet kurumları tarafından tespit edilmeli ve sosyal
destek programlarına (gıda yardımı, aile danışmanlığı, çocuk destek merkezleri)
yönlendirilmelidir. Aile hekimi veya toplum sağlığı merkezleri aracılığıyla çocuğun
düzenli sağlık kontrolleri yapılmalı ve gelişim izlenmelidir. Yerel yönetimler ya
da STK’lar tarafından yürütülen erken çocukluk eğitimi ve destek programlarına
çocuğun erişimi sağlanmalıdır. Aileye, çocuğun yaşama ve gelişme hakkı hakkında
farkındalık kazandıracak rehberlik hizmeti sunulmalıdır.

14. Örnek olay 2

• Olay: İzmir, Bahçelievler mahallesinde yaşayan 5 yaşındaki Zeynep, evlerinin
yakınındaki tek parkta oynamak istiyor. Ancak parkın zemini bozuk, salıncakların
zincirleri paslı ve kırık. Mahallede başka çocuk dostu alan olmadığı için Zeynep
evde vakit geçiriyor. Ailesi de dışarı çıkmasının tehlikeli olduğunu düşündüğü için
Zeynep’in oyun oynamasına izin vermiyor. Zeynep’in fiziksel aktivite düzeyi
düşüyor, enerjisini atamadığı için huzursuz davranışlar sergiliyor.
• İhlal: Bu olay, çocuğun hem fiziksel güvenlik içinde yaşama hakkını hem de oyun
yoluyla gelişim hakkını ihlal eder. Sağlıksız çevre koşulları, çocuğun gelişimini
tehdit eden bir faktördür.
• Çözüm: Belediye ya da ilgili yerel yönetim birimleri, çocukların güvenli oyun
oynayabileceği alanlar oluşturmalı veya mevcut alanları yenilemelidir. Mahalle
halkı, parkın yenilenmesi için dilekçe verebilir; STK’lar ya da okul-aile
birlikleri aracılığıyla topluluk temelli destek alınabilir. Ailelere, oyun hakkının
çocuk gelişimi üzerindeki önemi konusunda bilgilendirme yapılabilir. Gerekirse
çocuk dostu kent uygulamaları kapsamında parkların durumu çocuklarla birlikte
denetlenebilir.

15. Çocuğun karar süreçlerine katılma hakkı (erken çocukluk dönemi)

Olay:
Çocuğun
karar
süreçleri
ne
katılma
hakkı
(erken
çocukluk
dönemi)
4 yaşındaki Defne, sabah okula giderken kendi seçtiği
elbiseyi giymek ister. Ancak annesi, “Sen anlamazsın, bu
sana uygun değil” diyerek onun fikrini dikkate almaz ve
başka bir kıyafet giydirir. Defne bütün gün huzursuzdur,
okuldaki etkinliklere katılmakta isteksizlik gösterir.
İhlal:
Bu olayda çocuğun yaşına uygun şekilde görüşünü ifade etme
ve dikkate alınma hakkı (Madde 12) ihlal edilmiştir.
Ayrıca çocuğun öz saygı gelişimi ve duygusal güvenliği
açısından da olumsuz etkiler doğurabilir.
Çözüm:
• Aile, çocuğun yaşına uygun karar alanlarında (örneğin
kıyafet seçimi, oyuncak seçimi, yemek tercihi) seçenek
sunmalı ve onun görüşünü dikkate almalıdır.
• Anne-baba çocuğa “bunu mu yoksa şunu mu giymek
istersin?” gibi sınırlı ama özgür seçim hakkı
tanımalıdır.
• Bu yaklaşım, çocuğun karar verme, sorumluluk alma ve
özgüven geliştirme becerilerini destekler.
• Aile içi kararlara katılım, çocuğun ailede değerli ve
söz hakkı olan bir birey olduğunu hissetmesini sağlar.

16. Çocuğun karar süreçlerine katılma hakkı (erken çocukluk dönemi)

Çocuğun
karar
süreçleri
ne
katılma
hakkı
(erken
çocukluk
dönemi)
• Olay: Bir anaokulunda öğretmenler sınıf
ortamına yeni oyuncaklar alınmasına karar
verir. Tüm seçim süreci yetişkinler
(öğretmenler ve idare) tarafından yapılır.
Çocuklara hangi oyuncaklarla oynamak
istedikleri, nelerden hoşlandıkları
sorulmaz. Gelen oyuncaklarla çocuklar
oynamakta isteksizdir ve bazı oyuncaklar hiç
ilgi görmez.
• İhlal: Bu durum, küçük yaştaki çocukların
kendilerini ilgilendiren kararlara katılım
hakkını (Madde 12) ihlal eder. Yaşları küçük
olsa bile çocukların ilgi ve istekleri
dikkate alınmalıdır.
• Çözüm: Öğretmenler, oyuncak alımı gibi karar
süreçlerinde çocukların fikirlerini resim,
oyun, hikâye anlatımı gibi yollarla
öğrenebilir.
• Çember saati, çocuk meclisi

17. Çocuğun karar süreçlerine katılma hakkı

Olay:
Çocuğun
karar
süreçlerin
e katılma
hakkı
Bir ilkokulda öğretmen ve idareciler, öğrencilerin servisle
taşınacağı güzergâhları yeniden düzenleme kararı alır. Bazı
çocukların servis süresi bu değişiklik nedeniyle 1 saate kadar
uzar. Öğrenciler rahatsızlıklarını dile getirmeye çalışsalar
da, “bu kararı büyükler verir” denilerek dikkate alınmazlar.
İhlal:
Bu olayda, çocukların kendilerini etkileyen bir karar sürecine
katılma hakları yok sayılmıştır. Madde 12’ye göre çocuklar bu
tür durumlarda dinlenme ve görüş bildirme hakkına sahiptir.
Çözüm:
Okul yönetimi, servis güzergâhı gibi kararlar alınmadan önce
öğrenci temsilcileri ya da sınıf bazında öğrenci görüşlerini
toplamalıdır.
Öğrenciler için yaşlarına uygun bir “görüş bildirme platformu”
(örneğin sınıf toplantıları, geri bildirim kutuları)
kurulabilir.
Çocuklara, fikirlerinin dikkate alındığı gösterilmeli; alınan
kararlar onlara açık ve anlaşılır şekilde açıklanmalıdır.

18. Erken Çocukluk Döneminde Haklar

• Erken çocukluk dönemi çocuk
hakları açısından niçin
kritiktir?
Erken çocukluk döneminde
çocukların hakları nelerdir?
• Erken çocukluk döneminde
çocukların haklarına
erişememesinin nedenleri neler
olabilir?
Erken çocukluk dönemindeki
çocukların haklarına erişmesini
sağlamak için ne gibi müdahaleler
planlanabilir?
Okul öncesi eğitimin çocuk
hakları açısından kritik öneme
sahip olmasının
nedenlerinelerdir?

19. Erken dönem (0-3 yaş) çocukların hakları

0-3 yaş arasındaki çocukların yaşamsal haklarına
erişmesi için sürdürülen programların, çocukların
gelecekteki akademik başarısını arttırdığı ve okul
içi problem davranış sayısını önemli ölçüde azalttığı
(Reynolds ve diğ., 2001), ergenlik ve yetişkinlikte
suça sürüklenme ya da diğer riskli davranışları
önemli ölçüde önlediği (Bringewatt ve Gershoff,
2010), çocukların yaşamları boyunca ihmal, istismar
ya da kötü muamele öykülerine daha az maruz
kaldıkları (Gvwynne ve diğ., 2009), çocukların
bilişsel becerileri üzerinde önemli kazanımlar
sağladığı (Pages, 2022) bildirilmiştir.

20. İhtiyaçlar karşılanmazsa ne olur?

0-3 yaş aralığında
• yeterince sevgi ya da sıcaklık hissetmeme, takdir
edilmeme,
• aşırı eleştiri ve reddedilmeye maruz kalma,
İhtiyaçla
r
karşılanm
azsa ne
olur?
• gereksinimlerin yeterli ölçüde karşılanmaması gibi
olumsuz deneyimler, yetişkinlikteki bir takım psikolojik,
kişilerarası ve duygusal güçlükle ilişkili bulunmuştur
(Kim ve Miller, 2020; Simoes ve diğ., 2023).
Bu araştırmalarda erken döneme dair olumlu duygular ya da
geçmiş ebeveyn yaşantılarının, depresyon düzeyi (FernándezPérez ve diğ., 2021), anksiyete düzeyi, (Vaz ve diğ.,
2023), beden imgesi (Simoes ve diğ., 2023), psikolojik
sıkıntı (Santos ve diğ., 2023), yaşam kalitesi ve yalnızlık
(Ferreira ve diğ., 2023), öğrenme becerileri (Hoffman ve
Spengler, 2014), güvende hissetme (Silva ve diğ., 2019),
duygu düzenleme (Kahlon, 2020), fiziksel ve psikolojik iyi
oluş (Marta-Simões ve Ferreira, 2020), şizofreni tanısı
alma (Vallejos ve diğ., 2017), kendine zarar verme ve
intiharı düşünme (Carvalho ve diğ., 2023), yeme
bozuklukları (Basile ve diğ., 2021) akıllı telefon
bağımlılığı (Zheng ve diğ., 2022) gibi değişkenin üzerinde
önleyici/koruyucu etkisini göstermektedir.

21. Erken dönem (0-3 yaş) çocukların haklarına erişmekte yaşadığı güçlükler neler olabilir?

22. Maliyetler: Erken müdahale programlarının kişi başı maliyeti

ABD’de bir çocuğun erken müdahale
programından faydalanmasının
yarattığı maliyet 58.000 dolar
olarak hesaplanmıştır (Dodge ve
diğ., 2015).

23. Beklenmediklik

Beklenmedi
klik
• Göçler, siyasi olaylar, savaşlar,
pandemiler gibi global hususlar ve
ebeveynin kaybı/terki gibi beklenmedik
bireysel hususlar, bireylerin
kırılganlığını etkilemekte ve çocukların
haklarına erişmesine engel
olabilmektedir.
• Bu durumun da etkisiyle haklarına
erişmekte güçlük yaşayan çocukları
tespit etmek ve haklarına erişmesini
sağlamak güçleşebilmektedir (Britto ve
diğ., 2017).

24. Beklenmediklik

Beklenmedik
lik
• Örneğin Gibsonve diğerleri (2022)
tarafından yapılan bir
araştırmada kuyu suyu
maruziyetinin çocukların bilişsel
becerilerine zarar verdiği ve IQ
test skorlarını düşürdüğü
bulgulanmıştır.

25. Ailesel Faktörler

• Ailelerde uyuşturucu kullanımı, alkol
kullanım bozukluğu, ebeveynin yokluğu,
yoksunluğu ya da terki, aile içi şiddet
ve psikopatolojinin varlığı gibi risk
faktörlerinin varlığı önemli bir
dezavantaj yaratmakta, çevresel
faktörlerin de etkisiyle çok sayıda
çocuğun gereksinimi dahi
belirlenememektedir (Björkenstam ve
diğ., 2016; Fortin, 2003).
• Bu nedenle çok sayıda çocuğun
gereksinimleri ve haklarına
erişemediğinin tespiti, okul öncesi
eğitime ya da ilkokula başladığında
gerçekleşmekte, bu tespit
gerçekleştiğinde de önlenebilir pek çok
risk daha kaotik hale gelebilmektedir
(Siddique, 2017).

26. Okul Öncesi Dönemde (3-6 yaş) Çocukların Hakları

27. Okul Öncesi Eğitime Erişme Hakkı

• Çocukların 3 takvim yaşına geldiğinde ise nitelikli bir okul öncesi
eğitime erişmek gibi yeni hakları doğar. Nitelikli, kapsayıcı, eşit,
ulaşılabilir ve ücretsiz okul öncesi eğitimin bir çocuk hakkı olarak
tanımlanmasının nedeni ise okul öncesi eğitimin kısa, orta ve uzun vadeli
olumlu sonuçlarında gizlidir (Herczog, 2012).
• Okul öncesi eğitimden ilk beklenti, çocukların aktif olarak eğitim
süreçlerine katılmasının sağlanması, tüm eğitim süreci boyunca çocukların
bakış açılarının dikkate alınması ve çocukların kendileri ile alakalı
konularda karar alma süreçlerine dahil edilmesi, kısacası çocuğa katılım
hakkının sunulmasıdır (Avrupa Konseyi, 2017).
• Başka bir ifadeyle, nitelikli bir okul öncesi eğitimden/programdan
beklenen şey, bir çocuğun katılım hakkının bir parçası olan kendini ifade
etme, duygularını paylaşma ve etkileşime girebilme gibi olumlu etkiler
kazanmasının sağlanmasıdır (Manning ve diğ., 2019; Möller ve diğ., 2016;
Ummanel, 2017).

28. Veriler ne söylüyor?

• OECD ülkelerinde 5 yaş çocukların okul öncesi eğitime
erişimi %95.79’a ulaşırken, dört yaş gruptaki
çocukların %89.8’i ve 3 yaştaki çocukların %76.5’i
okul öncesi eğitime erişmiştir (OECD, 2022).
• OECD ülkelerindeki okul öncesi eğitimin
yaygınlığındaki artışa benzer bir durum Türkiye’de de
görülmüştür. Milli Eğitim Bakanlığı’nın verilerine
göre, 5 yaş çocukların okul öncesi eğitime erişimi
%83.41’e, 3-4 yaş çocukların okul öncesi eğitime
katılımı ise %50.46’ya yükselmiştir (Milli Eğitim
Bakanlığı, 2022).

29. Okul öncesi eğitimden Faydalanamama

• Örneğin ABD’de Afro- Amerikalıların daha az okul
öncesi eğitimden yararlanması söz konusuyken
(Albritton ve diğ., 2019), Çin’de kırsaldan büyük
kentlere çalışmaya gelen anne-babaların çocukları
daha az okul öncesi eğitimden faydalanmaktadır (Song
ve diğ., 2014).
• Hindistan gibi kalabalık ve yoksul nüfusa sahip
ülkelerde ise okul öncesi eğitimin yaygın olmaması
çok sayıda nedene dayanmaktadır (Chopra, 2016).

30. Okula erişim sağlansa da, okul öncesi çocukluk haklarına erişilemeyebilir

• Okul öncesi çocukların haklarına erişmesindeki bir
diğer sorun, okulların nitelikli, kapsayıcı eğitimler
sunamamasıdır.
• Okul öncesi eğitim programlarının, bütçe ya da
fiziksel ortam sınırlılıkları (Chopra, 2016), eğitim
personelinin çocuk haklarına dair bilgi ve diğer
konulardaki yetersizliği (Manning ve diğ., 2019),
eğitim programlarının çocukların özel
gereksinimlerine ya da farklılıklarına yeterince
odaklanmaması (Molla ve Nolan, 2019) ve son olarak
çocukların bilişsel ve akademik gelişimlerine
yeterince katkı sunmaması (Ramirez-Ucles ve diğ.,
2018) söz konusudur.

31. Erken çocukluk dönemi ihtiyaçları karşılanmadan okul öncesi eğitime başlanması

• Okul öncesi çocukların haklarına erişememesindeki bir
diğer etmen, erken dönemdeki çözülemeyen
gereksinimlerin okul öncesi eğitime taşınması
kaynaklıdır.
• Bir çocuğun 0-3 yaşlarındayken haklarına erişebilmesi
tek başına yeterli değildir. Kazanımların kalıcı
olması için çocukların nitelikli bir okul öncesi
eğitime erişmesi ve okul öncesi eğitime sorunsuz bir
geçiş yapması elzemdir (Alvarez ve diğ., 2019;
Khetani ve diğ., 2020).

32. Okul çağına geçişte çocuk hakları

iyi bir okula geçiş
tecrübesi yaşaması,
nitelikli bir ilkokula
erişim sağlaması ve
önceki dönemlerde
edindiği kazanımlarını da
bu yeni eğitim ortamına
taşımasıdır (Reynold ve
diğ., 2017).
Yapılan araştırmalar da
göstermektedir ki, iyi
fiziksel koşullarda
eğitim gören ve nitelikli
ilkokul eğitimine erişen
çocuklar, önceki
dönemlerdeki
kazanımlarını korumakta
ve bu kazanımları daha da
güçlendirmektedir
(Mashburn, 2015; Reynolds
ve diğ., 2010).