Алтын орда дәуірі әдебиеті

1.

Дәріс сабақ тақырыбы:
АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІ
ӘДЕБИЕТІ

2.

Дәріс сабақ тақырыбы:
“ҰЛЫҚ ҰЛЫС-АЛТЫН ОРДА”
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕЦИЯ
27-29 ҚАЗАН, 2021

3.

Дәріс сабақ жоспары
1.Негізгі бағыттары мен ерекшеліктері
2.Алтын Орда дәуірі әдебиеті мұралары

4.

Пайдланылатын әдебиеттер тізімі
1.Келімбетов Н. Түркі халықтарының ежелгі жәдігерліктрі А., 2014.
2.Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғасытығы Астана, 2000.
3.Ежелгі дәуір әдебиеті. 2-кітап.Хрестоматия.(Құрастырған Қыраубаева
А, А.1991.
4. Сағди Гүлстан (Ауд. М.Әлімбаев) Алматы, жазушы, 1991
5. Мұхаббат-наме Алматы, Ғылым, 1986
6. Мұқанов Р. Шығармалары Алматы, Арда+7, 2014

5.

ХІІІ-ХҮ ғасыр аралығында өркен жайған түркі
мемлекеті Алтын Ордада ғылым, мәдениет, әдебиет
жан-жақты дамыды. ХІҮ ғасырдың І жартысында
қазіргі батыс өлкедегі астанасы – Сарай қаласы
әлемге мәшһүр мәдени орталыққа айналды.

6.

Әдебиет зерттеушісі Н.Келімбетовтің
пікірінше, осы кезеңде Алтын Ордада –
Құтб, Тафтазани, Хафиз сынды ақындар
болып, Дешті Қыпшақты Батыс пен
Шығысқа кеңінен танытты.

7.

ХІІІ ғасырда
қалыптасып, мәмлүктік
Египетте дамыған көне
түркімен әдеби тілі
Орта Азияда кең өріс
алған өзбек тілі
Алтын
Орданың
мемлекеттік
тілі –
қыпшақ тілі
Еділдің төменгі ағысы
мен Солтүстік Хорезмде
дамыған оғыз-түркімен
әдеби тілі
Оғыз-қыпшақ әдеби
тілі
Сырдарияның төменгі
ағысында қалыптасқан
қыпшақ-оғыз әдеби тілі

8.

ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы түркі тектес халықтар
әдебиетіндегі негізгі бағыттың бірі – өткенге назар
салу, өз заманындағы тірлік-тынысқа ұқсас
жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың
шығармаларынан тауып, соларды өз тілінде қайта
сөйлетуге ұмтылыс, кейде одан да асырып талант
биігін танытуға талаптану еді.
Бұлайша, әр
тақырыптың әр ақында қайталануы еш уақытта
аударма деп танылмайды.
М.Әуезов былай деп қорытады: «Ол өзінше
қайта жырлау, тыңнан толғау немесе жырмен
жарысу есепті салт болатын. Шығыс поэзиясы
бұл салтты «Нәзира», «Нәзирагөйлік» деп атау
берді».

9.

Нәзира нәзирагөйлік (араб тілінен – жауап, ұқсату
мағынасында) – Шығыс поэзиясында орта
ғасырларда қалыптасқан әдеби үрдіс. Бір ақын
жырлаған тақырыпты кейін басқа ақынның қайта
жырлауы немесе алғашқы шығармаға екіншінің
“жауап” қатуы. Бұл орайда бастапқы туындының
сюжеті, кейіпкерлері, өлең ырғағы, ұйқасы,
көркемдеу құралдары пайдаланылады.
Алтын Орда дәуірінің әдебиеті обьектісіне ХІІІ-ХҮ
ғасырларда қыпшақ тілінде жазылған шығармалар енеді.

10.

Немістің көрнекті түркітанушы ғалымы А.М.Фон
Габен
Алтын Орда дәуір
әдебиеті
Алтын Орда және
Хорезм әдебиеті
Египет әдебиеті

11.

Алтын Орда дәуірі әдебиетінің дамуына
Дешті Қыпшақ пен Египет арасындағы
саяси, әскери, мәдени, әдеби
және ел
билеушілері арасындағы
нық байланыс
та әсер етті. Кезінде Египетке кеткен
қыпшақтар-мәмлүктер
ежелгі отанымен
үнемі байланыста болды. Мысалы, Еділ
бойында туылған, мысыр елінің әміршісі әлмәлік әз-захар Бейбарыс (1217-1277) Алтын
Орда ханы Беркенің қызына үйленеді.
Мысырда мәмлүктер арасында әсіресе
әкімдер
қатарында
ақындар
көп
болған.Түркілердің ішінде
ең дарынды
ақындар қатарына Ат-Танбага әл-Жавали,
Әмір-ақын Ала ал-Дин ибн Абдаллахтың
өлеңдері ерекше аталды.

12.

Бірақ Алтын Орда дәуірі әдебиетінің
мұралары кейінге өте аз дәрежеде жетті. Бұл
кездегі әдебиет өкілдерінен Рабғузи, Сайф
Сараи, Хорезми, Құтб, Дүрбек, Лутфий
шығармаларын атаймыз.

13.

Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескерткіштер туралы әдебиет
зерттеушісі ф.ғ.д., профессор А.Қыраубаева былай қарастырады
“Бұл дәуірдегі
көркем әдебиет,
негізінен екі түрлі:
1)
аударма-нәзиралық
шығармалар:
Құтыбтың
“Хұсрау
уа
Шырыны”,
С.Сараидың
“Гүлістан”,
Әлидің
“Қисса
Жүсібі”,
Рабғұзидің “Қисса-сул әнбия”,
Х.Катибтың
“Жумжума”
кітабы т.б
2) тыңтума әдебиет:
“Махаббатнама”

14.

ҚИССА-СҮЛ ӘНБИЯ
Насыр-ад-дин Рабғузидің
прозалық туындысы
Рабғузи –ХІІІ ғасырдың аяғы мен
ХІҮ ғасырдың басында көне түркі
тілінде ірі туындылар әкелген
тұлғалардың бірі. “Қисса-сүл әнбия”
еңбегі 72 пайғамбар өмірінің тарихы
жайында.

15.

“КОДЕКС-КУМАНИКУС”
Алтын Орда кезеңінде қыпшақ тілі алдыңғы орында
болды. Еуропа, көршілес Шығыс елдері қыпшақ
тілін түсінетін болды. Азия елдін зерттеген
саяхташы, елші, әскери адамдар осы тілді білуге
міндетті болды.
Орыстар қыпшақтары –
половецтер, ал Еуропа “кумандар” деп атады.
“Кодекс-куманикус” – латын сөзі. Мағынасы –
қыпшақ тілінің сөздігі.

16.

17.

ХОРЕЗМИ
«МҰХАББАТ-НАМЕ»

18.

Осы дәуірдегі әдеби
мұралардың
бірі
–
«Мұхаббат-наме»
дастаны.
Кейінге дастанның екі
қолжазбасы жетті. Екі
нұсқа да Лондондағы
Британия мұражайында
сақтаулы. Біреуі – 1435
жылы ұйғыр әрпімен
жазылса, екіншісі 15081509
жылы
араб
графикасымен
хатқа
түскен.

19.

1. Алтын Орда дәуірінің қазақ
әдебиетімен байланысы