Қазақстанның 1920-1940 жылдарындағы қоғамдық-саяси өмір

1.

Қазақстан тарихы
Қазақстанның 1920-1940
жылдарындағы қоғамдық-саяси өмір

2.

Сабақтың мазмұны:
1
3
1920 жылдардағы
саяси жағдай
Лагерлер
2
4
Жаппай құғын-сүргін
Қазақ КСР

3.

1920 жыл басындағы
қалыптасқан жағдай
• 1920 жылдары КСРО-да социалистік құрылыс
мәселелері жөнінде терең идеялық-саяси күрес
өріс алды.
• Қазақстанда автономияның жариялануы сөз
жүзінде қалып, республика іс жүзінде толық
басқаруға қол жеткізе алмады.
• 1920 жылы Қазақтар барлық өнеркәсіп
жұмысшыларының небәрі 17 %-ын құрады.

4.

1920 жылдардың басындағы
қалыптасқан жағдай
1922 жылы Бірінші облыстық партия
конференциясы 163 делегатының тек 19-ы ғана
қазақ болды.
Қазақстан партия ұйымдарындағы қазақтардың
жалпы саны бар-жоғы 6,3%-ға ғана жетті.
• 1922 жылы Басшылық қызметтегі «Алаш» партиясының
барлық бұрынғы мүшелері орындарынан қуылды.
• 1923 жылы маусым Мәжілістен кейін ұлттық
идеялардың көрінстерін неғұрлым қатаң
қуғындау орын ала бастады.

5.

Коммунистер қатарының ұлғаюы
1924 жылы Бірқатар қазақ комунистері
респбуликадан орталыққа шақыртылып алынды.
Комунистік партия қатарына республикадан 7
944 адам мүшелікке өтті.
• 1925 жылы 1-желтоқсан РКП Бүкілодақтық V
конференциясынан кейін ауыл комунистері
қатары толығып, жергілікті партия ұйымдары
қалыптаса бастады.
• 1932 жылы Республиканың партия ұйымы толық
қалыптасып, өлкедегі шешуші күшке айналды.
Бірақ жалған белсенділердің кесірінен
жағымпаздық пен партия өктемдігі орнады.

6.

• Қазақстанда саяси қысым жасау саясаты,
әсіресе 1925 жылы қыркүйекте БК(бП Қазақ
өлкелік партия Комитетінің бірінші
хатшылығына
Ф.И.Голощекиннің келуімен қатаң сипат ала
бастады.
Өлкелік партия комитетінің ұйымдастырунұсқаушылық бөлімінің меңгерушісі болып
тағайындалған Н.Ежовтың кезінде жергілікті
мамандарды қудалау күшейе түсті.
«Ұлы бетбұрыс» кезеңі мәңгі есте қалды. Бұл
қылмыстардың негізін Ресейдегі Қазан
төңкерісі мен Азамат соғысы қалады.

7.

• 1930 жылдары Кеңес елінде социалистік қатынастар
қалыптасып, Сталиндік авторитарлық-тоталитарлық
жүйе толық орнады.
• 1934 жылы 26 қаңтарда болған ХVІІ съезінен
кейінгі кезеңде, Сталин деспотизмінің салдарынан
көптеген адал, коммунизм ісіне шын берілген
көрнекті партия қайраткерлері мен партияның
қатардағы қызметкерлері құрбан болған уақытта
ерекше көрініс тапты. Сталин «Халық жауы» дейтін
ұғым енгізді.

8.

Жаппай саяси қуғын сүргін

9.

• 1922 жылы «Алашорда» мүшелеріне қарсы сот
ісін бастау үшін Шу жазығында өткен,
ұмытылып кеткен Қаратай Әубәкіровтың ісі
1928
жыл соңы - «Буржуазиялық ұлтшылдар»
пайдаланылды.
атанған 44 адам- «Алашорданың» бұрынғы
қайраткерлерінің бәрі тұтқындалды.
Қызылордада «қызыл астананы» салушылардың
қаскүнемдігі ашылды. Талантты суретшілер мен
инженерлер:
М.Тынышбаев, П.Т.Буддаси, С.Б.Голдгор,
С.А.Баграковқа т.б. тергеу жұмыстары
жүргізілді.

10.

Бастпақы қуғындаулар
1930 жылы сәуірде Ж.Аймауытов, Ә.Байділдин,
Д.Әділевтер атылып, қалғандары әртүрлі
мерзімге сотталды.
М.Дулатовты ату жазасына кесіп, кейін 10 жыл
қамауға ауыстырылды. 1935 жылы 5 қазанда
М.Дулатов Соловки лагерінде қайтыс болды.

11.

А.Байтұрсынов 1929 жылы ешбір
негізсіз тұтқындалып, түрмеде
отырды, соңынан Архангельскіге
жер аударылды.-1934 жылы
М.Горкий мен оның әйелі
Е.П.Пешковалардың араласуымен
Халықаралық Қызыл Крест
ұйымының көмегімен
босатылды.1937 жылы қайта
тұтқындалып, атылды.
Ә.Бөкейхановтар т.б жазасын
өтегенмен, 1937 жылы
«Алашорданың» қызметіне
араласақаны үшін қайта
айыпталып, 1937-1938 жылдар
атылды.

12.

• 1930 жылдың қыркүйек-қазан айларында 40 адамнан
тұратын екінші топ ұсталды. М.Тынышбаев,
Х.Досмұхаммедов, Ж.Досмұхаммедов, Ж.Ақбаев
.Н.Нұрмақов т.б.тұтқындалды.
• Көп ұзамай олардың 15-і (М.Тынышбаев,
Х.Досмұхаммедов, Ж.Досмұхаммедов, Ж.Ақбаев,
Қ.Кеменгеров) Ресейдің орталық қара топырақты
аудандарына жіберілді.

13.

Ашық сот отырыстары республиканың Үржар, Преснов
т.б. аудандарында болып өтті.
Қарағанды облысының Ә.Асылбеков, Н.Нұрсейітов,
М.Ғатаулин т.б. басшыларының үстінен жүргізілген
сот ісі халықтың жан-жақты талқылауына ұласты.

14.

Репрессиялық нұсқаулар
• 1936 жылы КСРО Конституциясы жариялаған
бюрократиялық орталықтандыру орнықты.
Сталиннің «Социализм жолымен ілгерілеген сайын
тап күресі шиеленісе түседі» деген «теориясы»
үстемдік етті.
1937 жылы БК(б)П ОК-нің ,И.В.Сталиннің
«Халық жаулары және олардың құйыршықтарын
түп тамырымен жою» нұсқауы шықты.

15.

«халық жауы» ретінде тұтқындалған
партия және мемлекет қайраткерлері
РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов,
КСРО БОАК хатшысының орынбасары Н.Нұрмақов,
Қазақ КСР ОАК төрағасы Ұ.Құлымбетов т.б.
«Қазақстанды КСРО-дан бөліп әкетіп, Жапонияның
протектораттығына бермек болған», өздері
«Жапония мен Германияның тыңшысы», «ұлтшыл
фашистер» деген болжаммен айыпталды.
Л.Мирзоян - айыпталып жазаға тартылған көрнекті
партия қайреткері.
Х.Досмұхаммедов- репрессияға ұшыраған Алаш
қайреткері.
А.Байтұрсынұлы- репрессияға ұшыраған көрнекті
ғалым-жазушы, қазақ тіл білімінің ғылымимаркстік негізін салушы.

16.

«халық жауы» ретінде
тұтқындалған партия және
мемлекет қайраткерлері
• С.Асфендияров- қазақтың тарихи білімінің
негізін салушы.
• Қ.Жұбанов- тілтанушы ғалым, профессор.
• М.Төлепов- КСРО Ғылым Академиясы Қазақ
филиалы басшыларының бірі.
• С.Сейфуллин-«Кеңеске қарсы кең таралған,
бұтақтарға ажыраған, ұлтшыл, лаңкестіккөтерілісшіл, тыңшылық- диверсиялық ұйымдар
құрған. Кеңес билігін құлату, Қазақстанды
КСРО-дан қарулы күшпен бөліп әкету мақсатын
қойған, Жапонияның протектораттығындағы
Қазақ буржуазияшыл мемлекетін құрмақ болған»
деп «айыптар» тағылған қайраткер.

17.

Нәтижесі
• 1936-1938 жылдары Қазақстанда 25 833 адам партиядан
шығарылып, олардың 8 544-іне «халық жаулары» не «халық
жауларының сыбайластары» және т.б айыптар тағылды.
• 1931-1954 жылдары КСРО 3млн 777 мың адам ату жазасына
сотталып, оның 643 мыңы үкімі орындалып, 2 млн 369 мыңын 25
жылға дейінгі мерзімге түрмелерге қамалды.

18.

Қазақстан аумағында
орналасқан лагерлер

19.

Карлаг

20.

Карлаг
• 1931 жылдан бастап құрылды. 20 лагерьден
тұрды. Кейін олардың саны 70-ке жетті.
Қарағанды облысы Долина кентінде орналасты.
А.Л.Чижевский- Э. Циолковскийдің серігі әрі
досы, салмақсыздық жағдайындағы қан айналымы
теориясын жөніндегі бірегей еңбектің авторы,
ғалым
В.С.Пустовойт - екі мәрте Социалистік Еңбек
Ері атағын алған атақты селекционер,
академик.
В.Л.Пржецлавский- Академик С.П.Королевтің
серігі, жылу техникасы жөніндегі ірі маман,
профессор.
Н.В.Тимофеев – Ресовский-радиациялық
генетиканың негізін салған ғалым.
Т.М. Людвиг- Сәулет академиясының
корреспондент- мүшесі.

21.

Обсервация

22.

Обсервация
1931 жылы Қарағанды облысының, Осакаров
ауданында 25 қоныс обсервация (бақылау) пайда
болды.
1932 жылы жазалауға ұшыраған кубаньдықтардың
бірнеше эшолоны Осакаровкаға жеткізілді.
Бұл қоныстарда Волга бойынан, Пенза, Тамбов,
Курск, Воронеж, Орел облыстарынан, Харьков,
Орынбор өңірінен
«кулак ретінде қудаланғандар» мекендеді.

23.

ГУЛАГ
Лагерлердің бас басқармасы.
101 мың қазақстандық отырып, 27 мыңнан астамы
атылды.
Алжир
• Ақмолада орналасты. Халық жауларының
әйелдері мен балалары қамалды.
• Т.Рысқұловтың әйелі мен қызы, С.Сейфуллин,
Т.Жүргенов, С.Қожановтардың әйелдері азап
шекті.
Степлаг
• Жезқазғанда орналасты.

24.

Қазақ АКСР-інің одақтас
республика болып қайта құрылуы

25.

Тұңғыш КСРО
Конституциясын
• 1936 жылы 5 желтоқсан КСРО Кеңестерінің
Төтенше VІІІ съезінде КСРО конституциясы
қабылданды.
• Қаз АКСР-і одақтас республикаға айналды Қазақ
КСР-і атанды.
• Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
(КСРО) деп аталатын федерациялық құрылымға
барлығы 11 одақтас республикалар енді.
• Конституцияда «Әр одақтас республиканың өз
еркімен КСРО құрамынан шығып кету құқығы
сақталатыны» туралы бап болды.

26.

Тұңғыш Қазақ КСР
Конституциясын
1937 жылы 26 наурыз ҚазКСР Кеңестерінің Х
съезі жаңа Конституциясын қабылдады.
Қазақ КСР-ң саяси негізгі -еңбекшілер
депутаттарының кеңестері.
Экономикалық негізі- социалистік шаруашылық
жүйесі.
Өндіріс құралдары мен құрал-жабдықтары
социалистік меншік болып табылады.
КСРО кезіндегі барлық одақтас
республикалардың ақша бірлігі сом болды.

27.

КСРО Жоғары Кеңесінің сайлауы
1937 жыл желтоқсан КСРО Жоғары Кеңесінің
сайлауы өткізілді.
Республикадан 44 депутат сайланды:
Шахтер: Т.Күзембаев.
Мұнайшы: С.Зұрбаев.
Сауыншы: С.Оңғарбаева.
Комбайыншы: И.Логвиненко,
Паровоз машинисі: Л.Березняк.
• 1938 жылы маусым Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің
сайлауы өтіп, 300 депутат сайланды.
• депутат-қазақтардың саны:152.
• әйел-депутаттар саны: 60 ,оның 27-сі қазақ
әйелі.

28.

Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің сайлауы
1938 жылы маусымда өтіп, 300 депутат
сайланды.
Қазақтардың депудаттарының саны: 152.
Әйел-депутаттар саны: 60.
Қазақ әйел депудаттары: 27.
1938 жылы 15 шілдедегі Қазақ КСР Жоғары
Кеңесінің 1-ші сессиясын халық
ақыны Ж.Жабаев ашты.

29.

Қазақстан аумағына
күштеп қоныс аударылған
ұлттар

30.

• Депортация (лат. қуу)- 1920-1940 жылдардағы
жаппай қуғын-сүргін кезеңінде КСРО-ның
бірқатар халықтарын тарихи мекендеген
жерлерінен қуу. Депортация ауыр қылмыстар
қатарына жатады.
• 1920-1930 жылдары КСРО-ның орталық
аудандарынан Сібірге, Орта Азия мен Қазақстан
аумағына әр түрлі топтар мен этнос өкілдері
жаппай көшірілді. Оларға «халық жаулары»,
«жағымсыз элемент», «сенімсіз халықтар»,
«шпион» т.б. жалған айыптар тағылды.

31.

Корейлер
Күштеп қоныс аударудың алғашқы құрбандықтарының
бірі - Қиыр Шығыстағы кеңестік корейлер.
1937 жылы Қазақстанға 100 мыңнан астам корей
қоныс аударды.
Корейлердің Алматы, Қызылорда облыстарында 57
ұжымшары құрылды.

32.

Немістер
• 1941 жылы 28 тамызда КСРО Жоғары Кеңесі
Төралқасының «Еділ жағалауында тұратын
немістерді көшіру туралы» Жарлығы шықты.
Еділ бойынан 1 млн 120 мыңдай неміс көшіріліп,
оның 420 мыңы Қазақстан аумағына
орналастырылды.
Немістер диверсиялық және шпиондық әрекеттерге
қатысты деп айыпталып, Неміс автономиялы облысы
жойылды.
Алматы облысына 30 мың,– Ақмола облысына 60
мың, Қарағанды облысына 30 мың, Қостанай
облысына 40 мың, Солтүстік Қазақстанға 50 мың
адам қоныстандырылды.

33.

Поляктар
• 1940-1941 жылдары 200 мыңдай поляктар
Қазақстанға жер аударылды
• 1940-1941 жылдары 200 мыңдай поляктар жер
аударылды.
• 1940 жылы Қазақстанға Украинаның батыс
аудандарынан 6478, Батыс Белоруссиядан 203 қоныс
аударушы-поляк отбасы және Бессарабиядан 8 мың
адам көшірілді.
• Соғыс қарсаңында 102 мың поляк күштеп көшірілді

34.

Ирандықтар
• 1938 жылы қазан-қарашада 2000 отбасы
Әзірбайжаннаннан қоныстандырылды.
Қарашайлар
• 45,5 мың адам 1943 жылы қазанан бастап
көшірілді.
• 14 774 отбасы, 70 мыңдай адам
депортацияланды.
Кавказдықтар
• 1943-1944 жылдары басқыншыларға дем берді
деп Солтүстік Кавказдықтар депортацияланды.

35.

Қалмақтар
• 2,2 мың адам Оралға жер аударылды.
• 100 мыңға жуық адам көшірілді.
• 648 отбасы (2268 адам) Қызылордаға
қоныстандырылды.
Шешен, ингуштер
• 406 мың адам.
• 1944 жылы қаңтарда жеріне шешен және ингуш
халықтарын көшіру туралы шешім қабылданды.
• 1944 жылы ақпанда басталды. Шешен-Ингуш АКСРі таратылды.
• 1945 жылы қазан айында 400 мыңнан адам, 90
мыңдай отбасы көшірілді.

36.

Балқарлар
• 25 мың адам
• 1944–1948 жылдар аралығында 101036
ингуш, балқар ұлт өкілдері қаза тапты.
• 1944 жылы балқар, месхетиялық түріктер,
күрдтер қоныстандырылды
шешен,

37.

Соғыс жылдарында
• Финдер, күрдтер, қырым татарлары, түріктер,
гректер, батыс белорустар, батыс украиндықтар,
литвалықтар т.б. күштеп қо аударылды.
КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комиссариаты Ішкі
Істер басқармасының 1946 жылғы мәліметтері
бойынша Қазақстанға 2463940 адам күш жер
аударылған
Қазақстаннан еңбек армиясына 700 мың адам
жіберілді, қазақтардың саны 200 мыңға жетті.
1942 жылы қыста Магнитогорск металл балқыту
пештерінде 10 мың қазақ жұмысшы істеген.
МҚКБ-нің 1945 жылы қазандағы мәліметінде жер
аударылғандар саны 2 млн 464 мың адам болды
Қазақстан 1,5 млн адамды қабылдады

38.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Сабақ аяқталды,
Келесі жүздескенше!