буранбаева

1.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
«БОПАЙ ХАНЫМ» ЖОҒАРҒЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: «ЖҮКТІЛІКТІ ЖҮРГІЗУ КЕЗІНДЕГІ МЕЙІРБИКЕНІҢ РӨЛІ (ЖАСӨСПІРІМДЕР
АРАСЫНДАҒЫ ЕРТЕ ЖҮКТІЛІК БОЙЫНША)»
Мамандығы: 09130100 «Мейірбике ісі»
Біліктілігі: 5АВ09130101 «Мейірбике ісінің қолданбалы бакалаврі»
Орындаған:Буранбаева А.Б
Ғылыми жетекшісі: Мамбетова Ә.М
Ақтөбе, 2024

2.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1-тарау.РЕПРОДУКТИВТІК ДЕНСАУЛЫҚ ЖӘНЕ РЕПРОДУКТИВТІК
ҚҰҚЫҚТАР. АУРУЛАР ПРОФИЛАКТИКАСЫ.
1.1 Репродуктивтік және сексуалды денсаулық түсініктері
1.2 Репродуктивтік құқықтар
1.3 Репродуктивтік жүйелер ауруларының профилактикасы
2-тарау. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Жастар мен жасөспірімдер арасындағы жоспарланбаған ерте жүктіліктің
алдын алуда жүргізіліп жатқан шетелдік зерттеулер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР
ҚОСЫМШАЛАР

3.

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Қазіргі таңда жасөспірім шақтағы қыздардың арасында жоспарланбаған
ерте жүктілік кең тарауы өзекті мәселе деп санаймын.Қазақстандықтардың өсіп келе жатқан ұрпағының
денсаулығын сақтау Мемлекет басшысы мен Үкіметтің үнемі бақылауында болатын мемлекеттің басым
стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, әлемдегі дамушы елдерде жылына 7,3 млн
кәмелетке толмаған қыздар жүкті, оның 2 миллионы – 15 жасқа толмаған қыз балаларды құрап отыр.[1]. Бұл
күніне 20 мың жасөспірім қыз дүниеге бала әкеледі дегенді білдіреді.Осының салдарынан жасөспірімдер
арасындағы жүктіліктің өсуі, жасөспірімдер арасындағы некелер мен жасөспірім аналар, ерте жаста түсік
жасау[2], кәмелетке толмаған аналардың жаңа туған нәрестелерінен бас тартуы сынды жағдайлар санының
артуы, жаңа туған нәрестелер мен аналар арасындағы өлімінің жоғары болуы, кәмелетке толмаған
қыздардың дамуында патологиясы бар нәрестелерді дүниеге әкелуі, бедедеулік, қатерлі ісік аурулары, әр
түрлі жыныстық қатынас арқылы жұғатын аурулар, қыздар арасындағы суицидтердің көбеюі - осының бәрі
еліміздегі демографиялық жағдайға кері әсерін тигізеді.
Қазақстанда 15-19 жастағы жасөспірім қыздар экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
елдеріне қарағанда алты есе жиі туады. Республикалық электрондық денсаулық сақтау орталығының
мәліметінше, соңғы үш жылда жүктілік өсіп келеді. 2019 жылы 15-17 жас аралығында 1651 жүкті қыз
тіркелді. Бүкіл әлемде 15-19 жастағы қыздар арасындағы өлімнің себептері - жүктілік немесе босану
кезіндегі асқынулар. Жыл сайын қыздар арасында түсік жасатудың 5,5 миллионға жуық жағдайы кездеседі,
оның 3,9 миллионы қауіпті сипатқа ие, бұл ана өлімінің өсуіне ықпал етеді[4].

4.

Қазақстанда 2019 жылы 15-17 жас аралығындағы 1651 жүкті қыз тіркелді.Қазақстанда балалар Еуропа елдеріне қарағанда алты есе
көп туады[24]. Жүкті болғаннан кейін көптеген қыздар мектепті тастайды, бұл оларды кейінгі білім алу мүмкіндігінен айырады, әрі қарай
өз денсаулығын ғана емес, сонымен бірге балаларды да қамтамасыз етеді. Жыл сайын жүктілік және босану кезіндегі асқынулардан 70 мың
жасөспірім қыз қайтыс болады. Жасөспірім анадан туған баланың өмірінің бірінші айында өлу мүмкіндігі ересек ананың баласына
қарағанда 50% - ға жоғары"ДДСҰ мәліметінше, Қазақстанда жыл сайын жасөспірімдер жүктілігінің, көшелерде тастап кеткен сәбилердің
мыңдаған жағдайлары, балалар мен әйелдерге қарсы бағытталған сексуалдық және физикалық зорлық-зомбылық фактілері тіркеледі.
Мұндай жағдайда жастар мен жасөспірімдерге өздерін физикалық және эмоционалды түрде қорғай білу маңызды. Оларға қауіпсіз
жыныстық мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру, ақпараттандырылған шешімдер қабылдау және ескірген стереотиптерді жеңу үшін
жыныстық және гендерлік білім қажет[25].
Ақтөбе облысы бойынша 2017-2018ж жасөспірімдер арасындағы жүктіліктің тіркелген жылдық салыстырмалы есебі бойынша
есепке алынғаны 2017 ж-146, 2018 ж-130,оның ішінде мерзімінен бұрын босанғандар 2017 ж-14, 2018 ж-9,оның ішінде 15 жастағы 20172018 жылдары 4 жасөспірім қыз балалар болған. Ал 2019 жылы жасөспірімдер арасында жүктілікпен тіркелгендер саны 113, 15 жаста -3
жасөспірім, 16 жаста-27 жасөспірім, 17 жаста 83 жасөспірімдер тіркелген. 2020 жылы жасөспірімдер арасында жүктілікпен тіркелгендер
саны-121 , оның 16 жаста-33 жасөспірім, 17 жаста 88 жасөспірімдер тіркелген.
Сондықтан да жастар мен жасөспірімдер арасындағы жүктілік, түсік, қалаусыз жүктілік және аборт жиілігінің жоғарылығына
байланысты денсаулық сақтау жүйесінің ең маңызды проблемалардың бірі болып саналады[28].
Зерттеу мақсаты: жасөспірімдер арасында жоспарланбаған ерте жүктіліктің алдын алудағы медицина қызметкерінің рөлін зерттеу
жұмыстарының нәтижелері арқылы анықтау.
Міндеттері:
-Тақырыпқа байланысты әдебиеттерді шолу жасау
- Жастар мен жасөспірімдер арасындағы жоспарланбаған ерте жүктіліктің алдын алуда жүргізілген шетелдік зерттеулерге салыстыру
жүргізу

5.

2-тарау ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1.Жастар мен жасөспірімдер арасындағы жоспарланбаған ерте жүктіліктің алдын алуда жүргізіліп жатқан шетелдік
зерттеулер
Үндістанда жүктіліктің көп мөлшері жоспарланбаған қауіпті және заңсыз түсік жасатумен аяқталады. Әрбір
медициналық түсік түсіру үшін әйелдердің денсаулығы мен өмір сүруіне қауіп төндіретін 10-11 заңсыз түсік жасалады. Соңғы
жылдары ерте жас тобында қажетсіз және байқаусызда жүктіліктің жоғарылауы байқалады. Жедел контрацепцияны қолдану
қажетсіз жүктілікті азайтып, сау өмірді қамтамасыз етуі мүмкін.
Жастар мен жасөспірімдер арасындағы жоспарланбаған ерте жүктіліктің алдын алуда жүргізіліп жатқан шетелдік
зерттеулердің нәтижесі:
Үндістанның Тирувэрур ауданындағы колледж студенттері арасында жедел контрацепция туралы білім мен көзқарасты
бағалау мақсатында зерттеу жүргізілген. Тирувэрур ауданы, Тамил Наду, Үндістан колледжінің студенттері арасында бір реттік
зерттеу жүргізілді. Барлығы 758 студент ыңғайлы іріктеу әдісімен таңдалды. Деректер алдын-ала тексерілген жартылай
құрылымдалған сауалнаманы қолдану арқылы жиналды.
Нәтижелер: 758 студенттің 183-і (24%) жедел контрацепция туралы естіген. Әдеттегі ақпарат көзі 49.7% интернет арқылы
болған. Көптеген 116 (63.4%) бұл кедергі келтірмейтінін білді. Білетіндердің 42% - ы 42.6% - ы жедел контрацепция қолдану
мерзімі туралы біледі. ЖК туралы білім деңгейі орташа болды (60.1%), теріс көзқарас 59% құрады. Шамамен 38.8% жедел
контрацепция келесі етеккірге әсер етеді деп сенді, ал 35.5% бұл ересектер арасында жоғары қауіпті мінез-құлықты арттырады
деп мәлімдеді. Қарым-қатынас деңгейі христиан мұсылманының дінді факторлармен алмастыру деңгейіне және төменгі
таптың мүшелерін алмастыратын жоғары әлеуметтік-экономикалық тапқа байланысты факторлармен айтарлықтай байланысты
болды.
Қорытынды: колледж студенттерінің білім деңгейі орташа болды және олар негізінен жедел контрацепцияға теріс
көзқараспен қарады. Репродуктивті денсаулық туралы білім білім беру мекемелерінде жедел контрацепция туралы
хабардарлықты ояту және дұрыс емес түсініктерді жою үшін берілуі керек.

6.

Тақырып бойынша келесі зерттеу Шығыс Африканың бес еліндегі жасөспірімдер арасындағы жүктілік
және ерте ана болу: қауіп пен қорғаныс факторларын көп деңгейлі талдаумақсатында жүргізілген.
Сұрақ тарихы: жасөспірім кезіндегі жүктілік дамыған және дамушы елдерде маңызды мәселе болып қала
береді. Жасөспірімдер арасындағы ерте және жоспарланбаған жүктілік денсаулыққа, білімге, Әлеуметтік және
экономикалық дамуға бірқатар жағымсыз әсерлермен байланысты. Бұл зерттеудің мақсаты Шығыс Африканың
бес елінде жасөспірім кезіндегі жүктілікке және ерте ана болуға әсер ететін контекстік факторларды анықтау
болды.
Зерттеу әдістері ретінде Шығыс Африканың бес елінің DHS деректерін жасөспірім кезіндегі жүктілікке
байланысты үрдістер мен қауіп факторларын зерттеу үшін емтихан бойынша жасалған. DHS емтихандары үй
шаруашылығының жеке сипаттамалары мен сипаттамалары, жыныстық мінез-құлық, контрацепция және соған
байланысты репродуктивті мінез-құлық туралы толық ақпарат жинайды. Талдау 15-19 жас аралығындағы
жасөспірімдерді іріктеуге бағытталған (Кения, 5820; Танзания, 2904; Уганда, 4263; Малави, 5263; Замбия, 3675).
Көп деңгейлі логистикалық регрессиялық талдау ықтимал бұрмалаушы факторларға түзетілгеннен кейін
жасөспірім кезіндегі жүктілікке жеке адамдар, үй шаруашылықтары мен қауымдастықтар деңгейіндегі
контекстік айнымалылардың таза әсерін анықтау үшін қолданылды.

7.

Келесі зерттеу Лаостада жүргізілген. Лаостың PDR деректері жоғарғы деңгейді көрсетеді, бірақ жасанды
түсік жасатудың таралуы, әсіресе жасөспірімдер арасында, бұл ақпаратты жоққа шығарды. Зерттеу
көрсеткендей, жасөспірімдер түсік жасату туралы нақты білімі болған кезде және түсік жасатуға жағымды
қарым-қатынаста болған кезде қауіпті түсік жасату ықтималдығы аз.
Бұл зерттеудің мақсаты түсік түсіру туралы хабардарлық пен көзқарасты зерттеу және Лао PDR-дегі
факторларды байланыстыру болды.
Әдістері: бұл зерттеу сипаттамалық, көлденең жеке дизайнды қолданды. Зерттеу 2019 қаңтар мен мамыр
аралығында Лао PDR-нің екі түрлі аймағында, атап айтқанда Хаммуан және Чампасак облыстарында жүргізілді.
Қатысушыларға мектептен тыс ерлер мен жасөспірімдер кірді (n = 800). Деректер құрылымдалған сауалнаманың
көмегімен жиналды. Бір факторлы талдау және таралу тығыздығы реакция құрылымын зерттеу үшін және екі
өлшемді сипаттамалық талдау қатысушылардың қарым-қатынасы мен білімі туралы хабарлау үшін қолданылды.
Зерттеу нәтижелері: респонденттердің көпшілігі (78.8%) жас кезінде жүкті болудың процестері мен
ықтимал салдары туралы білді. Респонденттердің үштен бірі (31.5%) жасанды түсік туралы білді.
Қорытынды: абайсызда немесе қалаусыз жүктілік жағдайында жасөспірімдерде тиісті білім және қауіпсіз
түсік түсіру және ұсыныс бойынша байланысты қызметтерге қол жетімділік болуы керек. Бұл зерттеу
жыныстық және репродуктивті денсаулық сауаттылығын, соның ішінде қауіпсіз түсік туралы ақпаратты арттыру
қажеттілігін ұсынады. Бұл жыныстық білім берудің біртұтас тәсілін талап етеді және жасөспірімдердің, сондайақ ата-аналардың, қоғамдастық мүшелерінің және денсаулық сақтау жүйесі қызметкерлерінің қолдауы мен
қатысуын қажет етеді.

8.

Келесі зерттеу Бахардар университетін жүргізілген. Зерттеу мақсаты үйленбеген студенттер арасындағы
абайсызда жүктілік және байланысты факторларды анықтау.
Фон: Абайсызда жүктілік көптеген қолайсыз физикалық, психикалық және әлеуметтік әсерге ие. Бұл
Эфиопия сияқты дамушы елдерде ана ауруы мен өлімнің себептері болып табылатын заңсыз және қауіпті
түсік жасатады. Мұндай проблема қоғамға айтарлықтай әсер етсе де, эфиопиялық жоғары мекемелерде бұл
мәселе бойынша дәлелдер жетіспейді. Сондықтан бұл зерттеу Эфиопияның солтүстік-батысындағы Бахир дар
университетінің үйленбеген студенттерінің арасындағы абайсызда жүктілік пен байланысты факторларды
бағалауға бағытталған.
Әдістері: Сипаттама, бір реттік зерттеу 1 наурызынан 30 наурызына дейін Бахир дар университетінде
үйленбеген студенттер арасында жүргізілді. Деректер тәуелсіз сауалнамамен жиналды.
P-мәні нәтижесі: зерттеуге 389 студент қатысты, олар жауап бергендердің үлесін 92.00% құрады.
Кездейсоқ жүктіліктің таралуы 10% құрады.
Қорытынды: ағымдағы зерттеуде үйленбеген студенттер арасында абайсызда жүктіліктің таралуы жоғары
болды. Абайсызда жүктілік бірінші жыныстық қатынаста ақша көзі, зерттеу саласы және жас ретінде
анықталды. Демек, студенттер отбасын ақша көзі ретінде пайдалануы керек, ерте жыныстық қатынастан бас
тартуы керек және медицина ғылымының студенттерінен жүктіліктің алдын-алу туралы тәжірибе алмасуы
керек. Модификацияланған факторларды жеңілдетуге сәйкес медицина қызметкерлері университет
студенттеріне репродуктивті денсаулық пен босануды бақылау қызметтерін ұсынуы керек.

9.

ІІІ ТАРАУ. ЗЕРТТЕУГЕ АЛЫНҒАН МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК АНАЛИЗІ
Курстық жұмысым кезінде өзіме жүктелген тапсырмаларды іске асыру мақсатында Ақтөбе қалалық
перзентханада науқастар арасында сауалнама жүргізген болатынмын. Сауалнамаға қатысушылар саны 50
респондентті құрады және төмендегідей көрсеткіштер орын алды:
•Сіз неше жастасыз?
18
17
16
16
14
12
10
10
8
6
7
4
2
0
20-ға дейінгі жас
аралығы;
20-30 жас
20 жасқа дейін – 7 респондент 14%
20-30 жас – 10 респондент 20%
30-40 жас – 16 респондет 32%
40 жас ж/е одан жоғары 17 респондент 34%
30-40 жас
40 жас ж/е одан
жогары

10.

Сіз дәрігерге қандай шағымдармен бардыңыз?
Науқастардың алғаш рет дәрігерге жүгінгендегі шағымдары әр түрлі.
Шағымдардың ең көп пайызы (31%) ұзақ және ауыр менструация. Пациенттердің 22 % - ы етеккір кезіндегі
ауырсыну, етеккір аралық қан кету пациенттердің 21% , ал іштің төменгі бөлігіндегі ауырсынуға-18 %
респондент шағымданған. Ең төменгі пайыз (8%) – зәр шығарудың жоғарылауы.
35
30
31
25
20
22
21
18
15
10
8
5
0
етеккір аралық
қан кету
ұзақ және ауыр
етеккір
етеккір кезіндегі
ауырсыну
іштің төменгі
бөлігіндегі
ауырсыну
зәр шығарудың
жоғарылауы

11.

•Жамбастың қабыну аурулары сізде бұрын соңды болды ма?
40
35
30
25
20
35
15
10
15
5
0
иә
жоқ
Ілеспе гинекологиялық аурулардың болуы туралы сұраққа әйелдердің жартысынан көбі оң жауап берді. Ия
жауабы 70%, жоқ жауабы 30% құрады

12.

4. Қандай экстрагенитальды ауруларыныз бар?
50
45
46
40
35
30
25
27
27
20
15
10
5
0
гипертония
варикоз
семіздік
Жатыр денесінің миомасындағы соматикалық ауруларды қарастыру,
варикозды веналардың кеңеюі тізімде бірінші орынға ие болды, 46%,
гипертония және семіздік –тең болды 27%=27%

13.

5. Жүктілік тарихы бар ма?
50
45
45
40
35
30
25
20
15
10
5
5
0
ия
жок
Зерттеу кезінде 45 респондентте 90% әйелде босану анамнезі бар екені анықталды ж/е
ол қауіпсіз аяқталған жүктілік болды. 10% жоқ деп жауап берді

14.

6. Егер анамнезінде бұрын соңды жүктілік болса, түсік түсіру саны?
40
35
30
25
20
38
15
10
5
10
2
0
0
1- 5 рет
5 реттен коп
Жатыр миомасының негізгі себебі түсік тастау, ерте жыныстық өмірге
бару және халықта бұл туралы ақпараттың болмауына байланысты
контрацепция әдістерін қолданбау болып келеді.
Кейбіреулер тіпті асқынулар туралы білмейді, мұның соңы
операциялық араласулар екені айдан анық. Аборт өрескел жедел түрде
көрсетіледі. Мұндай операция, тіпті оны мінсіз жүзеге асырған кезде де,
көптеген салдарға әкеледі. Біздің зерттеу нәтижелері бойынша зерттелген
пациенттердің 24% - ы түсік жасатқан, негізгі себеп миома. 0 рет -76%, 1-5
рет 20%, 5 реттен көп 4% құрады.

15.

7. Жатырішілік араласулар болды ма?
Жатыр ішілік арасалулар сауалнамаға қатысушылардың
көпшілігінде орын алған. Және оның қандай түрі екенін төменгі
сұрақта көрсетуді жөн көрдім.
Ия 40%
Жоқ 60%
35
30
30
25
20
20
15
10
5
0
ия
жок

16.

8.Жатырішілік араласулар қандай болды?
14
13
12
12
10
8
6
4
5
2
0
жатыр қуысының шырышты қабығынГистероскопия
кыру
Гистеросальпингография
Зерттеу нәтижелері бойынша 5 (17%) пациентте шырышты қабықты қыру,
гистероскопия 12 (40%) пациентке , гистеросальпингография 13 (43%) пациенке жасалган.

17.

9.Сізге дәрігерлер мен мейірбикелер тарапынан психологиялық көмек көрсетілді ме?
50
45
40
43
35
30
25
20
15
10
5
7
0
ия
жок
Бұл ретте сауалнама нәтижелері келесідей:
Ия 86%
Жоқ 14% құрады.

18.

10.Сіз
дәрігерлер
мен
мейірбикелердің
нұсқамаларын
қаншалықты орындап жүрсіз?
Сауалнамаға қатысушылардың барлығы да емді ұқыпты әрі дер
уақытында орындап жүргендерін алға тартты.
Жоғары деңгейде орындап жүрмін 100%
Жоғарғы деңгейде орындап жүрген жоқпын 0% құрады.
120
100
100
80
60
40
20
0
0
жоғарғы деңгейде
орындап жүрмін
жоғарғы деңгейде
орындап жүрген
жоқпын

19.

ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңдағы үлкен мәселеге айналған жастар мен жасөспірімдер арасында жоспарланбаған ерте
жүктіліктің алдын алудағы медицина қызметкері рөлінің маңызы зор.
Жасөспірімдер жүктілігінің алдын алу тақырыбындағы әдеби дереккөздерді талдау, нәтижесінде
жасөспірімдер жүктілігінің алдын алуда жасөспірімдер арасындағы санитарлық-ағартушылық жұмыс және
олардың ата-аналарымен әңгімелесу маңызды рөл атқаратыны анықталды.Жасөспірімдердің жүктілігінің алдын
алуда басты рөлді медицина қызметкерлері алады, ерте жыныстық қатынасқа түсудің салдары, түсік жасатудың
зияны және ағзаның жасына және жеке ерекшеліктеріне сәйкес контрацептивтерді таңдау принциптері туралы
жасөспірімдерге түсіндіру ерте жүктіліктің алдын алады.
Жасөспірім кезіндегі репродуктивті денсаулық мәдениетін арттыруда орта білімі бар медицина
қызметкерлеріне, атап айтқанда, жасөспірімдермен жиі байланыста болатын мейірбикелерге, сондай-ақ отбасын
жоспарлау және репродуктивті клиникалардағы орталықтар мен кеңселерде кеңес беруде медицина
қызметкерлеріне үлкен рөл беріледі.
Ресейдің отбасын жоспарлау бағдарламасында орта медициналық персоналға үлкен үміт артылады, атап
айтқанда оның халықпен белсенді ағартушылық және ақпараттық жұмысы және контрацепция әдістері мен
гигиена әдістерін тікелей оқытуды орындайды. Осындай ағартушылық жұмыстармен айналыса отырып, мейіргер
жасөспірімдердің денсаулығын сақтауға, отбасылық өмірге дайындалуға, өз болашағы мен балаларының
болашағы үшін жауапкершілікті сезінуге көмектеседі.Осы жерде көріп отырғанымыздай жастар мен
жасөспірімдерді ақпараттандыру, контрацепциялық әдістерді үйрету, шағымдарына сәйкес гинеколог
мамандарының кеңесін алуға, көмектесуге мейіргердің рөлі үлкен қызмет деп білемін.

20.

Практикалық ұсыныс
1.Оқу орындарында жастар мен жасөспірімдерді
ақпараттандыру, контрацепциялық әдістерді үйрету, жеке
бас гигиенасын, репродукдтивтік денсаулықты түсіндіру
бағытындағысимуляциялық құралдармен жабдықталған
«Денсаулық мектебін» ұйымдастыру.
2. Денсаулық мектептерінде мектеп жасөспірімдеріне
қалаусыз жүктілік пен жыныстық қатынас арқылы жұғатын
аурулардан
сақтанудың жолдары, мүшеқапты қалай
пайдалану керектігін, жыныстық қатынас және өрбіту
саулығы, қыздар мен ер балалар арасындағы қарымқатынас, түсіктің алдын- алу тақырыптарында Жастар
денсаулығы орталығының мамандарының қатысуымен
түрлі форматтағы сабақтар өткізу.
3. Ата-аналардың жасөспірімдермен жүргізетін
жыныстық қарым- қатынас пен жеке гигиена талаптары
туралы әңгімелесу жұмыстарының бағдарламасын жасау.